Firrur Jóns Ólafssonar

Firrur eru hugmyndir, sem standast  bersýnilega ekki, ganga þvert gegn þeim veruleika, sem við höfum fyrir augunum, eða gegn röklegri hugsun. Nokkrar slíkar firrur getur að líta í verkum Jóns Ólafssonar heimspekikennara um sögu íslensku kommúnistahreyfingarinnar. Ein þeirra er, að þeir 23 Íslendingar, sem kommúnistaflokkurinn íslenski sendi á leyniskóla Kominterns, Alþjóðasambands kommúnistaflokka, í Moskvu árin 1929–1938 hafi ekki fengið neina teljandi hernaðarþjálfun. Rök Jóns fyrir þessu eru, að engin gögn séu til um það. En sú ályktun hans er röng af tveimur ástæðum. Samkvæmt námskrám og frásögnum annarra hlutu allir nemendur í þessum skólum þjálfun í undirbúningi byltingar, þar á meðal í vopnaburði, skipulagningu götuóeirða, fölsun vegabréfa og annarra gagna, meðferð ólöglegs fjarskiptabúnaðar og notkun dulmáls. Þurft hefði sérstaka heimild um undanþágu íslensku nemendanna frá því námi til að rökstyðja ályktun Jóns. Í öðru lagi greindu nokkrir íslensku nemendanna einmitt frá því, að þeir hefðu fengið þjálfun í vopnaburði, þar á meðal Andrés Straumland, Benjamín H. J. Eiríksson og Helgi Guðlaugsson. Tók einn nemandinn meira að segja þátt í borgarastríðinu á Spáni, Hallgrímur Hallgrímsson.
Önnur firra Jóns er, að haustið 1938 hafi Sósíalistaflokkurinn verið stofnaður í andstöðu við Komintern. Heimild hans er minnisblað, sem einn starfsmaður Kominterns sendi yfirmanni sínum, þar sem hann lýsti efasemdum um stofnun flokksins. En þetta innanhússplagg jafngilti ekki neinni ákvörðun Kominterns. Allt bendir til þess, að Komintern hafi látið sér vel líka stofnun Sósíalistaflokksins. Kommúnistaflokkar Danmerkur og Svíþjóðar sendu heillaóskaskeyti við stofnunina, og ég fann í skjalasafni Sósíalistaflokksins bréf frá Alþjóðasambandi ungra kommúnista í Moskvu til Æskulýðsfylkingarinnar, sem tók við af Sambandi ungra kommúnista, þar sem lýst er ánægju með stofnun fylkingarinnar og starfsskrá. Óhugsandi hefði verið, að allt þetta hefði verið gert í andstöðu við Komintern, sem laut öflugu miðstjórnarvaldi. Engin merki neins ágreinings sjást heldur í samskiptum íslenskra sósíalista við hina alþjóðlegu kommúnistahreyfingu frá öndverðu. Um er að ræða augljósa ofályktun. Ein fjöður verður að fimm hænum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 27. febrúar 2021.)


Brellur Jóns Ólafssonar

Ritdómur minn í Morgunblaðinu 10. desember 2020 um bók Kjartans Ólafssonar, Drauma og veruleika, varð Jóni Ólafssyni, aðalyfirlesara bókarinnar, tilefni til harðrar árásar á mig í Kjarnanum 14. desember fyrir „geðvonsku, smásmygli og öfund“, þótt hann nefndi að vísu ekki einasta dæmi um, að ég færi rangt með. En hann sagði af mér sögu. Hann kvaðst hafa verið nemandi í Menntaskólanum í Hamrahlíð endur fyrir löngu, þegar ég hefði komið þangað til að andmæla sósíalisma. Ég hefði haft á reiðum höndum tilvitnanir í kenningasmiði marxismans og jafnvel nefnt blaðsíðutöl. „Hins vegar vildi svo ein­kenni­lega til að þegar sam­visku­samir mennta­skóla­nemar fóru að leita uppi til­vitn­an­irnar þá reynd­ist erfitt að finna þær. Það var ekki fyrr en löngu síðar að ein­hver benti mér á að hversu snjallt þetta mælsku­bragð væri – að nefna blað­síðu­töl út í loftið – því þannig fengju áheyr­endur á til­finn­ing­una að ræðu­mað­ur­inn gjör­þekkti text­ana sem hann vitn­aði í eftir minni. Og þótt ein­hver færi að grufla í bók­unum á eft­ir, þá breyt­ast fyrstu hug­hrif ekki svo auð­veld­lega.“

Svo vill til, að ég man vel eftir þessu. Ég hafði vitnað í fræg ummæli Levs Trotskíjs í Byltingunni svikinni: „Í landi, þar sem ríkið er eini atvinnurekandinn, er stjórnarandstæðingurinn dæmdur til hægs hungurdauða.“ Sósíalistarnir á fundinum efuðust um, að rétt væri eftir haft, og nefndi ég þá blaðsíðutalið. Ástæðan var einföld. Nokkru áður hafði ég háð kappræðu við Halldór Guðmundsson, þá æstan trotskísta og síðar ráðsettan bókaútgefanda. Hann hafði efast um, að Trotskíj hefði sagt þetta. Ég hafði haft þetta úr bók Friedrichs von Hayeks, Leiðinni til ánauðar, en þar hafði ekkert blaðsíðutal verið nefnt. Ég gerði mér þess vegna ferð upp á Landsbókasafn, fór yfir bók Trotskíjs og fann tilvitnunina á blaðsíðu 283 í frumútgáfunni frá 1937. Þess vegna hafði ég nú blaðsíðutalið á reiðum höndum. Hér er það ekki ég, heldur Jón, sem beitir mælskubragði. Ég nefni mörg önnur dæmi um brellur Jóns í svari mínu, sem birtist í Kjarnanum 14. febrúar. Jón virðist lítið hafa þroskast, frá því að hann sat fundinn í Norðurkjallaranum í Menntaskólanum í Hamrahlíð fyrir fjörutíu árum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 20. febrúar 2021.)


Brellur, firrur, gloppur, skekkjur og villur í verkum Jóns Ólafssonar

Jón Ólafsson hefur gefið út tvær bækur um sögu íslenskra kommúnista og vinstri sósíalista, Kæru félaga árið 1999 og Appelsínur frá Abkasíu árið 2012, og hann var aðalyfirlesari hinnar þriðju, Drauma og veruleika eftir Kjartan Ólafsson, sem birtist árið 2020. Jón hefur einnig birt nokkrar ritgerðir um íslensku kommúnistahreyfinguna. Þótt hann sé skólagenginn í heimspeki, ekki sagnfræði, auðveldaði það honum rannsóknir á austurtengslum íslenskra kommúnista og vinstri sósíalista, að hann talar rússnesku. Eftir að Ráðstjórnarríkin leystust upp árið 1991, gat hann því kynnt sér ýmis skjöl í söfnum í Moskvu. Nú bregður svo við, að Jón ræðst hér í Kjarnanum á mig fyrir nýlegan ritdóm í Morgunblaðinu um bók Kjartans, og er mér skylt að svara á sama vettvangi. Í grein sinni, sem ber heitið „Hver getur best gert upp við kommúnismann?“ sakar Jón mig um geðvonsku, smásmygli og öfund, en hrekur ekki eitt einasta atriði efnislega, sem ég benti á í ritdómnum. Ég get upplýst af því tilefni, að ég nefndi í ritdómnum aðeins nokkrar villur af þeim fjölmörgu, sem ég fann, og aðeins þær, sem mér fundust skipta einhverju máli um söguþráð og efnistök. Lengri villulista birti ég á öðrum vettvangi, enda er ég út af fyrir sig sammála Jóni um, að við megum ekki gleyma okkur í smáatriðum. Og ekki veit ég, hvern ég ætti að öfunda í þessu máli. Kjartan Ólafsson er háaldraður að reyna að gera hreint fyrir sínum dyrum, og ég öfunda hann svo sannarlega ekki af því að hafa þurft að treysta á Jón Ólafsson um aðföng og yfirlestur. Fyrir vikið er bók Kjartans miklu lakari en hún hefði getað orðið. Einhver ágætasti vísindamaður okkar Íslendinga, Árni Magnússon handritasafnari, skrifaði eitt sinn: „Svo gengur það til í heiminum, að sumir hjálpa erroribus á gáng, og aðrir leitast síðan við að útryðja aftur þeim sömu erroribus. Hafa svo hverjir tveggja nokkuð að iðja.“ Jón hefur með verkum sínum skipað sér í fyrri flokkinn, og verð ég að taka hvatningu Árna handritasafnara alvarlega og reyna að leiðrétta hann, svo að aðrir láti ekki glepjast. Skipti ég hér erroribus Jóns í fimm flokka: brellur, firrur, gloppur, skekkjur og villur.

 

Brellur Jóns Ólafssonar

Brellum sínum beitir Jón Ólafsson aðallega, þegar hann þarf að bregðast við leiðréttingum. Hann reynir ýmist að gera lítið úr viðmælandanum eða leiðréttingunum sjálfum í stað þess að hafa umyrðalaust það, sem sannara reynist. Í greininni hér í Kjarnanum rifjaði hann til dæmis upp, að hann hefði sem nemandi í Menntaskólanum í Hamrahlíð verið á fundi í Norðurkjallara skólans, þar sem ég hefði andmælt sósíalisma. Ég hefði haft á reiðum höndum tilvitnanir í kenningasmiði marxismans og jafnvel nefnt blaðsíðutöl. „Hins vegar vildi svo ein­kenni­lega til að þegar sam­visku­samir mennta­skóla­nemar fóru að leita uppi til­vitn­an­irnar þá reynd­ist erfitt að finna þær. Það var ekki fyrr en löngu síðar að ein­hver benti mér á að hversu snjallt þetta mælsku­bragð væri – að nefna blað­síðu­töl út í loftið – því þannig fengju áheyr­endur á til­finn­ing­una að ræðu­mað­ur­inn gjör­þekkti text­ana sem hann vitn­aði í eftir minni. Og þótt ein­hver færi að grufla í bók­unum á eft­ir, þá breyt­ast fyrstu hug­hrif ekki svo auð­veld­lega.“ Jón nefndi að vísu ekkert dæmi. En ég man sjálfur vel eftir þessu. Tilvitnunin, sem ég notaði, var til Levs Trotskíjs í Byltingunni svikinni frá 1937. „Í landi, þar sem ríkið er eini vinnuveitandinn, bíður stjórnarandstæðingsins hægur hungurdauði.“ Ég hafði rekist á þessi napurlegu ummæli í bók Friedrichs von Hayeks, Leiðinni til ánauðar, og haft þau eftir í kappræðum um sósíalisma við Halldór Guðmundsson (síðar útgáfustjóra) í framhaldsskólum. Hann bar brigður á það, að rétt væri eftir haft, svo að ég gerði mér ferð á Landsbókasafnið til að sannreyna tilvitnunina, en Hayek hafði ekki sett við hana blaðsíðutal í bók sinni. Ég fann tilvitnunina eftir nokkra leit og mundi þess vegna blaðsíðutalið. Hún er í 11. kafla bókar Trotskíjs á blaðsíðu 283 í frumútgáfunni frá 1937. Þetta er eina blaðsíðutalið úr ritum marxista, sem ég fór með á þessum fundum.

Ein brella Jóns Ólafssonar er þannig að segja um mig sögu, sem hefur brenglast í meðförum hans, en á að gera mig ótrúverðugan. Önnur brella hans er að svara athugasemdum mínum ekki efnislega, heldur afgreiða þær sem „smásmygli“. En það var svo sannarlega engin smásmygli að vekja athygli á ótrúlegri yfirsjón Kjartans Ólafssonar og yfirlesara hans, Jóns Ólafssonar, eins og ég gerði í ritdómi mínum. Fullyrt er í Draumum og veruleika, að Sósíalistaflokkurinn hafi ekki verið í neinu sambandi við Kremlverja, frá því að Kristinn E. Andrésson gaf skýrslu um starfsemi hans í Moskvu vorið 1940 og tók þá við línu og þangað til sendiráð Ráðstjórnarríkjanna var stofnað í Reykjavík snemma árs 1944. En þetta er alls ekki rétt, eins og ég skýrði frá. Forystumenn Sósíalistaflokksins fylgdu fast þeirri línu, sem Kristinn kom með heim og þeir höfðu vitað af og fylgt áður, að stríðið væri aðeins stríð milli tveggja fylkinga auðvaldsríkja. Chamberlain væru engu skárri en Hitler. Sú var lína Stalíns, eftir að hann gerði griðasáttmálann við Hitler 23. ágúst 1939. En línan hlaut að gerbreytast, þegar Hitler réðst á Ráðstjórnarríkin 22. júní 1941. Eftir það vildu Kremlverjar ólmir, að Bandaríkjamenn hæfu þátttöku í stríðinu sér við hlið. Íslenskir sósíalistar áttuðu sig ekki á þessu og greiddu atkvæði gegn herverndarsamningnum við Bandaríkin sumarið 1941. Þá varð uppi fótur og fit í Moskvu. Vjatsjeslav Molotov utanríkisráðherra hringdi í Georgí Dímítrov, forseta Kominterns, og skipaði honum að leiðrétta línuna til íslenskra sósíalista. Dímítrov hafði samband við William Gallacher, þingmann breskra kommúnista, og þeir komu boðum til Einars Olgeirssonar, sem var að losna úr fangelsi í Bretlandi, en þar hafði hann setið vegna ofsafenginna árása á breska hernámsliðið í samræmi við fyrri línu. Þegar Einar kom heim, kvaddi hann saman fund helstu trúnaðarmanna Sósíalistaflokksins í Oddfellow-húsinu og sagði þeim, að nú yrði að skipta um stefnu og styðja Bandaríkin og Bretland, sem ættu að geta liðsinnt Ráðstjórnarríkjunum á austurvígstöðvunum. Skjöl eru til í Moskvu um samskipti Molotovs, Dímítrovs og Gallachers, en Áki Jakobsson, sem var á fundinum í Oddfellow-húsinu, skrifaði um hann í óbirtum endurminningum sínum, sem varðveittar eru á héraðsskjalasafni Skagfirðinga. Þarf raunar ekki vitnanna við, því að eftir heimkomu Einars gerðust sósíalistar háværustu vinir Bandaríkjanna á Íslandi, eins og bandaríski sendiherrann skrifaði í skýrslu. Allt þetta kemur fram í bókum okkar Þórs Whiteheads.

Ég nefndi í ritdómnum annað dæmi um samskipti Kremlverja og íslenskra sósíalista á þessu tímabili. Menn úr leyniþjónustu ráðstjórnarflotans voru staddir á Íslandi árið 1942 og hittu að máli Íslending, sem gekk undir dulnefninu Skúli Kristjánsson. Var skrifuð um þetta skýrsla, sem enn er læst niðri í lokuðu safni leyniþjónustu hersins, GRÚ, en því er vitað af henni, að afrit var sent til Kominterns. Njósnarar og erindrekar leyniþjónustunnar voru einir um að ganga undir dulnefnum í skýrslum sem þessum, og hefur þetta líklega verið Eggert Þorbjarnarson, sem var síðan lengi framkvæmdastjóri Sósíalistaflokksins. Ég gat þess ekki í ritdómnum, en það er auðvitað saga til næsta bæjar, ef framkvæmdastjóri íslensks stjórnmálaflokks reynist vera erindreki erlends einræðisríkis, sem seildist til áhrifa á Íslandi. (Raunar hygg ég, að Kjartan Ólafsson sé sammála mér um, að Eggert hafi beinlínis verið slíkur erindreki. Ég get ekki skilið ýmis ummæli hans í Draumum og veruleika öðru vísi.) Eggert hafði síðan milligöngu um það, að þessir leyniþjónustumenn laumuðust heim til Einars Olgeirssonar eitt kvöldið, og sagði hann þeim, að hann vildi gjarnan taka aftur upp sambandið við Kremlverja, sem hefði rofnað í stríðinu. Það er langsótt að telja það „smásmygli“ að vekja máls á þessum tveimur mikilvægu atvikum.

Áður hefur Jón Ólafsson beitt svipuðum brellum í viðbrögðum við gagnrýni minni. Ég birti árið 2008 tvær ritgerðir um alþjóðleg tengsl kommúnistahreyfingarinnar íslensku. Í Þjóðmálum skrifaði ég um þá 23 Íslendinga, sem hlutu árin 1929–1938 byltingarþjálfun á leyniskólum Kominterns í Moskvu, Vesturskólanum og Lenínskólanum. Leiðrétti ég þar margar villur í ritgerð Jóns um þessa leyniskóla í Nýrri Sögu 1997 og gagnrýndi hann fyrir að gera ekki viðfangsefninu betri skil. Nokkrir nemendur hefðu til dæmis farið fram hjá honum, þótt heimildir væru til um þá. Í ráðstefnuritinu Rannsóknum í félagsvísindum, IX. bindi, skrifaði ég um þá erindreka, sem Komintern sendi til Íslands. Þar leiðrétti ég líka margar villur í ritum Jóns, aðallega Kæru félögum. Í svari sínu í Sögu 2009 gerði Jón eins lítið úr aðfinnslum mínum og hann frekast gat. Kvað hann mig í ritgerðinni um leyniskólana aðeins hafa leiðrétt „tvær dagsetningar“, en síðan gert athugasemdir við það, „hvort maður sem gegnir þingmennsku fyrir flokk hljóti þá að teljast framámaður [svo] hans“ og „hvort áherslu beri að leggja á byltingarþjálfun eða almennt flokksstarf“ í skrifum um þessa skóla. Jón bætti við: „Vart getur það heitið leiðrétting á skrifum mínum að Hannes geti sér þess til að ákveðnir einstaklingar sem ég taldi ekki í hópi flokksskólanemenda hafi verið það enda hvarflar ekki að mér að listi minn sé tæmandi.“ Sagði hann mig síðan í ritgerðinni um erindreka Kominterns aðeins hafa bent „á nokkrar prentvillur og misrituð ártöl“ í Kæru félögum og á það, að hann hefði haft rangt fyrir sér „um höfund bréfs sem sent var til Moskvu snemma á þriðja áratugnum“, auk þess sem „fleiri Kominternfulltrúar hafi komið til Íslands en fram kemur í bókinni“.

Hér er gert miklu minna úr leiðréttingum mínum en efni standa til. Í rannsókn sinni á leyniskólunum í Moskvu kom Jón Ólafsson ekki auga á þrjá nemendur, sem þó eru til aðgengilegar heimildir um: Hjalta Árnason, Jóhannes Jósepsson og Elísabetu Eiríksdóttur. Heimildirnar um Hjalta og Jóhannes eru minningargreinar um þá eftir menn, sem vel þekktu til þeirra. Þetta eru því ekki aðeins tilgátur mínar, eins og Jón gefur í skyn. En ein opinber heimild er óbein um Elísabetu: Hún sagðist í blaðaviðtali 1954 hafa verið í Moskvu sautján árum áður. Lá þá beint við að álykta, að hún hefði verið þar í byltingarskóla, því að Moskva var ekki í alfaraleið þau ár og ekki getið um neinar sendinefndir, sem hún gæti hafa tekið þátt í. Þessa ályktun fékk ég staðfesta í bréfi í skjalasafni Sósíalistaflokksins, þar sem Einar Olgeirsson sagði hana hafa dvalist í eitt ár í Moskvu. Með því að skoða störf hennar á Íslandi tókst mér að tímasetja Moskvudvöl hennar á bilinu frá því í árslok 1935 fram í ársbyrjun 1937. Óþarfi er líka að gera lítið úr „dagsetningunum tveimur“, sem Jón Ólafsson nefnir svo. Hann sagði í Kæru félögum (bls. 60), að Vesturskólamaðurinn Jafet Ottósson hefði snúið heim til Íslands haustið 1931. En hann fór vorið 1931, og því skiptir það máli, að einmitt þá um sumarið fylgdust Íslendingarnir í Moskvu með ógætilegu tali hans heima á Íslandi og skrifuðu sérstaka skýrslu um það, sem Jón ræðir talsvert um. Hin villan er veigaminni. Jón sagði á einum stað í Kæru félögum (bls. 60), að Vesturskólamaðurinn Gísli Indriðason hefði komið til Moskvu haustið 1931, en neðarlega á sömu blaðsíðu, að hann „hefði átt að útskrifast eftir eins árs kúrsus sumarið 1931“. Hið síðara hlýtur að eiga að vera sumarið 1932. Allir geta gert stafvillur. En það ber vitni losaralegum vinnubrögðum að nefna tvö ártöl um sama atvik á einni og sömu blaðsíðu.

Dæmið af Jóhannesi Jósepssyni, sem farið hafði fram hjá Jóni Ólafssyni, svo að hann nefndi hann ekki í bók sinni, leiddi aðra síðan á villigötur. Birna Berndsen samdi 2011 B. A. ritgerð í félagsfræði um Steinunni Árnadóttur frá Höfðahólum, og hafði Guðbjörg Linda Rafnsdóttir umsjón með henni. Þótt meginstefið í ritgerðinni sé kommúnismi Steinunnar, er eina ritið um íslensku kommúnistahreyfinguna, sem nefnt er í heimildaskrá og notað í ritgerðinni, bók Jóns Ólafssonar, Kæru félagar. Tveggja bóka Þórs Whiteheads, sem komnar voru út fyrir 2011, er að engu getið og því síður ýmissa ritgerða minna, sem þá höfðu líka birst. Steinunn var nátengd nokkrum forystumönnum kommúnista, fastagestur í Unuhúsi og systir Hjalta Árnasonar. Hún bjó um skeið í Danmörku og átti danskan vin, Thorkild Hilst. Þau skrifuðust á, eftir að hún fór til Íslands. Í bréfi frá 10. janúar 1936 sendir Hilst henni kveðju með „Jósefssyni“, sem komið hafi við í Kaupmannahöfn á leið frá Ráðstjórnarríkjunum. Hafi þeir farið saman í Tívolí. Í hornklofa (bls. 39) upplýsir Birna, að þetta sé Lúðvík Jósefsson. En það er fráleitt. Engar heimildir eru til um, að Lúðvík Jósepsson (svo að rétt sé farið með nafn hans) hafi farið þangað austur á þessum árum. Í janúar 1936 var hann 22 ára kennari við Gagnfræðaskólann á Neskaupstað. Þetta hefur auðvitað verið Jóhannes Jósepsson, sem hlaut þjálfun í Lenínskólanum í Moskvu 1934–1935. Umsjónarmaður hefði átt að vara nemandann við að treysta aðeins á hina óáreiðanlegu bók Jóns Ólafssonar. 

Skrif Jóns um erindreka Kominterns á Íslandi eru sama marki brennd. Þar eru villurnar sumar smávægilegar, aðrar alvarlegri. Neyðarlegasta villan snýr að bréfi því, sem Jón minntist á. Það var sent frá Íslandi til Stokkhólms í janúar 1921. Undir það var skrifað „Sillinn“. Jón taldi í Kæru félögum (bls. 22), að hér hefði sænski kommúnistinn Hugo Sillén verið á ferð. En þetta var bréf frá Hendrik Siemsen Ottóssyni, sem gekk undir þessu nafni í góðra vina hópi. Ársæll Sigurðsson var til dæmis kallaður þar „Sælinn“ og Brynjólfur Bjarnason „Billinn“. Þessi villa stafar ekki af vangá, heldur vanþekkingu. Þótt hún hafi margsinnis verið leiðrétt, hefur hún slæðst inn í bók Þorleifs Friðrikssonar, Við brún nýs dags (bls. 273), sem kom út árið 2007. Önnur villa Jóns sýnir, hversu varasamt er að rannsaka ekki mál út í hörgul. Hann sagði í Kæru félögum (bls. 159) um Vasílíj Ríbakov, sem var forstöðumaður sendiráðs Ráðstjórnarríkjanna á Íslandi 1947: „Rybakov var auk þess fyrsti erlendi fulltrúinn til að fylgjast með störfum íslensku sósíalistanna, frá því að Kominternfulltrúinn Harry Levin sótti stofnþing kommúnistaflokks Íslands árið 1930.“ En eins og ég benti á í ritgerð minni um erindreka Kominterns á Íslandi, kom þýski kommúnistinn Willi Mielenz hingað sumarið 1932 og fór ekki leynt, eins og sést á blöðum íslenskra kommúnista. Hafði Jón ekki lesið þessi blöð? Einnig má í því sambandi benda á þá mikilvægu staðreynd, sem Jón getur aðeins stuttlega um neðanmáls í bók sinni (bls. 312), að annar sendiráðsritarinn í sendiráði Ráðstjórnarríkjanna í Reykjavík 1944–1947, Pavel Egorov, var starfsmaður leyniþjónustu ráðstjórnarflotans. Vitaskuld hefur hann fylgst með störfum íslenskra sósíalista.

Enn beitti Jón Ólafsson sömu brellu, þegar hann brást við bók minni, Íslenskum kommúnistum 1918–1998, en þar leiðrétti ég neðanmáls margt í verkum hans. Hann vísaði ekki neinni leiðréttingu minni á bug, heldur benti á þá villu í bók minni, að árið 1951 hefði miðstjórn Kommúnistaflokks Ráðstjórnarríkjanna veitt verkamannafélaginu Dagsbrún háan styrk, 50 þúsund pund. Kvað Jón þann styrk hafa verið veittan 1961. Fór Jón síðan mörgum orðum um það, að ég lifði sníkjulífi á rannsóknum hans. Leiðréttingin var réttmæt. Styrkurinn var veittur 1961, og segi ég raunar frá honum í bók minni, en enginn slíkur styrkur var veittur 1951. En hver var heimild mín? Hún var bókin Liðsmenn Moskvu eftir Árna Snævarr, en hann hafði þetta eftir Jóni Ólafssyni! Villan er með öðrum orðum komin frá Jóni, og hann hafði haft nítján ár til að leiðrétta hana, því að bók Árna kom út 1992. Ég hafði lagt mig allan fram um að skýra sem réttast og nákvæmast frá öllu og skera úr um vafaatriði í bók minni, og er þetta eina alvarlega villan, sem ég hef fundið í henni. Og hún reyndist vera ættuð frá Jóni Ólafssyni! Hér leiddi hann mig á villigötur. Því er við að bæta, að Kremlverjar veittu raunar íslenskum sósíalistum styrk til verkalýðsbaráttu þeirra 1952, en Alþjóðasamband verkalýðsfélaga, sem var stjórnað frá Moskvu, var skrifað fyrir styrknum. Sá styrkur virðist ekki hafa verið greiddur út, þótt ekki sé það fullvíst. Einnig er fróðlegt, að Eðvarð Sigurðsson skrifaði í minniskompu sína, líklega 1952: „Ekki miklar upphæðir. Ekki sjóði eins og Comintern.“ Af því má ekki aðeins ráða, að Kremlverjar hafi veitt miklu rausnarlegri styrki til sósíalista á dögum Kominterns 1919–1943 en síðar, heldur líka, að ýmislegt er enn óupplýst um fjárstyrki að austan.

Mér fannst þó óneitanlega skrýtið að sitja undir ámæli fyrir villu, sem Jón Ólafsson gerði og hafði sjálfur ekki leiðrétt í nítján ár, í úrvinnslu rússneskra skjala, sem aðrir íslenskir fræðimenn höfðu engan aðgang að. Enn skrýtnara þótti mér, þegar það var kennt við sníkjulíf. Ég hef nýtt mér eftir föngum það, sem Jón hefur birt um samskipti íslenskra kommúnista og sósíalista við Kremlverja, þótt ég hafi um leið kostað kapps við að sannreyna sem flest. Er ekki einmitt tilgangurinn með því að birta niðurstöður rannsókna, að aðrir geti nýtt þær í samræmi við fræðilegar reglur? Ásökun Jóns er sérstaklega ámælisverð í ljósi þess, að hann hlaut rausnarlega styrki frá íslenska ríkinu, ekki síst til að rannsaka rússnesk skjalasöfn. Rannsóknasjóður (áður Vísindasjóður) veitti honum ferðastyrk 1994 og rannsóknarstyrk 1998 (700 þúsund kr.) til rannsókna á kommúnisma. Rannsóknasjóður Atlantshafsbandalagsins veitti honum styrk einu sinni í sama skyni, og menntamálaráðuneytið styrkti hann sérstaklega til rannsókna og afritunar á íslenskum skjölum í Moskvu sumrin 1994 og 1995. Eftir þetta fékk Jón samkvæmt opinberum gögnum styrki úr Rannsóknasjóði 2004 (2 millj. kr.), 2005 (2 millj. kr.) og 2007 (2 millj. kr.) til að rannsaka kommúnisma. Einnig fékk hann styrk 2009 (2,1 millj. kr.) til að rannsaka einn þátt í sögu kommúnismans. Að núvirði er þetta líklega samtals rösklega tuttugu milljónir króna. Var þetta fé af hendi reitt úr almannasjóðum til þess, að Jón Ólafsson gæti brigslað mönnum um að lifa „sníkjulífi“ á rannsóknum hans, ef þeir leyfðu sér að vitna í verk hans? Jón hefur látið mörg þau gögn, sem hann fann í Moskvu (en samt ekki öll), á handritadeild Landsbókasafnsins. Ætlaðist hann ekki til, að þau yrðu notuð?

                                                                                                                  

Firrur Jóns Ólafssonar

Brellur Jóns Ólafssonar, þegar hann þarf að bregðast við leiðréttingum, segja sína sögu. En hitt er verra, að í ritum sínum fer hann iðulega með firrur, en það orð má nota um staðhæfingar, sem eru langsóttar, bersýnilega óraunhæfar, jafnvel fráleitar. Í skrifum sínum um hreyfingu kommúnista og vinstri sósíalista á Íslandi horfir Jón jafnan fram hjá ofbeldiseðli hennar og reynir að gera eins lítið og hann getur úr tengslum hennar við Kremlverja, þótt auðvitað verði hann að viðurkenna þau að nokkru leyti. Á frægum fundi, sem Sagnfræðingafélagið hélt 23. nóvember 2011 til að deila á bækur okkar Þórs Whiteheads um kommúnistahreyfinguna, spurði ég framsögumenn, hvort þeir þekktu eitthvert dæmi þess, að forystumenn Sósíalistaflokksins hefðu beinlínis gengið gegn Kremlverjum, annað en það, að þeir voru ófáanlegir til taka þátt í erjum innan hinnar alþjóðlegu kommúnistahreyfingar og fordæma Tító í Júgóslavíu og Maó í Kína, eins og Kremlverjar vildu, auk þess sem þeir birtu að vísu málamyndamótmæli (harmatölu í Þjóðviljaleiðara) við innrásinni í Ungverjaland. Framsögumennirnir gátu ekki bent á neitt slíkt dæmi.

Ekki þurfti að efast um það, að Kommúnistaflokkurinn, sem hér starfaði 1930–1938, laut boðvaldi frá Moskvu. Fór flokkurinn ekki í neinar felur um það. Hann var deild í Komintern, Alþjóðasambandi kommúnista, en til þess að geta gengið í Komintern varð flokkurinn að játast undir inntökuskilyrðin 21, sem samþykkt höfðu verið á þingi Kominterns í Moskvu 1920. Þessi skilyrði mótuðust auðvitað af því, að þetta var samband byltingarflokka. Meðal annars segir í þriðja inntökuskilyrðinu: „Í nær öllum löndum Evrópu og Ameríku er stéttabaráttan að breytast í borgarastríð. Við þær aðstæður geta kommúnistar ekki treyst borgaralegum lögum. Þeir skuldbinda sig til að mynda alls staðar ólögleg hliðarsamtök, sem geta á úrslitastund aðstoðað flokkinn við að gera skyldu sína gagnvart byltingunni.“ Skýrara gat þetta ekki verið. Það var beinlínis skylda íslenskra kommúnista að mynda „ólögleg hliðarsamtök“, sem gætu á úrslitastund aðstoðað flokkinn við að gera byltingu, en með því var auðvitað átt við valdarán. Ísland var að vísu fámennt land og tiltölulega friðsælt, en þessari skyldu sinni reyndu kommúnistar að gegna. Fyrst gerðu þeir það með Áhugaliði alþýðu, sem stofnað var eftir Drengsmálið 1921. Snorri G. Bergsson hefur vakið athygli mína á ummælum í bréfi frá Hendrik S. Ottóssyni til Einars Olgeirssonar 28. júlí 1923, sem varðveitt er í bréfasafni Einars á Þjóðarbókhlöðu: „Nú fer ég að armera ungkommúnistana. Þeir ætla að kaupa sér remingtona. Við erum óviðbúnir öllu nú, svo verður annað séð en að hvítliðarnir geti ráðið niðurlögum okkar, þegar þeir vilja.“ Lítið varð að vísu úr Áhugaliði alþýðu, enda var það harla ósamstætt, en síðan var Varnarlið verkalýðsins stofnað opinberlega eftir Gúttóslaginn í nóvember 1932, og hafði vísir að því verið til áður. Varnarliðið starfaði í nokkur ár, og skunduðu liðsmenn um götur Reykjavíkur á 1. maí ár hvert. Sumir úr Varnarliðinu útveguðu sér líka skotvopn, eins og Þór Whitehead upplýsir í bókum sínum, en hann tók viðtöl við nokkra menn úr liðinu, þar á meðal foringja þess, Þorstein Pétursson. Þeir vildu vera við öllu búnir, eins og þeim var skylt að vera samkvæmt reglum Kominterns.

Firrur Jóns Ólafssonar má flestar rekja til þess, sem er rauði þráðurinn í skrifum hans, að kommúnistar á Íslandi hafi verið á einhvern hátt annars eðlis en kommúnistar í öðrum löndum, miklu meinlausari og friðsamari, í rauninni minni kommúnistar (en þá vaknar auðvitað spurningin, af hverju þeir klufu Alþýðuflokkinn 1930 og gengu í Komintern). Eitt dæmi um þetta er, þegar Jón hélt því fram í Appelsínum frá Abkasíu (bls. 383), að Hendrik S. Ottósson og Brynjólfur Bjarnason hefðu ekki verið fulltrúar á öðru heimsþingi Kominterns 1920, heldur slæðst til Moskvu af ævintýraþrá. Taka þeir Skafti Ingimarsson í (óprentaðri) doktorsritgerð sinni um kommúnistahreyfinguna og Kjartan Ólafsson í Draumum og veruleika (bls. 30) þetta upp eftir Jóni. En Hendrik og Brynjólfur sögðu síðar báðir frá því, að þeir hefðu verið fulltrúar á heimsþinginu, og tók Hendrik sérstaklega fram, að hann hefði greitt atkvæði með inntökuskilyrðunum í Komintern. Einföld skýring er til á því, að nöfn þeirra voru ekki á prentaðri skrá um þingfulltrúa: þeir komu mjög seint til þingsins, löngu eftir að það var hafið. Nöfn sumra annarra fullgildra félaga vantaði líka í þingfulltrúaskrána. Jón getur ekki vísað vitnisburði þeirra Hendriks og Brynjólfs á bug fyrirvaralaust. Gaf Hendrik meira að segja framkvæmdastjórn Kominterns skýrslu um stjórnmálaviðhorfið á Íslandi, og þar minntist Lenín á hernaðargildi Íslands. Aðrar heimildir staðfesta það, sem Hendrik sagði síðar, að það var framkvæmdastjórn Kominterns, sem bauð ýmsum æskulýðssamböndum að senda fulltrúa á heimsþingið í Moskvu og á ungkommúnistamót á eftir. Þessir æskulýðsleiðtogar fengu að sitja heimsþingið sem fullgildir fulltrúar. Á ljósmynd, sem prentuð er í bók eftir Willi Münzenberg frá 1930, er einmitt birt ljósmynd, þar sem þeir Brynjólfur og Hendrik þekkjast, og er myndatextinn: „Die Jugend-Delegierten am 2. Kongreß der Kommunistischen Internationale, Moskau 1920“ (Ungir fulltrúar á öðru þingi Alþjóðasambands kommúnista, Moskvu 1920).

Æskulýðsfulltrúar.Komintern1920 

      

 

Þetta dæmi skiptir ef til vill ekki miklu máli. Annað dæmi miklu mikilvægara er af leyniskólunum í Moskvu. Jón sagði 1997 í Nýrri sögu (bls. 6): „Norrænir kommúnistar virðast litla þjálfun hafa fengið í öðru en bóklegum greinum marx-lenínisma.“ Hann hnykkti á þessu 1999 í Kæru félögum (bls. 52): „Það er ekki að sjá af þeim heimildum, sem aðgengilegar eru úr Norðurlandadeildum Lenínskólans og Vesturskólans, að sérstök áhersla hafi verið lögð á praktíska byltingarstarfsemi, svo sem njósnir, undirróður og hvers kyns moldvörpustarfsemi.“ Sjö árum síðar var hann við sama heygarðshornið. „Hvað sem líður vafstri einstaklinga þá höfum við engar heimildir sem leyfa okkur að draga þá ályktun,“ sagði Jón í Lesbók Morgunblaðsins 2006, „að íslenskir kommúnistar hafi verið þjálfaðir í Moskvu til ofbeldisverka.“ En hver var tilgangur leyniskólanna í Moskvu, ef hann var ekki sá að þjálfa kommúnista í að gera byltingar? Af hverju voru þeir þá leynilegir? Hvernig er hægt að gera byltingu án þess að beita ofbeldi? Auðvitað var það alveg rétt, sem Jón lagði áherslu á, að í þessum skólum voru kenndar ýmsar bóklegar greinar eins og marxísk hagfræði og saga Kommúnistaflokks Ráðstjórnarríkjanna. En það breytir því ekki, að jafnframt var nemendum kennt að bera vopn, stunda undirróður, skipuleggja og stjórna götuóeirðum, falsa vegabréf og önnur opinber skjöl, fara með ólöglegan fjarskiptabúnað, senda dulmálsskeyti og skrifa dulmálsskrift. Um þetta eru til nægar heimildir. Þrír íslenskir nemendur skýrðu til dæmis frá því, að þeir hefðu lært vopnaburð í Komintern-skólunum. „Í dag var fyrsta kennslustundin í Political Economy (Félagi Mekany). Einnig tími í meðhöndlun vopna,“ skrifaði Andrés Straumland í dagbók sína 11. október 1930. „Nokkrum okkar var kennt að fara með skammbyssu,“ sagði Helgi Guðlaugsson, „við Hallgrímur [Hallgrímsson] vorum tveir saman að æfa það.“ Benjamín Eiríksson hlaut einnig þjálfun í vopnaburði, eins og hann sagði í ævisögu sinni, sem ég skráði. Systir Þórodds Guðmundssonar staðfesti enn fremur í samtali við Þór Whitehead, að bróðir sinn hefði að eigin sögn hlotið slíka þjálfun. Jón gat þess vegna ekki annað en viðurkennt það, en gerði lítið út, taldi þetta aðeins hafa verið einhvers konar skotæfingar.

Leyniskólarnir í Moskvu voru engin meinlaus leikfimifélög. Yfirlýstur tilgangur þeirra var að búa nemendur undir valdatöku kommúnista. Hvers vegna hefðu íslensku nemendurnir átt að hafa einhverja sérstöðu í þessu efni? Engar heimildir eru til um slíka sérstöðu. Jón benti að vísu á, að Íslendingarnir komu frá landi, þar sem starfsemi kommúnista var lögleg, og taldi, að nám þeirra hlyti að hafa verið svipað og nemenda frá Svíþjóð, Danmörku og Noregi. Öðru máli hefði gegnt um nemendur frá löndum, þar sem starfsemi kommúnista var ólögleg. Þar hefði námið ef til vill miðast við óhjákvæmileg átök. En galli er á rökfærslunni: nægar heimildir eru til um það, að nemendur frá Svíþjóð, Danmörku og Noregi hafi hlotið hernaðarþjálfun þar eystra. Til dæmis var skotfimi aðeins einn liðurinn í námsskrá Lenínskólans fyrir 1931, en einnig var nemendum þá kennt um vopnaðar uppreisnir og almenna herstjórnarlist, eftir því sem finnski fræðimaðurinn Joni Krekola upplýsir, en hann hefur samið bók á finnsku um leyniskólana. Krekola og norski fræðimaðurinn Ole Martin Rønning, sem rannsakaði sérstaklega þjálfun Norðmanna í leyniskólunum, segja báðir (í tölvuskeytum til Þórs Whiteheads) afar ólíklegt, að íslensku nemendurnir hafi verið undanþegnir hernaðarþjálfuninni. Enn fremur skrifaði danski fræðimaðurinn Niels Erik Rosenfeldt í bókinni Verdensrevolutions generalstab. Komintern og det hemmelige apparat, sem kom út árið 2011 (bls. 131):  „Á námskrá voru meðal annars námskeið í marx-lenínisma, stjórnmálahagfræði, þróun hinnar alþjóðlegu verkalýðshreyfingar og sögu Ráðstjórnarríkjanna og kommúnistaflokksins. En einnig voru haldnar skotæfingar og tilsögn veitt í notkun skotvopna, undirróðri, dulmálssendingum og vopnaðri skæruliðastarfsemi.“

Þetta er ekki þvarg um smámuni. Tilgangur Jóns Ólafssonar með því að gera lítið úr hernaðarþjálfun Íslendinganna á leyniskólunum í Moskvu er auðsær. Hann hefur hvað eftir annað haldið því fram, að ótti íslenskra stjórnvalda við kommúnista hafi verið ástæðulítill eða jafnvel ástæðulaus. Þess vegna hafi til dæmis hleranir lögreglu og annað eftirlit með kommúnistum og vinstri sósíalistum verið óréttmætt (en það var raunar miklu minna en eftirlit yfirvalda með kommúnistum á öðrum Norðurlöndum). En sú firra Jóns, að íslenskir kommúnistar hafi í raun ekki verið alvörukommúnistar, stangast ekki aðeins á við heimildir, heldur líka alkunnar staðreyndir. Í Drengsmálinu 1921, vinnudeilum á kreppuárunum, þar á meðal fjórum Gúttóslögum, og í götuóeirðum og uppþotum vegna Keflavíkursamningsins 1946 og aðildar að Atlantshafsbandalaginu 1949 beittu íslenskir kommúnistar og vinstri sósíalistar ofbeldi til að reyna að koma í veg fyrir ákvarðanir löglegra stjórnvalda. Hér var ríkisvald veikt, en kommúnistahreyfing sterk. Eftir rammasta Gúttóslaginn lá meiri hluti Reykjavíkurlögreglunnar eftir slösuð, og tveir lögregluþjónar urðu öryrkjar alla ævi. Í óeirðunum 1949 slösuðust líka margir lögregluþjónar, og er þetta allt rakið í bók Þórs Whiteheads, Sovét-Íslandi. Áhyggjur stjórnvalda af kommúnistum voru svo sannarlega ekki ástæðulausar.

Önnur firra Jóns Ólafssonar er, að Komintern hafi verið andvígt stofnun Sósíalistaflokksins haustið 1938. Heimild hans fyrir þessu er minnisblað, sem starfsmaður Kominterns, Wilhelm Florin, sem fór með mál Norðurlanda, sendi í ágúst 1938 forseta sambandsins, áðurnefndum Dímítrov, þar sem hann lét í ljós efasemdir um, að rétt væri að kljúfa Alþýðuflokkinn. Hafði Florin fengið bréf frá Einari Olgeirssyni fyrr í mánuðinum, þar sem lýst var atburðarás misseranna á undan, þegar hægri og vinstri örmum Alþýðuflokksins hafði lostið saman, en vinstri armurinn undir forystu Héðins Valdimarssonar síðan leitað eftir sameiningu við kommúnista í nýjum flokki. Hugðist Kommúnistaflokkurinn samþykkja slíka sameiningu á flokksþingi sínu í október og leggja sjálfan sig niður. Einar benti á, að hinn nýi flokkur myndi starfa eftir þeim skilyrðum, sem Komintern hafði sett samstarfi kommúnista við jafnaðarmenn. Í minnisblaðinu spyr Florin Dímítrov, hvað gera skuli, og bendir á, hvernig koma megi boðum til Einars um væntanlega ákvörðun Kominterns. En það blasir við, að sú ályktun Jóns af þessu minnisblaði, að Komintern hafi verið andvígt stofnun Sósíalistaflokksins, fær ekki staðist. Þetta minnisblað var ekki nein lokaákvörðun eða samþykkt Kominterns, heldur innanhússplagg. Það er nánast óhugsandi, að þeir Brynjólfur Bjarnason og Einar Olgeirsson hefðu lagt niður Kommúnistaflokkinn í andstöðu við Komintern. Jón Ólafsson benti á, að Komintern hefði ekki sent Sósíalistaflokknum heillaóskaskeyti við stofnunina. En það gerðu kommúnistaflokkar Svíþjóðar og Danmerkur, sem báðir voru hollir Kremlverjum, og er líka nánast óhugsandi, að þeir hefðu gert það, hefði flokksstofnunin verið í andstöðu við Komintern.

Í ritdeilu Jóns við Þór Whitehead prófessor, sem háð var í Sögu 2008–2010, sást, að Jón hafði ekki áttað sig á forsögu málsins innan lands og utan. Innan lands var svo komið, að Alþýðuflokkurinn var þegar klofinn. Hann hafði klofnað af sjálfsdáðum snemma árs 1938. Kommúnistar höfðu ekki klofið hann. Þeir gátu aðeins valið um tvo kosti, að hafna samstarfi við vinstri arm Alþýðuflokksins og starfa áfram einir eða ganga til samstarfs við hann. Utan lands hafði Dímítrov með ræðu sinni á þingi Kominterns 1935 lagt nýja línu fyrir kommúnistaflokka á Vesturlöndum, að leita samstarfs við jafnaðarmenn að fullnægðum ýmsum skilyrðum, til dæmis um skilyrðislausan stuðning við Ráðstjórnarríkin. Við stofnun Sósíalistaflokksins gættu kommúnistar þess vandlega, að öllum þessum skilyrðum væri fullnægt, en Jón virðist ekki hafa kynnt sér þau, eins og Þór benti á.

Það sést best á eftirleiknum, hversu fráleit sú skoðun er, að Sósíalistaflokkurinn hafi verið stofnaður í andstöðu við Komintern. Sósíalistar lágu iðulega undir ámæli um að vera fylgispakir Kremlverjum. Hefðu þeir stofnað flokk sinn þvert á vilja Kominterns, hefðu þeir þá ekki notað það til að reyna að hnekkja því ámæli? Hvers vegna var hvorki fyrr né síðar að þessu vikið? Þegar Kristinn E. Andrésson gaf skýrslu í Moskvu vorið 1940, hálfu öðru ári eftir stofnun flokksins, var einn viðmælandi hans Wilhelm Florin. Ekki var þá minnst á það einu orði, að eitthvað hefði verið að athuga við stofnun flokksins. En síðan vildi svo til, að ég fann með aðstoð Snorra G. Bergssonar sagnfræðings skjal í bréfasafni Sósíalistaflokksins, sem varðveitt er á Þjóðskjalasafni. Það tekur af öll tvímæli. Þetta er bréf árið 1939 frá aðalritara Alþjóðasambands ungra kommúnista, AUK, Michals Wolfs, til Æskulýðsfylkingarinnar á Íslandi, sem tekið hafði verið hlutverki Sambands ungra kommúnista, en það hafði átt aðild að Alþjóðasambandinu. Þar er lýst yfir ánægju með stofnun Æskulýðsfylkingarinnar og henni óskað heilla. Það er nánast óhugsandi, að þetta bréf hefði verið sent, hefði Komintern verið andvígt stofnun Sósíalistaflokksins. Hin alþjóðlega kommúnistahreyfing laut ströngu miðstjórnarvaldi. Þeir, sem óhlýðnuðust (eða voru grunaðir um villutrú), voru hnepptir í fangelsi, sendir í vinnubúðir og skotnir, ef í þá náðist (eins og örlög eins þingmanns danska kommúnistaflokksins, Arne Munch-Petersens, sýndi, en hann hvarf í Rússlandi 1937 og dó í fangelsi 1940).

Í þau þrjátíu ár, sem Sósíalistaflokkurinn starfaði, var aldrei minnst á það einu orði, að hann hefði verið stofnaður í andstöðu við Komintern. Öðru nær. Forystumenn hans, þeir Einar, Brynjólfur og Kristinn, höfðu gott samstarf, en oftast leynilegt, við Kremlverja, viku nánast aldrei út af línunni frá Moskvu og þáðu stórfé þaðan í styrki. Fóru þeir reglulega á alþjóðaþing kommúnista, og var þar tekið á móti þeim sem fullgildum félögum. Raunar starfaði svipaður flokkur í Finnlandi frá 1944, eftir að bann við samtökum kommúnista var fellt úr gildi eftir ósigur Finna í framhaldsstríðinu við Ráðstjórnarríkin 1941–1944. Hann kallaðist Lýðræðisbandalagið og var sameinaður flokkur kommúnista og vinstri arms jafnaðarmanna, en kommúnistar höfðu þar tögl og hagldir eins og í Sósíalistaflokknum íslenska. (Þess má geta, að formaður Lýðræðisbandalagsins 1944–1946, Carl-Johan Sundström, sem komið hafði úr jafnaðarmannaflokknum, varð síðar sendiherra Finna í Moskvu, og í skjölum úr rússneskum söfnum sést, að hann veitti Kremlverjum trúnaðarupplýsingar og gekk erinda þeirra.) Það var líka eitt fyrsta verk Stalíns eftir hernám austurhluta Þýskalands 1945 að knýja fram sameiningu kommúnistaflokksins og vinstri arms jafnaðarmanna. Samsetning og starfsemi Sósíalistaflokksins áttu sér því hliðstæður í hinni alþjóðlegu kommúnistahreyfingu.

Enn er tilgangur Jóns hins vegar auðsær: Hann vill rökstyðja, að íslenskir kommúnistar og vinstri sósíalistar hafi átt það til að óhlýðnast Kremlverjum. Skjalið frá Florin er vissulega fróðlegt, en það hefur ekki að geyma neina þá lokaákvörðun Kominterns, sem Einar Olgeirsson hafði beðið um í bréfi sínu 1938. Ofályktun Jóns er til marks um þá firru hans, að íslenskir kommúnistar hafi ekki verið alvörukommúnistar.

Mbl. 1998 Dímítrov

     

Gloppur Jóns Ólafssonar

Fleiri galla er að finna á ritsmíðum Jóns Ólafssonar en brellur og firrur. Hann hirðir ekki um að rannsaka mál út í hörgul. Þess vegna eru margar gloppur í verkum hans. Versta og um leið furðulegasta dæmið er, þegar hann sagði í Kæru félögum (bls. 141) um viðræður Einars Olgeirssonar og margnefnds Georgís Dímítrovs í Moskvu haustið 1945: „Ekki er ljóst af dagbókarfærslu Dimitrovs hvað þeim Einari fór á milli en þó hefur Einar rætt við hann um möguleika á viðskiptum landanna því að Dimitrov hefur skrifað hjá sér að Einar ætli sér næsta dag að hitta Anastas Mikojan, utanríkisviðskiptaráðherra.“ En samkvæmt dagbók Dímítrovs sjálfs 25. október 1945 bað Einar „um ráð um afstöðu flokksins og ríkisstjórnarinnar til stofnunar bandarískra herstöðva (flugvalla o. sv. frv.) til tjóns fyrir sjálfstæði Íslands, svo og um íslensk flokksmálefni“. Það er því fullljóst, hvað þeim Einari og Dímítrov fór á milli: Þeir ræddu auðvitað um mál málanna á Íslandi um þær mundir, herstöðvabeiðni Bandaríkjanna, sem sett hafði verið fram 1. október 1945 og valdið hafði uppnámi í íslenskum stjórnmálum, en ráðstjórnin hlaut einnig að láta sig varða. Þeir ræddu enn fremur eins og kemur fram í færslunni um málefni Sósíalistaflokksins, sem ráðamenn í Kreml töldu vitanlega bræðraflokk kommúnistaflokks Ráðstjórnarríkjanna. Það er óskiljanlegt, af hverju Jón gat þessa ekki, en ári áður en hann gaf út bók sína, höfðu birst fréttir í íslenskum blöðum um, hvað þeim Dímítrov og Einari fór í milli, en búlgarski sagnfræðingurinn Jordan Baev hafði flutt erindi á ráðstefnu í Reykjavík um upplýsingar um Ísland úr dagbókum Dímítrovs. (Myndin hér er af frétt Morgunblaðsins 19. júní 1998.) Ég spurði Jón á fundi Sagnfræðingafélagsins 2011, hvað valdið hefði þessari missögn. Hann svaraði því til, að þetta hefði verið yfirsjón hjá sér, ekki tilraun til að afveigaleiða lesendur sína. Um þetta verða aðrir að dæma.

Margar aðrar gloppur eru í verkum Jóns, þótt þær séu ekki eins alvarlegar. Ein gloppan er í grein Jóns í Sögu 2007. Þar sagði hann (bls. 100), að Komintern hefði ákveðið að senda einn nemanda til Íslands 1936, félaga Johnson, sem ætti sæti í miðstjórn kommúnistaflokksins íslenska. Hann varpaði því fram þar, að sendimaðurinn væri Angantýr Guðmundsson. Þetta kom mér undarlega fyrir sjónir eftir rannsóknir mínar. Ég hafði samband við Jón og spurði, hvort hann hefði eitthvað fyrir sér um þetta. Hann kvað svo ekki vera. Þetta væri aðeins tilgáta. En svo vill til, að Hjalti Árnason sat í miðstjórn kommúnistaflokksins frá 1932, eins og sjá má í Komintern-skjölunum, og hann var í skóla í Moskvu um þessar mundir. Hann er langlíklegastur til að vera félagi Johnson. Ekki er vitað til þess, að Angantýr hafi setið í miðstjórn flokksins, og það er afar ólíklegt. Auk þess var Angantýr rekinn úr flokknum í hreinsununum 1934, eins og kemur fram í fjölrituðum blöðum kommúnista (sem geymd eru í Þjóðarbókhlöðu), svo að líklegast er, að hann hafi verið í byltingarskóla í Moskvu fyrir þann tíma, en ekki eftir það. Bréf frá Einari Olgeirssyni til Kominterns haustið 1936, þar sem hann nefnir viðræður við Hjalta, en vill frekari leiðbeiningar frá Moskvu, staðfestir síðan þessa tilgátu mína.

Frásagnir Jóns af Íslendingum í leyniskólum Kominterns eru afar gloppóttar, eins og ég hef gagnrýnt hann fyrir. Hann fullyrti í Kæru félögum (bls. 320), að Kristján Júlíusson hefði í Moskvu gengið undir dulnefninu „Jón Jónsson“ (sem er raunar allt önnur fullyrðing en tilgáta hans í Sögu 2007 um Angantý Guðmundsson). Hið rétta er, að Kristján bar dulnefnið „Poulson“ og stundaði nám í Lenínskólanum 1933–1934. Er getið um nám hans og heimkomu í Morgunblaðinu 1934, og dulnefnið má ráða af einu Komintern-skjalinu frá sama ári. Enn fremur er sú tilgáta Jóns röng í sömu bók (bls. 320), að Lilja Halblaub hafi borið dulnefnið „Karen Hansen“ í Moskvu. Konan undir því nafni stundaði nám í Lenínskólanum vorið 1936. Þá var Lilja Halblaub komin til Íslands, eins og sjá má í blöðum og gögnum kommúnistaflokksins íslenska. Þetta hefur verið Elísabet Eiríksdóttir, en nám hennar í Moskvu hafði farið fram hjá Jóni, eins og áður segir.

Það má líka telja gloppu, að Jón Ólafsson minntist í Kæru félögum hvergi á skýrslu Harrys Levins um Íslandsför sína, þótt hún sé í skjölum þeim, sem hann afhenti handritadeild Þjóðarbókhlöðunnar, og í þýskri þýðingu í öðrum Komintern-skjölum. Jón vitnaði hins vegar um för Levins í Kæru félögum (bls. 307 og 314) í „Auszüge“, sem hann hefði gert, útdrætti úr gerðabók framkvæmdastjórnar Kominterns, 15. 4. 1930 og 15. 10. 1930. Hér er bersýnilega einhver ruglingur á ferð um fyrri dagsetninguna (nema að hún sé prentvilla og þar eigi að standa 15. 10. 1930).

Furðulegar gloppur eru síðan í Appelsínum frá Abkasíu, sem kom út ári á eftir bók minni um íslenska kommúnista. Þar rakti Jón bréfaskipti Benjamíns Eiríkssonar við ástkonu sína Veru Hertzsch, eftir að Benjamín fór í árslok 1936 frá Moskvu, en þá hafði hann getið Veru barn. Hreinsanir Stalíns voru þá hafnar, og lauk ævi Veru og lítillar dóttur þeirra Benjamíns í fangabúðum. Síðasta bréf Veru til Benjamíns var dagsett 8. desember 1937. Þar skrifaði hún: „Greve hefur líka verið handtekin [svo]“. Jón sagði (bls. 173), að ekki væri „ljóst hver Greve var“. Það er hins vegar öllum kunnáttumönnum ljóst: Richard Greve (stundum stafsett Grewe) var ritstjóri Deutsche Zentral-Zeitung, þar sem Vera Hertzsch hafði verið blaðamaður. Hann var handtekinn 14. nóvember 1937 og skotinn 25. desember sama ár. Nafn Richards Greves er nefnt í fjölda rita um hreinsanir Stalíns. Sjálfur vitnar Jón Ólafsson í eitt slíkt rit, Sviknar hugsjónir (Verratene Ideale) eftir Oleg Dehl. Þar er sérstakur kafli um Deutsche Zentral-Zeitung með stuttu æviágripi Greves og mynd af honum. Það er furðulegt, að þetta skuli hafa farið fram hjá Jóni. Þetta er því líkast, að Jón sé að segja sögu manns, sem hafi verið blaðamaður á Morgunblaðinu um 1950. Þar myndi Jón vitna í stutta athugasemd blaðamannsins í bréfi: „Valtýr er nýkominn frá útlöndum“ — og bæta við, að ekki væri ljóst, hver Valtýr væri, en Valtýr Stefánsson var ritstjóri Morgunblaðsins 1924–1963.

Bókin Appelsínur frá Abkasíu er raunar eins konar naglasúpa. Jón ætlaði að skrifa um hin dapurlegu örlög Veru Hertzsch og dóttur þeirra Benjamíns, en fann lítið sem ekkert til viðbótar því, sem áður hafði komið fram (meðal annars í ritgerðum hans sjálfs), svo að hann drýgði bókina með frásögnum annarra kvenna af vistinni í fangabúðum Stalíns og margvíslegum öðrum fróðleik, eins og hrappurinn í ævintýrinu, þegar hann þóttist gera súpu úr nagla. Jón minntist til dæmis á fræga bók eftir Elinor Lipper (bls. 251): „Árið 1949 kom út bókin 11 ár í sovéskum fangabúðum eftir Elinor Lipper. Lipper kom til Moskvu 27 ára gömul árið 1937 í stutta heimsókn.“ Í þessum tveimur stuttu setningum eru þrjár villur: Bók Lippers kom fyrst út á þýsku snemma árs 1950 og í enskri þýðingu á Bretlandi það ár, en í Bandaríkjunum árið eftir. Í öðru lagi var Lipper að verða 25 ára, þegar hún kom til Moskvu vorið 1937. Hún var fædd í júlí 1912. Í þriðja lagi fór Lipper ekki til Moskvu í stutta heimsókn, heldur til að vinna í þágu byltingarinnar. Hún bjó á Hotel Lux og starfaði ásamt skráðum eiginmanni sínum, Konrad Vetterli, í bókaútgáfu erlendra bóka undir dulnefninu Ruth Zander. Í heimildaskrá er getið bókarinnar Elf Jahre in Sowjetischen Gefängnissen und Lagern eftir Lipper, Chicago 1950, hjá Oprecht. Hið rétta er, að þýska bókin kom út hjá Oprecht í Zürich. Hin bandaríska þýðing kom út hjá Henry Regnery í Chicago ári síðar. Jón virðist síðan ekki vita, að bæði Tíminn og Vísir birtu útdrætti úr bók Lippers árin 1951 og 1953. Gat ég þess í bók minni um íslenska kommúnista (bls. 149–150).

Þetta er raunar ekki eina dæmið um, að bókfræðiþekking Jóns sé gloppótt. Í þýðingu á skýrslu um starfsemi Máls og menningar frá 1959, sem birtist í Kæru félögum, notaði Jón sem eðlilegt er hin íslensku heiti á ýmsum útgáfuritum Máls og menningar (bls. 284), Jóhann Kristófer eftir Romain Rolland, Þrúgur reiðinnar eftir John Steinbeck og Vopnin kvödd eftir Ernest Hemingway. En tveimur blaðsíðum aftar voru talin upp nokkur útgáfurit Almenna bókafélagsins, og virtist Jón ekki vita af hinum íslensku heitum þeirra: Hann kallaði Hina nýju stétt eftir Milovan Djilas „Nýju stéttina“ og Örlaganótt yfir Eystrasaltslöndum eftir Ants Oras „Sólmyrkva í Eystrasaltslöndum“. Raunar fór hann á sama stað rangt með nafn rússneska rithöfundarins Vladímírs Dúdíntsev, sem hann kallaði „Dudentev“, hvort sem um er að kenna rússneska frumtextanum eða glöpum Jóns sjálfs. Þá var bók Þórs Whitehead, Ófriður í aðsigi, nefnd í heimildaskrá (bls. 330) „Óveður í aðsigi“!

 

Skekkjur Jóns Ólafssonar

Gera má greinarmun á gloppum, skekkjum og villum. Gloppur verða, þegar eitthvað vantar í frásögn, sem á þó heima þar samhengisins vegna, og er oftast um að kenna vangá eða vanþekkingu. Skekkjur eru hins vegar ástæðulaus ónákvæmni og stundum líka ómarkviss og reikul frásögn. Mikið er um slíkar skekkjur í verkum Jóns Ólafssonar. Sumar virðast stafa af því, að hann treysti minni sínu og hirði ekki um að fletta upp staðreyndum. Í Appelsínum frá Abkasíu sagði Jón til dæmis svo frá Vetrarstríðinu (bls. 285). „Það var stríð Rússa við Finna en þeir fyrrnefndu réðust yfir landamærin haustið 1939 til að ná af Finnum þeim hluta Karelíu sem hafði fallið þeim í skaut 1918 þegar Finnland varð sjálfstætt ríki.“ Hér er flest skakkt. Vetrarstríðið skall ekki á haustið 1939, heldur í nóvemberlok, um hávetur, eins og nafnið sýnir. Það skiptir þó ekki eins miklu máli og hitt, að Finnland varð ekki sjálfstætt 1918, heldur 6. desember 1917, og viðurkenndu Kremlverjar sjálfstæði þess strax 18. desember það ár. Kjartan Ólafsson gerir sömu villu um sjálfstæði Finna í bók sinni (bls. 201), eflaust eftir Jóni. Í Tartu 1920 sömdu Finnar við Kremlverja um endanleg landamæri ríkjanna. Engin rússnesk svæði (önnur en Petsamo við Íshaf) féllu þá í skaut Finna. Kremlverjar viðurkenndu í Tartu-samningnum 1920 að langmestu leyti landamærin frá 1809, þegar Finnland gekk undan Svíum og varð stórhertogadæmi, sem laut Rússakeisara. Rússar höfðu þá skilað Finnlandi aftur svæðum í Kirjálalandi (Karelíu), sem þeir höfðu unnið á öndverðri átjándu öld eftir stríð við Svía. Þessi svæði voru byggð Finnum og hluti af Finnlandi nema tímabilið 1721–1809. Því fer þess vegna fjarri, sem var á Jóni að skilja, að í Vetrarstríðinu hefðu Rússar aðeins verið að endurheimta land, sem þeir hefðu misst.

Í verkum Jóns eru nöfn, tímasetningar og tilvísanir mjög á reiki. Hann sagði til dæmis í Kæru félögum (bls. 346), að „Verkalýðssamband norðurlands“ hefði verið „helsta vígi kommúnista í verkalýðshreyfingunni fyrir 1930“. En þetta hét Verklýðssamband Norðurlands og var ekki aðeins vígi kommúnista fyrir 1930, heldur ekki síður eftir 1930. Kjartan Ólafsson fer einnig rangt með þetta nafn í Draumum og veruleika (bls. 59, 87 og víðar), eflaust eftir Jóni. Þetta er auðvitað smáatriði, en ég leyfi mér að minna á, að í umsögn í Tímariti Máls og menningar 1993 um rit eftir Árna Snævarr um íslenska kommúnista var sérstaklega fundið að því, að hann hefði jafnan ranglega kallað málgagn þeirra „Verkalýðsblaðið“, ekki „Verklýðsblaðið“, eins og rétt er. Annað dæmi um ónákvæmni er, að Jón sagði í Kæru félögum (bls. 313), að Alþingi hefði svipt Halldór Kiljan Laxness rithöfundarlaunum 1948. Það er ekki rétt. Sérstök úthlutunarnefnd, sem Alþingi hafði valið, gerði það. Féll tillaga í nefndinni um að veita Laxness hæstu rithöfundarlaun á jöfnu, með tveimur atkvæðum gegn tveimur. Í sömu bók sagði Jón (bls. 315), að menningartengslastofnun Ráðstjórnarríkjanna, VOKS, hefði breytt um nafn 1952, en nýja nafnið hefði verið skammstafað SSDD. Af samhengi (hinu fulla rússneska nafni) er ljóst, að skammstöfunin hlýtur að vera SSOD, og sú var raunin. Nafnbreytingin á stofnuninni var auk þess ekki 1952, eins og Jón fullyrðir, heldur í febrúar 1958.

Fleiri dæmi má nefna um, hversu ósýnt Jóni virðist vera um að fara rétt með nöfn og tímasetningar. Í Kæru félögum kallaði hann einn erindreka Kominterns á Íslandi, Haavard Langseth, ekki einu sinni, heldur tvisvar (bls. 38 og 340) Langeseth. Jón sagði síðan á einum stað (bls. 38), að Langseth hefði komið hingað 1929, og á öðrum stað (bls. 340), að hann hefði komið hingað 1928. Hann kom hvorugt það ár til Íslands, svo að vitað sé. Hins vegar eru nægar heimildir til um, að Langseth kom hingað 1930, meðal annars frásögn Einars Olgeirssonar í minningabókinni Kraftaverki einnar kynslóðar frá 1983. Þetta er ónákvæmni, ekki meinlausar prentvillur. Hið sama er að segja um heimildir Jóns fyrir komu og störfum Langseths. Samkvæmt tilvísun nr. 49 við kaflann „Vinstrihreyfingin á tímum Komintern“ í Kæru félögum (bls. 38 og 307) eru heimildirnar þrjár. Í einni þeirra, bréfi frá 26. desember 1928, Komintern 495 177 16 (RSHS, nú RGASPI), kemur ekkert fram um Langseth. Í skjalamöppunni Komintern 495 3 79 (RSHS, nú RGASPI) er ekkert „bréf um hreinsanir á Akureyri“, sem á að vera til samkvæmt tilvísuninni. Þriðja skjalið, „Memorandum“ í Komintern 495 31 110 (RSHS, nú RGASPI), hef ég ekki fundið í þeim gögnum úr rússneskum skjalasöfnum, sem Jón vann úr fyrir verk sín og afhenti síðan handritadeild Þjóðarbókhlöðunnar.

Í Kæru félögum kallaði Jón Olav Vegheim, annan erindreka Kominterns á Íslandi, ranglega Olaf (bls. 23). Jón minntist í sömu bók þrisvar (bls. 123, 125 og 334) á breska þingmanninn William Gallacher, en kallaði hann ætíð Callagher, þótt hann vitnaði í bók Einars Olgeirssonar, þar sem rétt er farið með nafn hans. Jón kallaði í meginmáli sömu bókar (bls. 180) Fjodor Gúsjev sendifulltrúa réttu nafni, en í Nafna- og atriðisorðaskrá (bls. 336) var hann orðinn N. A. Gúsév. Einnig var hann sagður sendiherra, sem hann var ekki. Jón kallaði Ívan G. Kabanov aðstoðarráðherra (bls. 231 og 338) ranglega N. G. Kabanov.

Margvísleg ónákvæmni Jóns stafar bersýnilega af því, hversu lítt hann hefur lagt sig eftir að kynna sér sögu íslenskra kommúnista og vinstri sósíalista. Hann sagði til dæmis í Kæru félögum (bls. 334), að Eggert Þorbjarnarson hefði verið „einn helstu framámanna [svo] íslenskra kommúnista á þriðja og fjórða áratugnum“. En Eggert fæddist 1911 (ekki 1910, eins og Jón segir), svo að hann var aðeins 19 ára í lok þriðja áratugar. Hann var hins vegar frammámaður í flokki kommúnista og sósíalista á fjórða, fimmta og sjötta áratug, starfsmaður Kominterns og síðar framkvæmdastjóri Sósíalistaflokksins. Annað dæmi um ókunnugleika Jóns á innviðum íslensku kommúnistahreyfingarinnar er, að hann sagði í framlagi sínu til Guldet fra Moskva 2001 (bls. 191), að Hendrik S. Ottósson hefði verið „et af partiets mest aktive medlemmer i trediverne“. Það er ekki nákvæmt. Hendrik dró sig að mestu út úr starfi íslenskra kommúnista um og eftir miðjan fjórða áratug, og olli því hvort tveggja, annríki og ósætti við félaga. Einnig þarf að leiðrétta það, sem Jón sagði í Kæru félögum (bls. 340), að Lenínskólinn hefði starfað til 1937. Hann starfaði til 1938, þótt ekki væri margir nemendur þar síðasta árið. Einn þeirra var þó íslenskur, Ásgeir Blöndal Magnússon.

Fleiri dæmi má nefna um skekkjur Jóns. Hann virðist hafa farið mannavillt í frásögn sinni af fjárbeiðnum Einars Olgeirssonar og Kristins E. Andréssonar fyrir hönd Máls og menningar í ársbyrjun 1959. Hann sagði á einum stað (bls. 189), að þessar beiðnir Einars og Kristins hefðu verið bornar upp við Aleksandr Aleksandrov sendiherra. En einni blaðsíðu aftar er svo að sjá, að þær hafi verið bornar upp við Pavel Ermoshín, sem var sendiherra á undan Aleksandrov! Vitnaði Jón í bæði skiptin í sama skjal. Fyrri tilvísunin (um Aleksandrov) er SSH: 5 50 159, bls. 22 (nú RGANI). Seinni tilvísunin (um Ermoshín) er SSH: 5 50 159 18. 1 1959, bls. 22–23 (nú RGANI). Þar sem ég hef ekki rússnesku frumheimildirnar við hendina, get ég ekki skorið úr þessu máli, en svo virðist þó sem fyrri útgáfa Jóns sé rétt og beiðnir þeirra Einars og Kristins hafi verið bornar upp við Aleksandrov, því að hann var orðinn sendiherra á Íslandi í ársbyrjun 1959.

Ýmsar fleiri skekkjur, stórar og smáar, getur að líta í Kæru félögum. Jón sagði til dæmis (bls. 199 og 293), að fyrirtæki í Moskvu, Technoimport, hefði birt auglýsingar í íslenskum blöðum vorið 1954. En það var fyrirtækið Technopromimport, sem birti þessar auglýsingar í blöðum 21. og 23. febrúar, og vorið er ekki komið í febrúar, heldur heitir sá tími á útmánuðum. Einhver ruglingur er líka á neðanmálsgreinum á þessum blaðsíðum, sem eru um fyrirtækjarekstur sósíalista. Svo virðist sem fallið hafi niður tilvísun aftanmáls, sem ætti að vera nr. 58, en þess í stað tilvísun nr. 59 verið tvítekin og tilvísun nr. 61 færð aftar en ætti að vera (sú tilvísun er um skrif Einars Olgeirssonar um atburði ársins 1954, en hún er tímasett 1952!). Raunar er líka einkennilegt, að tilvísanirnar eru um viðræður Kristins E. Andréssonar við ráðamenn í Moskvu, og skýrslurnar eru þar tímasettar 1952, en í meginmáli segir, að viðræðurnar hafi farið fram vorið 1951 (og þá var Kristinn vissulega í Moskvu sem formaður sendinefndar MÍR). Þar sem ég hef ekki rússnesku frumheimildirnar við hendina, get ég ekki sagt til um, hver ruglingurinn er.

Þá sagði Jón (bls. 306), að gagnrýni hefði borist á Einar Olgeirsson frá aðalskrifstofu framkvæmdanefndar Kominterns 1921, en hún hefur væntanlega verið sett fram 1931. Skjal það, sem Jón vísaði í (495 18 897, RSHS, nú RGASPI), finnst ekki í Komintern-skjölum á Þjóðarbókhlöðu. Einnig sagði Jón frá ráðstefnu kommúnista á Siglufirði 1928 (bls. 307). Skjal það, sem hann vísaði í (495 33 373, RSHS, nú RGASPI), finnst ekki heldur í Komintern-skjölum á Þjóðarbókhlöðu, en þar er hins vegar fróðlegt skjal um ráðstefnu kommúnista á Siglufirði 1930 (Lbs. 5228 4to, a-b. Komintern 495 177 18, 9–12. Referat av den kommunistiske konference paa Siglufjord, d. 6. juli 1930). Í bók sinni vitnaði Jón tvisvar í skýrslu frá Brynjólfi Bjarnasyni frá 1937, „Bericht über die Lage in Island und die Aufgaben der Partei,“ í Komintern-skjölunum (bls. 310), en notar tvær ólíkar tölur, 495 15 105 og 495 18 1224. Í ritgerð sinni í Sögu 2007 (bls. 105) vísaði hann í sama skjal með fyrrnefndu tölunni. En í þeirri möppu á handritadeild Þjóðarbókhlöðunnar er engin skýrsla Brynjólfs, heldur skýrsla Kristins E. Andréssonar frá 1940, „Bericht des Genossen Andresson über die Lage in Island.“ Virðist Jón hafa ruglast á þessum tveimur skýrslum.

Jón fer ekki aðeins mannavillt og skýrsluvillt, heldur er tímatal hans líka mjög losaralegt, eins og ég hef þegar nefnt. Fleiri dæmi má tína til. Jón sagði í Kæru félögum (bls. 65), að Andrés Straumland hefði farið frá Moskvu 1932, en það gerði hann 1931. Í sömu bók sagði hann svo frá hræringum í kommúnistaflokknum árið 1934 (bls. 77, skáletur mitt): „Aðalskrifstofa framkvæmdanefndar sendi íslenskum félögum fyrirmæli um það í skeyti í júní 1934 hvernig skipa ætti forustu flokksins. Brynjólfur var áfram formaður, en Einar Olgeirsson var gerður að gjaldkera flokksins, Jón Rafnsson verkalýðsmálafulltrúi, Hjalti Árnason skyldi vera yfir áróðursmálum og Jens Figved yfir skipulagsmálum flokksins. Jens var kallaður til Moskvu um svipað leyti og honum kynnt stefna Kominterns. Hann flutti félögum sínum boðskapinn um sumarið.“ Lesandinn er litlu nær um hið sögulega samhengi. Hvað gerðist? Eftir hörð innanflokksátök á útmánuðum 1934 og brottrekstur margra flokksmanna var Jens Figved kallaður til Moskvu (samkvæmt ályktun Kominterns 11. maí) og síðan sendur heim með boðskapinn (sem var skilgreindur í bréfum til fjögurra einstaklinga, dags. 31. maí, og ályktun Kominterns 3. júní). Um miðjan júní hættu „hreinsanirnar“ í kommúnistaflokknum snögglega, eftir að ný lína hafði borist með Jens Figved. Raunar er það, sem Jón segir um þetta, ónákvæmt efnislega: Komintern setti með ályktun sinni 3. júní í raun miðstjórn kommúnistaflokksins af og skipaði nýja stjórnmálanefnd, þar sem sátu Brynjólfur Bjarnason formaður, Jón Rafnsson, sem sinnti verkalýðsbaráttu, Jens Figved, sem annaðist áróður, Einar Olgeirsson, sem sá um fjármál flokksins og útgáfumál, „Guðmundsson“ (væntanlega Þóroddur Guðmundsson) og „Stefánsson“ (væntanlega Benedikt Stefánsson). Hjalti Árnason átti að hafa á hendi ritstjórn flokksblaðsins (Verklýðsblaðsins) með þeim Brynjólfi Bjarnasyni og Einari Olgeirssyni.

Enn eitt dæmi um losaralegt tímatal er, að Jón skipti Kæru félögum í tvo hluta, Kominternár og Kaldastríðsár. Seinni hlutinn hefst á kafla um það, þegar menn úr leyniþjónustu flotans ræða við Einar Olgeirsson sumarið 1942! Þessi skipting er vitanlega óeðlileg. Deila má um, hvenær kalda stríðið hófst, en það var svo sannarlega eftir seinni heimsstyrjöldina. Jón sagði í Sögu 2007 (bls. 107), að bréf Einars Olgeirssonar til Kominterns 1938 hefði verið sent „snemma í ágúst“, en það var dagsett 21. ágúst. Hann vísaði í þrjú ólík safnmerki um það, á einum stað í bók hans frá 1999 (bls. 311) er það 495 15 105, á öðrum stað í sömu bók (bls. 267) er það 21 (1/4) 74 265, ágúst 1938, á þriðja staðnum, í ritgerðinni í Sögu 2007 (bls. 107) er það 495 24 265. Samkvæmt upplýsingum Jóns sjálfs er síðasta safnmerkið með prentvillu og á að vera 495 74 265, en munurinn á þeirri tilvísun og hinni fyrstu sé, að annað skjalið sé úr fórum Wilhelms Florins, en hitt samhljóða því frá Georgí Dímítrov. Má nærri geta, að erfitt er að sannreyna kenningar Jóns með því að skoða frumheimildir hans, þegar svo illa er að verki staðið.

Það má síðan kalla skekkjur frekar en gloppur eða villur, að orðalag Jóns Ólafssonar er iðulega ómarkvisst og einkennilegt, jafnvel viðvaningslegt. Hann sagði til dæmis í Kæru félögum (bls. 175) frá hinni frægu leyniræðu Khrústsjovs 1956. Þar slæddist raunar inn hjá honum smávilla, að kommúnistaflokkur Ráðstjórnarríkjanna hefði haldið þing sitt í mars. Þingið stóð 14.–24. febrúar. Jón hélt áfram: „Eggert [Þorbjarnarson] tók þessi tíðindi mjög nærri sér, enda var hann einn heilsteyptasti stalínistinn í flokknum og ákaft hataður af bandarískum sendimönnum sem fylgdust með þróun stjórnmála í landinu.“ Það er almennt talið lofsamlegt að vera „heilsteyptur“. Menn eru til dæmis ekki taldir „heilsteyptir nasistar“. Hér hefði verið eðlilegra að segja „eindreginn“ eða „harður“. Það er líka hæpið, að sendimenn Bandaríkjanna á Íslandi hafi „hatað“ Eggert, þótt þeir hafi eflaust talið hann hættulegan kommúnista. Annað dæmi um undarlegt orðalag er, þegar Jón sagði í sömu bók frá heimsmóti æskunnar, sem haldið var reglulega eftir stríð og ungliðasamtök Sósíalistaflokksins skipulögðu ferðir á (bls. 194): „Stundum voru svikarar í hópnum sem birtu níðgreinar eða jafnvel bæklinga um herlegheitin þegar heim var komið.“ Neðanmáls vísaði Jón í bækling Magnúsar Þórðarsonar, þá blaðamanns á Morgunblaðinu, Mótið í Moskvu, sem kom út 1957. En í hvaða skilningi var Magnús „svikari“? Öllu ungu fólki var frjálst að fara á mótið. Þátttaka var ekki bundin við sósíalista. Og greinaflokkur Magnúsar um mótið í Morgunblaðinu var síður en svo neitt níð, þótt þar væri gert góðlátlegt gys að ýmsu austan járntjalds.

Enn eitt dæmið um einkennilegt orðalag er, þegar Jón Ólafsson skrifaði í Kæru félögum (bls. 225): „Það er líklegra að óvissa um áform ríkisstjórnarinnar hafi valdið bakslagi sem kom í hernámsmálið í ársbyrjun 1957, en að það hafi stafað af linkind sósíalista í hermálinu.“ Fyrst í setningunni notaði Jón orðið „hernámsmál“, en síðan orðið „hermálið“. Ísland var hernumið af Bretum 1940–1941. Eftir það naut það herverndar Bandaríkjamanna samkvæmt samningum. Óeðlilegt var að nota orðið „hernámsmálið“ um deilurnar hérlendis um dvöl bandaríska varnarliðsins á Miðnesheiði. Af samhenginu má hins vegar ráða, að hugsanlega hafi átt að standa „lánamálið“ í stað „hernámsmálsins“, enda var kaflinn um umleitanir um lán frá Kremlverjum til íslenska ríkisins. Allt virðist hér skekkt og skælt og lesandanum látið eftir að geta sér til um merkingu textans.

 

Villur Jóns Ólafssonar

Ýmsar villur í verkum Jóns Ólafssonar er erfitt að skýra. Þær birtast eins og skrattinn í sauðarleggnum og þjóna ekki einu sinni þeim tilgangi að gera lítið úr ofbeldiseðli kommúnistahreyfingarinnar. Strax í upphafi meginmáls í Kæru félögum (bls. 15) er ranghermi. Jón sagði þar frá för Hendriks Ottóssonar og Brynjólfs Bjarnasonar á annað þing Kominterns 1920: „Ferðalangarnir þurftu að fara norður alla Svíþjóð og yfir landamæri Noregs til Rússlands. Þaðan svo aftur suður á bóginn, fyrst til Petrograd þar sem þingið var sett og svo austur til Moskvu.“ En samkvæmt frásögn Hendriks, sem ástæðulaust er að rengja, fóru þeir fyrst frá Kaupmannahöfn til Stokkhólms til að ná í gögn og farareyri hjá erindreka Kominterns þar í borg. Síðan sneru þeir aftur til Kaupmannahafnar og fóru með skipum vestur og norður Noreg til Murmansk. Var þessi för hin mesta svaðilför. Urðu þeir að smygla sér í litlum báti norður að landamærum Noregs, því að þeir höfðu ekki fararleyfi þangað, og þaðan til Rússlands. Þeir misstu raunar af fyrstu dögum þingsins í Pétursgarði, því að það hafði verið flutt til Moskvu. Komu þeir mjög seint á þingið, eins og ég minntist á hér á undan. Frásögn Hendriks er í minningabók hans, Frá Hlíðarhúsum til Bjarmalands (bls. 199–222), en Jón vísaði þó í þá bók á tveimur stöðum í Kæru félögum (bls. 15 og 305).

Jón sagði í Kæru félögum (bls. 26), að Brynjólfur Bjarnason hefði sótt þing Kominterns 1924 „fyrir hönd Jafnaðarmannafélags Reykjavíkur“, en hann sótti það sem fulltrúi Sambands ungra kommúnista (sem átti ólíkt Jafnaðarmannafélagi Reykjavíkur óbeina aðild að Komintern, þar eð það var tengt Alþjóðasambandi ungra kommúnista, þó ekki sem fullgilt aðildarfélag, að því er virðist). Þetta er ekkert smáatriði, því að það rann upp fyrir Komintern-mönnum í Moskvu 1922, að Ólafur Friðriksson hafði á þinginu í Moskvu 1921 stórlega ýkt eðli og áhrif Jafnaðarmannafélagsins, þar sem hann hafði undirtökin. Enn fremur sagði Jón í Kæru félögum (bls. 338), að Jafnaðarmannafélag Reykjavíkur hefði verið „rekið úr Alþýðusambandinu eftir að kommúnistar komust í meirihluta í félaginu“. Þetta er rangt. Kommúnistar voru ásamt stuðningsmönnum Ólafs Friðrikssonar í meiri hluta þar allt frá 1922, og var það skýringin á því, að jafnaðarmenn gengu úr því félagi og stofnuðu Jafnaðarmannafélag Íslands. Jafnaðarmannafélag Reykjavíkur var ekki rekið úr Alþýðusambandinu fyrr en 1926 og þá vegna ógoldinna félagsgjalda. Þá lágu leiðir kommúnista og Ólafs Friðrikssonar ekki lengur saman. Samkvæmt nafna- og atriðisorðaskrá (bls. 338) virðist Jón ekki heldur gera greinarmun á þessu Jafnaðarmannafélagi Reykjavíkur, sem Ólafur Friðriksson hafði öll tök á, og Jafnaðarmannafélagi Reykjavíkur, eins og Jafnaðarmannafélag Íslands (sem svo hét 1922–1937) kaus að kalla sig frá 1937. Í nafna- og atriðisorðaskránni (bls. 343) segir enn fremur ranglega, að málgagn ungra íslenskra kommúnista, Rauði fáninn, hafi komið út 1924–1927. Hann kom einnig út 1930–1937.

Undarlegar villur eru einnig í Kæru félögum, þegar Jón birti bréf íslenskra kommúnista til Kominterns frá 1927 í heild sem viðauka (bls. 255–256). Jón sagði framan við viðaukann, að bréfið væri frá Brynjólfi Bjarnasyni og Hendrik Ottóssyni og skrifað í mars eða apríl 1927. Í meginmáli sagði hann hins vegar (bls. 30), að bréfið væri frá Brynjólfi Bjarnasyni og Ársæli Sigurðssyni og skrifað í apríl. Þýddi hann sömu klausu öðru vísi í meginmáli en í viðaukanum. Í gögnum Kominterns kemur hins vegar skýrt fram, að bréfið er skrifað 14. apríl 1927 og móttekið í Moskvu 6. maí sama ár (RGASPI 495 177 16, 11–13. Lbs. 5228 4to). Ónákvæmni Jóns hefur slæðst inn í (óprentaða) doktorsritgerð Skafta Ingimarssonar, en þar segir Skafti, að Brynjólfur og Ársæll hafi skrifað bréfið.  

Furðumargar villur Jóns í Kæru félögum tengjast Menningartengslum Íslands og Ráðstjórnarríkjanna, MÍR, sem Jón kallar ranglega (t. d. bls. 181 og 340) „Menningarsamband Íslands og Ráðstjórnarríkjanna“ (þótt hann fari rétt með nafnið á bls. 179). Jón segir (bls. 181) og vísar um það í rússneska skýrslu, að í sendinefnd MÍR til Ráðstjórnarríkjanna haustið 1951 hafi verið Sigvaldi Thordarson húsateiknari, Jón Magnússon fréttastjóri, Bolli Thoroddsen verkfræðingur, Arnfinnur Jónsson skólastjóri og „Björn Jóhannsson verkfræðingur“. Enginn Björn var í sendinefndinni haustið 1951. Fimmti maðurinn var Áskell Snorrason tónlistarkennari, sem skrifaði síðan bók um ferðina, Í landi lífsgleðinnar, og lætur Jón þess einmitt getið á öðrum stað (bls. 192), að sendiráð Ráðstjórnarríkjanna í Reykjavík hafi greitt útgáfukostnað hennar. Björn Jóhannesson jarðvegsfræðingur (ekki Jóhannsson) fór hins vegar í ferð nokkurra íslenskra vísindamanna á vegum MÍR 1954. Þá er þess að geta, að tilvitnanir frá þessari blaðsíðu (181) og hinum næstu á undan og eftir virðast hafa ruglast. Ráða má af samhenginu, að tilvísanir aftanmáls nr. 17 og 18 eigi að vera nr. 13 og 14, en síðan eigi nr. 13 til 16 að vera nr. 15 til 18. Jón er þó ekki alveg skilinn að skiptum við sendinefndina 1951. Í myndatexta á móts við bls. 129 í bókinni Kæru félagar segir Jón, að myndin sé af Íslendingum í Moskvu 1951. En hún er af sendinefnd, sem fór til Ráðstjórnarríkjanna vorið 1953. Raunar gerir Jón enga tilraun til að nafngreina alla á myndinni, þótt það sé auðvelt, þar eð vitað er, hverjir nefndarmenn voru: Níu manns auk kventúlks, en það má kalla gloppu frekar en villu.

Fleira hefur brenglast í kafla Jóns Ólafssonar um MÍR, til dæmis tilvísanir í rússnesk skjalasöfn (sjá aftanmálsgreinar nr. 27, 28 og 29 og síðan 47, 48 og 49). Enn fremur sagði Jón (bls. 185) um átök í MÍR árin 1958–1960: „Þessi átök enduðu með því að Kristinn E. Andrésson missti ítök sín í MÍR og var bolað út úr félaginu.“ Þessu var þveröfugt farið, eins og nægar opinberar heimildir eru til um. Andstæðingar Kristins misstu ítök sín í MÍR og var bolað út úr félaginu. Eftir að Sigurvin Össurarson, Adolf Petersen og fleiri menn úr Reykjavíkurdeild MÍR höfðu haustið 1958 upplýst menn frá Ráðstjórnarríkjunum um, að þeir vissu frá Kristni af fjárhagslegum stuðningi Moskvumanna við MÍR, varð órói í félaginu. Beittu forystumenn Sósíalistaflokksins sér fyrir því, að Reykjavíkurdeild MÍR væri tekin úr höndum þessara manna á aðalfundi hennar 26. febrúar 1960. Þeim tókst ætlunarverk sitt. Varð Árni Böðvarsson formaður félagsdeildarinnar í stað Sigurvins, og annar bandamaður Kristins, Þorvaldur Þórarinsson, tók sæti í stjórninni. Einn þeirra manna, sem felldir voru úr stjórn, Adolf Petersen, skrifaði um þetta í blöð. Málið er líka rakið nokkuð í einni SÍA–skýrslunni, sem Jón Ólafsson vitnar raunar sjálfur í (Rauða bókin (Rvík 1984), bls. 126). Kristinn E. Andrésson og aðrir forystumenn Sósíalistaflokksins réðu alla tíð yfir sjálfum heildarsamtökunum, enda varð Kristinn forseti MÍR á eftir Halldóri Laxness 1968.

Hitt er annað mál, að svo virðist eftir skjölum þeim, sem Jón Ólafsson rakti efnislega, að sendimenn Ráðstjórnarríkjanna í Reykjavík hafi um skeið tekið meira mark á andstæðingum Kristins úr Reykjavíkurdeild MÍR en á honum sjálfum. Jón gefur eftirfarandi skýringu á því (bls. 186): „Í stað þess að halda í lengstu lög tengslum við þá forustumenn sem eitthvað var í spunnið og ráku sjálfstæða stefnu, voru hinir þægu og undirgefnu teknir fram yfir þá.“ En þessi skýring átti ekki við á Íslandi. Kristinn E. Andrésson og liðsmenn hans voru jafnundirgefnir Kremlverjum og hópurinn í kringum Sigurvin Össurarson. Ástæðan til þess, að sendiráðsmenn undu um skeið illa vinnubrögðum Kristins E. Andréssonar, var bersýnilega sú, að hann notaði MÍR sem féþúfu. Rekur Jón þá sögu í bók sinni án þess þó að virðast átta sig á henni. Í lok sjötta áratugar var mánaðarlegt framlag sendiráðsins til MÍR átján þúsund krónur. Það nægði vel fyrir tveimur starfsmönnum og húsnæðiskostnaði, en félagið hafði á leigu húsnæði í Þingholtsstræti 27, sem var í eigu fyrirtækisins Hóla hf. Kristinn E. Andrésson rak það fyrirtæki, og var það eins konar hliðarfyrirtæki Máls og menningar. Það var með öðrum orðum Kristinn E. Andrésson, sem leigði MÍR og safnaði húsaleiguskuldum. Sendiráðsmenn hlutu að spyrja: Hvert rann þá féð, sem hann fékk mánaðarlega til MÍR? Jafnframt tilkynnti Kristinn sendiráðsmönnum, að viðgerð á húsnæðinu hefði kostað 107 þúsund krónur, sem var stórfé á þeirri tíð, og skuldaði MÍR það fé. Það auðveldar lesandanum að vísu ekki að skilja málið, að tímaröð í þeim skýrslum sendiráðsins um MÍR–málið, sem Jón ræðir um (bls. 182–185), er óljós. Þó virðast þessar skýrslur vera frá hausti 1958 til sumars 1959, en þá var Mál og menning að undirbúa og smíða stórhýsi sitt við Laugaveg 18 og mjög fjár þurfi.

 

Óáreiðanleg verk Jóns Ólafssonar

Af þessu yfirliti um brellur, firrur, gloppur, skekkjur og villur í verkum Jóns Ólafssonar, sem ég hef tekið saman í tilefni greinar hans í Kjarnanum, má svo sannarlega sjá, að hann er í hópi þeirra, sem „hjálpa erroribus á gáng“, eins og Árni Magnússon orðaði það forðum. Verkum hans er alls ekki að treysta, og leiðinlegar villur slæðast inn hjá þeim, sem fara eftir þeim. Er ærið verk að leiðrétta missagnir hans og þeirra, sem honum treysta. „Hafa svo hverjir tveggja nokkuð að iðja.“ 

(Grein í Kjarnanum 14. febrúar 2021, en þar eru að vísu tvær málsgreinar tvíteknar og niðurlag, um ein blaðsíða, felld niður af einhverjum ástæðum.)

 

 


Nýfrjálshyggjan og tekjudreifingin

Í Morgunblaðinu 27. janúar 2021 kennir Ólafur Sigurðsson, fyrrverandi fréttamaður, nýfrjálshyggju um flest það, sem aflaga hefur farið í heiminum síðustu fimmtíu árin. En minna verður á, að þetta tímabil er eitthvert mesta framfaraskeið mannkynssögunnar: Fátækt hefur minnkað stórkostlega, hungurvofunni verið bægt frá þrátt fyrir ótal hrakspár um hið gagnstæða, barnadauði minnkað og margvísleg önnur stórvirki unnin í læknavísindum (nú síðast með hinni ótrúlega öru gerð bóluefna gegn kórónuveirunni frá Kína). Ólafur hafði gott af að lesa tvær bækur, sem komið hafa út um þetta á íslensku síðustu árin, Heimur batnandi fer eftir Matt Ridley og Framfarir eftir Johan Norberg.

Hver er þá vandinn? Að sögn Ólafs er hann ójafnari dreifing auðs og tekna. Nú er það raunar rangt á heimsvísu. Alþjóðleg tekjudreifing (til dæmis mæld á kvarða Ginis) hefur orðið jafnari af þeirri einföldu ástæðu, að mörg hundruð milljón manna hafa brotist úr fátækt í bjargálnir í suðrænum löndum. En hitt er rétt, að þessi dreifing hefur orðið ójafnari á Vesturlöndum. En það er ekki vegna þess, að hinir fátæku hafi orðið fátækari, heldur vegna hins að teygst hefur á tekjukvarðanum upp á við. Lífskjör allra tekjuhópa hafa batnað, en tekjur tekjuhæsta hópsins í flestum löndum hafa hækkað miklu meira og hraðar en tekjur sumra hópanna fyrir neðan hann. Ein skýringin er hnattvæðingin. Einstaklingar með sérstaka og einstæða hæfileika, til dæmis söngvarar, leikarar, íþróttahetjur, uppfinningamenn og frumkvöðlar, hafa nú aðgang að miklu fjölmennari markaði en áður. Mikil breyting hefur líka orðið á hinum ríku. Fyrir fjörutíu árum höfðu um tveir þriðju milljarðamæringanna í heiminum erft auðæfi sín samkvæmt upplýsingum Forbes. Nú hefur þetta snúist við: um tveir þriðju þeirra hafa skapað auðæfi sín sjálfir.

Berum saman tvö lönd, sem við getum kallað Svíþjóð og Minnesota. Kjör hinna verst settu eru svipuð í löndunum tveimur, en munurinn sá, að hinir tekjuhæstu eru miklu tekjuhærri í Minnesota en Svíþjóð. Tekjukvarðinn teygist þar miklu lengra upp á við. Í hvoru landinu myndi duglegt og áræðið fólk vilja búa?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 13. febrúar 2021.)


Rannsóknarskýrsla mín fyrir 2020

Við háskólakennarar þurfum árlega að skila skýrslu um rannsóknir okkar. Hér er mín fyrir 2020.

 

BooksFræðibækur:

Twenty-Four Conservative-Liberal Thinkers, Part 1. Brussels: New Direction, 2020. 350 pp.

Twenty-Four Conservative-Liberal Thinkers, Part II. Brussels: New Direction, 2020. 534 pp.

 

Greinar í tímaritum:

U. S. Election Results: Could Have Been Worse. The Conservative (online) 11 November 2020.

U. S. Elections: The Misconception of the ‘Popular Vote’, The Conservative (online) 12 November 2020.

Nozick and the Experience Machine, The Conservative (online) 16 November 2020.

The Real Thatcher: Not in The Crown, The Conservative (online) 29 November 2020.

Churchill in Iceland, The Conservative (online) 30 November 2020.

The Folly of the Common Fisheries Policy, The Conservative (online) 10 December 2020.

 

Erindi á alþjóðlegri ráðstefnu

The Politics of Pandemics. Online lecture at a virtual conference organised by the Austrian Economics Centre (Vienna) 8 May 2020.

 

Ritdómar

Vaknað af draumi. Ritdómur um Drauma og veruleika eftir Kjartan Ólafsson. Morgunblaðið 10. desember 2020.

 

Blaðagreinar

Til varnar Halldóri Laxness. Morgunblaðið 28. nóvember 2020.

Orð Hayeks staðfest. Stundin 4. desember 2020.

Erlendur Haraldsson. Morgunblaðið 9. desember 2020.

Kapítalisminn er fyrir almenning. Svar við greinum Einars Más Jónssonar og Stefáns Snævarrs. Stundin 9. desember 2020.

 

Útvarpsviðtöl

Viðtal um veirufaraldur. Viðtal við Frosta Logason og Mána Pétursson á Harmageddon 31. mars 2020.

Svona er þetta. Viðtal við Þröst Helgason á Ríkisútvarpinu 6. desember 2020.

 

2.1 Snorri_sturluson_1930Fróðleiksmolar í Morgunblaðinu

Heimur batnandi fer. Morgunblaðið 4. janúar 2020.

Adam Smith á Íslandi. Morgunblaðið 11. janúar 2020.

Kínversk ekki-speki. Morgunblaðið 18. janúar 2020.

Hvers vegna varð byltingin? Morgunblaðið 25. janúar 2020.

Fleira skilur en Ermarsund. Morgunblaðið 1. febrúar 2020.

Frá Íslandi til Auschwitz. Morgunblaðið 8. febrúar 2020.

Bastiat og brotna rúðan. Morgunblaðið 15. febrúar 2020. 

Bastiat og brotni askurinn. Morgunblaðið 22. febrúar 2020.

Bænarskrá kertasteyparanna. Morgunblaðið 29. febrúar 2020.

Róbinson Krúsó og viðarborðið. Morgunblaðið 7. mars 2020.

Lögmál eiginhagsmunanna. Morgunblaðið 14. mars 2020.

Spádómsgáfa Tocquevilles. Morgunblaðið 21. mars 2020.

Hrollvekja Tocquevilles. Morgunblaðið 28. mars 2020.

Áhrif Snorra. Morgunblaðið 4. apríl 2020. 

Farsóttir og samábyrgð. Morgunblaðið 11. apríl 2020.  

Farsóttir og frelsi. Morgunblaðið 18. apríl 2020. 

Farsóttir og einkaframtak. Morgunblaðið 25. apríl 2020.

Vörn gegn veiru. Morgunblaðið 9. maí 2020.

Þveræingar og Nefjólfssynir. Morgunblaðið 16. maí 2020.  

Gleymdi maðurinn. Morgunblaðið 23. maí 2020.

Þriðji frumburðurinn. Morgunblaðið 30. maí 2020.

Mældu rétt! Mæltu rétt! Morgunblaðið 6. júní 2020.

Þrælahald í sögu og samtíð. Morgunblaðið 13. júní 2020.

Stofnanaklíkur. Morgunblaðið 20. júní 2020.

Frelsi Loka ekki síður en Þórs. Morgunblaðið 27. júní 2020.

Ný aðför að Snorra Sturlusyni. Morgunblaðið 4. júlí 2020.

Hljótt um tvö verk Bjarna. Morgunblaðið 11. júlí 2020.

Gömul mynd. Morgunblaðið 18. júlí 2020.

Stalín er hér enn. Morgunblaðið 25. júlí 2020.

Barn eða óvinur? Morgunblaðið 1. ágúst 2020.

Hin hliðin á sigrinum. Morgunblaðið 7. ágúst 2020.

Fyrra Samherjamálið: Hliðstæður. Morgunblaðið 15. ágúst 2020.

Popper og Ísland. Morgunblaðið 22. ágúst 2020.

Hvað skýrir rithöfundarferil Snorra? Morgunblaðið 29. ágúst 2020.

Selurinn Snorri. Morgunblaðið 5. september 2020.

Kaldar kveðjur. Morgunblaðið 12. september 2020.

Stórlæti að fornu og nýju. Morgunblaðið 19. september 2020.

Ljónið í Luzern. Morgunblaðið 26. september 2020.

Gyðingahatur og Íslendingaandúð. Morgunblaðið 3. október 2020.

Minningar um Milton. Morgunblaðið 10. október 2020.

Veggjakrot eða valdhömlur? Morgunblaðið 17. október 2020.

Stjórnarskrárhagfræði. Morgunblaðið 24. október 2020.

Kjörbúðir eða kjörklefar? Morgunblaðið 31. október 2020.

Dreifstýrð Bandaríki. Morgunblaðið 7. nóvember 2020.

Ánægjuvél Nozicks. Morgunblaðið 14. nóvember 2020.

Nozick og íþróttakappinn. Morgunblaðið 21. nóvember 2020.

Nýr Birkiland? Morgunblaðið 28. nóvember 2020.

Upprifjun um Atómstöðina. Morgunblaðið 5. desember 2020.

Ólíkt höfðust prófessorarnir að. Morgunblaðið 12. desember 2020.

Afturköllunarfárið. Morgunblaðið 19. desember 2020.


Nýfrjálshyggjan og lánsfjárkreppan

17.16 LehmanBrothers.gettyimages-104396071Í Morgunblaðinu 27. janúar 2021 kennir Ólafur Sigurðsson, fyrrverandi fréttamaður, nýfrjálshyggju um flest það, sem aflaga hefur farið í heiminum síðustu fimmtíu árin. Hann segir meðal annars, að hún hafi valdið lánsfjárkreppunni 2007–2009, en hún náði hámarki sínu haustið 2008 og hafði sem kunnugt er óskaplegar afleiðingar hér á Íslandi. Þetta er mikill misskilningur. Orsakir kreppunnar voru aðallega tvær. Í fyrsta lagi höfðu seðlabankar um heim allan stuðlað að lánsfjárþenslu með lágum vöxtum, og jafnframt hafði bandaríska ríkið hvatt og jafnvel neytt lánastofnanir til að veita húsnæðislán umfram greiðslugetu margra viðtakenda. Í öðru lagi hafði ný fjármálatækni, sem átti að auðvelda mat á áhættu, haft þveröfugar afleiðingar. Erfiðara varð að meta áhættu af fjárfestingum og útlánum. Þegar þetta varð ljóst haustið 2007, varð uppnám á fjármálamörkuðum og lausafjárþurrð.

Lánsfjárkreppan 2007–2009 var dæmigerð hagsveifla eins og Friedrich von Hayek hafði lýst í ritum sínum. Óeðlileg peningaþensla árin á undan (lágir vextir og óhófleg húsnæðislán) olli óeðlilegri bjartsýni og offjárfestingum, sem síðan varð að leiðrétta í niðursveiflunni. Það er hins vegar fróðlegt, að stjórnvöld gripu ekki til þeirra úrræða, sem John Maynard Keynes hafði lagt á ráðin um í heimskreppunni, víðtækra opinberra framkvæmda. Þess í stað bættu seðlabankar úr lausafjárþurrð lánastofnana með beinni og óbeinni peningaprentun, ekki síst verðbréfakaupum. Milton Friedman hafði í tímamótaverkum sínum einmitt leitt rök að því, að niðursveiflan í atvinnulífinu eftir 1929 hefði breyst í alvarlega heimskreppu, vegna þess að seðlabankar hefðu þá brugðist því hlutverki sínu að sjá lánastofnunum fyrir nægu lausafé.

Lánsfjárkreppan alþjóðlega 2007–2009 átti sér því orsakir, sem Hayek hafði greint, og viðbrögðin við henni voru þau, sem Friedman hafði lagt til. Annað mál er það, að ein ástæðan til þess, að lánastofnanir fara geyst, er, að þær þurfa oft ekki að taka afleiðingum óvarfærni sinnar. Þegar vel gengur, hirða þær gróðann. Þegar illa gengur, bjarga seðlabankar þeim. Þetta er ekki skynsamleg regla, og við Íslendingar sýndu þar raunar 2008, að heimurinn ferst ekki, þótt lánastofnunum sé ekki alltaf bjargað.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 6. febrúar 2021.)


Píslarsaga Jóns hin síðari: Ritdómur

Malsvorn_72ptÍ upphafi Málsvarnar Jóns Ásgeirs Jóhannessonar, sem Einar Kárason rithöfundur færði í letur og kom út í janúar 2021, líkir hann málum gegn honum við Dreyfusarmálið franska, þegar franskur liðsforingi af gyðingaættum var hafður fyrir rangri sök um njósnir, jafnvel þótt yfirvöld vissu eða hefðu rökstuddan grun um, hver væri sekur. Þessi líking er fráleit. Saga Jóns Ásgeirs á sér hins vegar tvær hliðstæður í íslenskum bókmenntum. Önnur er helgisaga Jóns biskups Ögmundarsonar, sem Gunnlaugur Leifsson munkur skráði í því skyni að fá biskup tekinn í heilagra manna tölu. Bera þar samtíðarmenn Jóns vitni um manngæsku hans. Sams konar vitnisburði vina og samstarfsmanna Jóns Ásgeirs getur að líta í bók þeirra Einars: Hann sé stilltur, fámáll, talnaglöggur, umtalsfrómur, duglegur, þolinmóður, örlátur og raungóður. Hin hliðstæðan er Píslarsaga Jóns Magnússonar (Jóns þumlungs), þar sem hinn vestfirski klerkur lýsir af mergjaðri mælsku göldrum gegn sér. Galdrakindurnar eru nú ekki Jón Jónsson og börn hans Jón og Þuríður, eins og í dæmi Jóns þumlungs, heldur Davíð Oddsson, forsætisráðherra 1991–2004 og seðlabankastjóri 2005–2009.

Afreksmaður verður píslarvottur

Ég efast ekki um, að Jón Ásgeir hafi flesta þá mannkosti til að bera, sem vinir hans og samstarfsmenn vitna um. Sjálfur kann ég vel við hann og hef átt ánægjuleg samtöl við hann, eins og hann minnist á, og er allt rétt, sem þeir Einar segja um mig. Í fyrsta hluta bókarinnar greinir frá því afreki Jóns Ásgeirs og föður hans, Jóhannesar Jónssonar í Bónus, að hefja verslunarrekstur árið 1989 með tvær hendur tómar, leggja áherslu á lítinn tilkostnað og lágt vöruverð almenningi til hagsbóta. Er sú saga hin ævintýralegasta og besti hluti bókarinnar. Undir forystu Davíðs Oddssonar var að renna upp á Íslandi ný öld, þar sem lánsfé var ekki skammtað eftir flokksskírteinum, heldur mati fjármálastofnana á endurgreiðslugetu lántakenda (og vonum þeirra um þóknanir). Jafnframt voru fjármagnshöft í erlendum viðskiptum afnumin. Þeir feðgar nutu útsjónarsemi sinnar og dugnaðar og urðu brátt ríkir á íslenskan mælikvarða. Ég var einn þeirra, sem dáðist að þeim. En mikið vill meira. Þegar ríkið seldi helminginn í Fjárfestingarbanka atvinnulífsins árið 1999, hóf Jón Ásgeir samstarf um kaup á honum við hinn umdeilda fjármálamann Jón Ólafsson, sem Davíð hafði litlar mætur á, ekki síst eftir að hann studdi R-listann fjárhagslega í Reykjavík 1994 og reyndi að fá vinstri flokkana til að mynda stjórn undir forystu Halldórs Ásgrímssonar 1999. Davíð er eins og dýrið í söngleiknum franska. Það er ægilega grimmt: það ver sig, ef á það er ráðist.

Jafnframt því sem Jón Ásgeir hóf að fjárfesta í fyrirtækjum óskyldum smásöluverslun, jókst hlutdeild Bónusfeðga, sem nú kenndu sig við Baug, í smásöluverslun. Í krafti auðæfa sinna og lánstrausts keyptu þeir upp hvert fyrirtækið af öðru. Jóhannes í Bónus hafði sagt, að ekkert fyrirtæki á smásölumarkaði ætti helst að ráða meira en 10 hundraðshlutföllum af markaðnum, en Baugur réð miklu meira. Víða lá við, að þeir næðu einokunaraðstöðu. Davíð taldi þá beita þessari aðstöðu til að halda vöruverði hærra en eðlilegt mætti teljast. Kvað hann hugsanlegt að skipta slíku fyrirtæki upp, eins og gert var í Bandaríkjunum á öndverðri tuttugustu öld. Furðu sætir, þegar Einar segir frá þeirri yfirlýsingu (bls. 187), að hann þegir um, að hún var í svari við fyrirspurn frá Össuri Skarphéðinssyni, þá formanni Samfylkingarinnar, á þingi í janúar 2002 um, til hvaða ráða væri rétt að grípa til að afstýra hringamyndun í smásöluverslun.

Jón Ásgeir hafði tekið illa andstöðu Davíðs árið 1999 við kaup þeirra Jóns Ólafssonar á banka. Jón Ásgeir tók enn verr varnaðarorðum Davíðs á þingi árið 2002 um fákeppni og hringamyndun. Davíð fékk síðan fregnir af því, að Jón Ásgeir hefði velt því fyrir sér, hvort ekki mætti bera fé á sig. Sjálfur sagði Jón Ásgeir mér í spjalli okkar 23. mars 2003, að mútumálið væri mjög orðum aukið. Hann hefði setið eitt kvöldið með tveimur samstarfsmönnum sínum, sem hann nafngreindi. Talið hefði borist að andstöðu Davíðs við Baug. Þá hefði þetta verið orðað í gamni í sambandi við orðróm um, að Decode hefði mútað Davíð. Ég sagði Jóni Ásgeiri, að sumt ætti ekki einu sinni að nefna í gamni, og forsætisráðherra hefði tekið þetta óstinnt upp. Allir, sem þekktu Davíð, vissu, hversu fáránlegt þetta væri.

Upphaf Baugsmálsins

Þá hugmynd Jóns Ásgeirs, að Davíð ofsækti sig, má því rekja til sölu helmingshlutar í FBA 1999 og umræðna um hringamyndun og fákeppni í smásöluverslun að frumkvæði Össurar Skarphéðinssonar 2002. En nú var Ísland orðið of lítið fyrir Jón Ásgeir. Hann naut hér nær ótakmarkaðs lánstrausts. Íslenskir bankamenn höfðu ofurtrú á honum. „Jón Ásgeir is a winner,“ sagði Sigurjón Þ. Árnason bankastjóri hróðugur við mig. Jón Ásgeir taldi sig koma auga á góð viðskiptatækifæri í smásöluverslun erlendis, og hann var að undirbúa kaup á breska stórfyrirtækinu Arcadia sumarið 2002, þegar efnahagsbrotadeild lögreglunnar gerði 28. ágúst húsleit hjá Baugi, en það varð til þess, að kaupin á Arcadia fóru út um þúfur, þótt Jón Ásgeir græddi síðan morð fjár á sölu hlutabréfa sinna í fyrirtækinu. (Hann virðist hafa haft rétt fyrir sér um, að á þeim tíma væri hagstætt að kaupa í Arcadia.) Jón Ásgeir taldi Davíð hafa sigað lögreglunni á sig, og hófst nú sú píslarsaga, sem hann segir af sjálfum sér.

Þótt Einar endurtaki í bókinni þessar ásakanir Jóns Ásgeirs, eru þær með öllu tilhæfulausar. Davíð var vissulega oft gagnrýninn á Baug og sparaði þá ekki alltaf stóru orðin í einkasamtölum, en það var vegna þess, að hann hafði (eins og Össur þá) þungar áhyggjur af hringamyndun og fákeppni. Var eðlilegt, að forsætisráðherra landsins léti sig þetta varða. En Davíð hafði hlotið góða menntun sem lögfræðingur og gætti þess vandlega sem forsætisráðherra að virða lögmætisregluna, en hún er, að hverju valdi er afmarkað svið, sem ekki má fara yfir. Til er miklu einfaldari skýring á húsleit lögreglunnar í ágúst 2002. Baugsfeðgar höfðu aflað sér tveggja hatrammra andstæðinga. Jón Gerald Sullenberger, sem annaðist viðskipti fyrir Baug í Bandaríkjunum, taldi Jón Ásgeir hafa gerst nærgöngulan við konu sína, og er ekki ofmælt, að hann réð sér ekki fyrir reiði. Jónína Benediktsdóttir hafði verið í sambandi við Jóhannes, föður Jóns Ásgeirs, en upp úr því hafði slitnað, og taldi Jónína Baugsfeðga bera ábyrgð á gjaldþroti hennar. Var henni líka heitt í hamsi og sagði hverjum sem er (þar á meðal mér) ófagrar sögur um viðskiptahætti feðganna. Jónína reyndi hvað eftir annað að ná tali af Davíð til að rekja raunir sínar, en Davíð kærði sig ekki um að hafa nein afskipti af þessu máli og hitti hana því aldrei.

Jón Gerald lagði sumarið 2002 fram kæru á Jón Ásgeir fyrir að hafa látið sig útbúa háan reikning, 62 milljónir, sem var tekjufærður hjá Baugi, þótt hann hefði ekki verið greiddur. Var bókhald fyrirtækisins þannig fegrað. Kvaðst hann hafa grun um, að margt fleira væri athugavert við rekstur fyrirtækisins, og vakti það áhuga efnahagsbrotadeildar lögreglunnar. Það styrkti eflaust málstað Jóns Geralds í augum lögreglumanna, að hann hafði útvegað sér einn öflugasta lögfræðing landsins, Jón Steinar Gunnlaugsson, en hann hafði raunar varað Jón Gerald við því, að hann hefði ekki síður en Jón Ásgeir brotið bókhaldslög með því að útbúa þennan reikning. Höfðu sambærilegar húsrannsóknir verið gerðar áður hjá ýmsum íslenskum stórfyrirtækjum.

Baugsmálinu lauk með því, að þeir Jón Ásgeir og Jón Gerald fengu báðir skilorðsbundinn fangelsisdóm fyrir að hafa útbúið og tekjufært þennan reikning upp á 62 milljónir, sem upphaflega var kært fyrir, og þannig fegrað bókhald Baugs. Í rannsókn málsins varð líka uppvíst, að Jón Ásgeir hafði látið fjölskyldufyrirtæki sitt, Gaum, kaupa á laun fyrirtækið Vöruveltuna og ári síðar selt það miklu dýrar Baugi, sem þá var almenningshlutafélag. (Munurinn var rösklega 300 milljónir að teknu tiiliti til eignasölu, á meðan fyrirtækið var í eigu Gaums.) Ég hef aldrei skilið þá niðurstöðu dómstóla, að það hafi aðeins verið venjuleg viðskipti.   

Einkennilegar sögur

20B44CCB9B52DA7E2E2874A5C0AF0CAF545CA31282C6321B3169D9B3AA8395DE_713x0Ég held, að Jón Ásgeir sé þrátt fyrir marga góða kosti ekki sá sakleysingi, sem Einar Kárason vill vera láta í þessari bók. Það er frekar Einar sjálfur, sem er sakleysinginn. Sumt í frásögn hans gengur ekki upp. Hann skráir til dæmis samviskusamlega eftir lögfræðingi Jóns Ásgeirs (bls. 270), að lán Glitnis til Baugs hafi snarhækkað, eftir að Jón Ásgeir tók stjórnina í bankanum vorið 2007, af því að gengi krónunnar hafi fallið, og við það hafi allar upphæðir hækkað. En hefðu lán til annarra aðila þá ekki átt að hækka að sama skapi? Í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis kom einmitt fram, að hlutfall lána Glitnis til Baugs af heildarútlánum jókst verulega, eftir að Jón Ásgeir náði yfirhöndinni í bankanum. Af einhverjum ástæðum birti rannsóknarnefndin ekki neitt samanburðarlínurit um þróun lána bankanna til stærstu viðskiptahópanna. Ég gerði hins vegar slíkt línurit eftir tölum nefndarinnar, og af því sést, að sú niðurstaða hennar er rétt, að Jón Ásgeir var í sérflokki um skuldasöfnun við bankana. Einar gengur eins og rannsóknarnefnd Alþingis fram hjá mikilvægri spurningu: Hvernig í ósköpunum gat einn aðili safnað skuldum upp á mörg hundruð milljarða króna í íslensku bönkunum? Raunar skín í tilgang Jóns Ásgeirs með bankakaupum, þegar hann segir um Fjárfestingarbanka atvinnulífsins (bls. 45): „Menn sáu að ef þessi banki lenti inni í gömlu klíkunum yrði lítið fé að hafa til framkvæmda fyrir aðra.“

Einar skráir af sömu stöku samviskuseminni sögu eftir Kristínu Þorsteinsdóttur. Hún hafi verið kunnug norska lögfræðingnum Evu Joly, á meðan báðar bjuggu í Noregi. Þess vegna hafi hún verið boðin í kvöldverð í norska sendiráðinu með Evu, þegar hún kom hingað til lands vorið 2009 í því skyni að veita lögregluyfirvöldum ráðgjöf um rannsókn efnahagsbrota. Þar hafi margir frammámenn lögreglunnar verið staddir, þar á meðal ríkislögreglustjóri og ríkissaksóknari. Umræður undir borðum hafi aðallega snúist um, hvernig koma mætti Baugsmönnum í fangelsi. Kristín hafi loks verið spurð um starf sitt, og þegar hún sagðist vera í vinnu fyrir Baug, hafi veislugestir snarlega þagnað og hraðað sér burt (bls. 358–359). En getur verið, að íslenskir lögreglumenn, sem voru að rannsaka Baugsmálið, hafi ekki vitað, að Kristín vann fyrir Baug? Og hefðu þeir notað kvöldverðarboð hjá Norðmönnum til að ráða ráðum sínum? Og hefði sendiráð erlends ríkis verið réttur vettvangur umræðna um lögreglurannsókn?

Hér er augljóslega eitthvað málum blandið. Annaðhvort hafa hinir norsku stjórnarerindrekar eða íslensku lögreglumennirnir farið í samtölum langt út fyrir það, sem eðlilegt gat talist, nema Kristínu misminni hrapallega. Það er hins vegar rétt, eins og Einar nefnir og vísar um til skýrslu minnar um bankahrunið, að norsk yfirvöld reyndust Íslendingum illa eftir bankahrunið. Þótt banki Glitnis í Noregi væri traust eign, neitaði norski seðlabankinn að veita honum lausafjárfyrirgreiðslu, og skilastjórn Glitnis var neydd til að selja hann hópi norskra lífeyrissjóða fyrir brot af eigin fé, og stórgræddu kaupendur á viðskiptunum. Svipað var að segja um blómlegt verðbréfafyrirtæki Glitnis í Noregi.

Trúnaðarbrot?

Sumt af því, sem þeir Jón Ásgeir og Einar segja í bókinni, virðist fela í sér trúnaðarbrot heimildarmanna þeirra. Einn þeirra er Ólafur R. Grímsson forseti, sem kveður Davíð hafa sagt honum undir fjögur augu vorið 2004, að forsvarsmenn Baugs ættu eftir að enda í fangelsi (bls. 237). Reglulegir fundir þeirra Ólafs og Davíðs, forseta og forsætisráðherra, voru bundnir ströngum trúnaði, og hefur Davíð aldrei sagt mér neitt um það, sem þeim fór í milli. Mér datt þess vegna ekki í hug að leita til hans um þetta. Annar heimildarmaður þeirra Einars er Jóhann R. Benediktsson, sem var um skeið sýslumaður á Keflavíkurflugvelli. Hann segir Harald Johannessen ríkislögreglustjóra hafa tilkynnt Davíð að sér viðstöddum í forsætisráðherrabústaðnum á Þingvöllum snemma sumars 2002, að nú ætti að láta til skarar skríða gegn Baugi (bls. 173). Davíð hafi fyrst við og „sussað“ á Harald. Ég spurði Davíð um þetta, og tók hann því víðs fjarri. Þetta væri fullkominn uppspuni. Hófið á Þingvöllum var haldið til að þakka lögreglunni fyrir hennar þátt í að vernda forseta Kína, sem kom við nokkurt andóf í opinbera heimsókn til Íslands í júní 2002. Var samkvæmið fjörugt og fjölmennt og hentaði lítt il launmála.

Sýslumaðurinn á Keflavíkurflugvelli kemur við sögu á öðrum stað í bókinni. Segist Jóhann hafa fengið beiðni um það frá efnahagsbrotadeild lögreglunnar, eftir að gerð var húsleit hjá Baugi 28. ágúst 2002, að færa Jón Ásgeir, sem væntanlegur var með flugi frá Lundúnum daginn eftir, til yfirheyrslu. Hafi hann neitað að verða við þeirri beiðni, og einn „samstarfsmaður“ sinn hafi látið Jón Ásgeir vita af fyrirætlun efnahagsbrotadeildarinnar (bls. 66). Eftir að Jón Ásgeir fékk þessar upplýsingar, brá hann á það ráð að afpanta ekki flugmiða sinn, en leigja einkaþotu, sem lenti á Reykjavíkurflugvelli, og þaðan hélt hann að eigin frumkvæði í yfirheyrslu hjá lögreglunni. Það blasir við, hver „samstarfsmaðurinn“ var. En Jóhann skýrir líka frá því að sögn Einars, að fréttamenn Sjónvarpsins hafi haft samband við sig og beðið leyfis til að mynda, þegar Jón Ásgeir yrði gómaður við heimkomuna. Sé þetta rétt, þá hefur þetta verið brot lögreglunnar á trúnaði og mjög ámælisvert af hennar hálfu. Hitt er annað mál, hvort embættismanni eins og Jóhanni hafi verið stætt á að neita beiðni efnahagsbrotadeildarinnar.

Vinnubrögð í efnahagsbrotamálum

Jón Ásgeir á auðvitað heimtingu á réttlátri málsmeðferð eins og allir aðrir borgarar. Ég staldra við eina sögu bókarinnar. Guðjón Steinar Marteinsson héraðsdómari á að hafa hringt í Ólaf Þór Hauksson, sérstakan saksóknara, áður en svokallað Aurum-mál gegn Jóni Ásgeiri var tekið fyrir og skýrt honum frá því, að meðdómari yrði Sverrir Ólafsson, sem væri bróðir Ólafs Ólafssonar fjármálamanns (þótt Ólafur væri raunar hvergi viðriðinn Aurum-málið). En eftir að Jón Ásgeir var sýknaður, kvaðst sérstakur saksóknari ekki hafa vitað um tengsl Sverris og Ólafs. Sverrir reiddist þessu og lét frá sér fara óheppileg ummæli um saksóknarann, svo að sýknudómurinn var ógiltur í Hæstarétti, en eftir aðra meðferð málsins var aftur sýknað í því (bls. 374–375). Stendur hér orð gegn orði, og er óneitanlega vandséð, hvað dómaranum ætti að ganga til með því að segja ósatt um samtal sitt við saksóknarann. Hér þarf Ólafur Þór að gera hreint fyrir sínum dyrum.

Setjum svo rökræðunnar vegna, að Jón Ásgeir hafi sætt óþarflega harðri meðferð lögreglu og ákæruvalds. Það væri þá ekkert einsdæmi. Í Bandaríkjunum þykir saksóknurum fátt eftrsóknarverðara en taka auðmenn fasta og setja í handjárn fyrir framan suðandi sjónvarpsmyndavélar. Þeir vita sem er, að það er vel til vinsælda fallið, þótt oft séu fórnarlömb þeirra síðan sýknuð, eftir að þau hafa fært fram varnir sínar. Rudy Giuliani varð til dæmis borgarstjóri í New York fyrir slíka framgöngu. Eftir reynslu sína í Frakklandi ráðlagði Eva Joly sérstökum saksóknara feimnislaust að gera íslenskum auðmönnum eins erfitt fyrir og hægt væri um að verja sig, til dæmis með því að kyrrsetja eignir þeirra, afla nýrra og óvæntra gagna með húsrannsóknum hjá þeim og niðurlægja þá fyrir framan alþjóð. Mér finnst þetta ekki til fyrirmyndar, en hér skiptir höfuðmáli, að það þarf engan Davíð til að skýra slíka tilhneigingu lögreglumanna.         

Afskipti Jóns Ásgeirs af fjölmiðlum

Menn skynja heiminn á ólíka vegu. Ég efast ekki um, að Jón Ásgeir hafi talið sig ofsóttan. Sannfæring hans um sök Davíðs í því efni virðist vera eins bjargföst og Jóns þumlungs forðum um galdra þeirra Jóns Jónssonar og tveggja barna hans. Það er eins og Jón Ásgeir geti ekki horfst í augu við þá staðreynd, að kvennamál þeirra feðga höfðu aflað þeim skæðra andstæðinga, sem lögðu nótt við dag í baráttunni við þá og töldu sig hafa engu að tapa. Eftir húsleitina í Baugi þyrptust að Jóni Ásgeiri eiturtungur, sem eygðu fjárvon með því að hvísla óhróðri í eyru hans, en æpa uppspuna eftir pöntun út í bæ. Þar var fyrirferðarmestur Gunnar Smári Egilsson blaðamaður, sem átti að baki langa þrotasögu. Gerðist hann eins konar áróðursstjóri Jóns Ásgeirs, sem keypti upp nær alla íslensku einkamiðlana, sjónvarpsstöð, dagblöð og tímarit. Brátt varð Ísland of lítið líka fyrir Gunnar Smára, og vorið 2006 hófu þeir Jón Ásgeir útgáfu dansks auglýsingablaðs, Nyhedsavisen. Ég hef orðið þess áþreifanlega var, að það fyrirtæki hleypti illu blóði í ráðamenn í dönsku viðskiptalífi og jók tortryggni í garð íslensku bankanna, enda gaf Danske Bank út skýrslu skömmu seinna um, að þeir væru sennilega ekki sjálfbærir. Sleit bankinn öllum viðskiptatengslum við íslensku bankana og tók stöður gegn þeim á alþjóðlegum mörkuðum. Einar hefði haft gott af því að lesa bók eftir tvo danska blaðamenn um þetta ævintýri, sem Jón Ásgeir tapaði að minnsta kosti sjö milljörðum króna á, Alt går efter planen. Sýndi jón Ásgeir þar ótrúlegt dómgreindarleysi. Menn, sem afhenda Gunnari Smára ávísanahefti, eiga skilið að tapa fé.

Jón Ásgeir sagði mér sjálfur, að viðskiptasjónarmið ein hefðu ráðið því, að hann keypti upp nær alla íslensku einkamiðlana. Hann hefði verið að lækka auglýsingakostnað hjá sér, og þessir fjölmiðlar hefðu borið sig. Ég hristi höfuðið og brosti. Í bókinni heldur Einar því blákalt fram, að Jón Ásgeir hafi aldrei skipt sér af ritstjórn fjölmiðla sinna. Það er ekki rétt. Auðvitað þurfti hann sjaldnast að beita hörðu, því að flestir starfsmenn vissu vel, hver eigandinn væri og hvað væri honum þóknanlegt. Eitt fyrsta dæmið um afskipti var raunar, áður en hann keypti upp fjölmiðlana. Þá hafði gljátímaritið Séð og heyrt birt myndir af snekkju, sem Jón Gerald hafði rekið fyrir feðgana á Florida. Var heftið með myndunum snarlega tekið úr sölu í öllum verslunum Baugs, en það olli útgefandanum verulegum búsifjum. Til er talsvert af tölvuskeytum, sem Jón Ásgeir sendi stjórnendum fjölmiðla sinna til að kvarta undan skrifum einstakra starfsmanna, og voru þeir sumir reknir. En hvert áttu þeir að fara? Ríkisútvarpið og Morgunblaðið voru einu alvöru fjölmiðlarnir auk Baugsmiðlanna. Segja má, að ástandið á fjölmiðlamarkaðnum íslenska hafi verið eins og það er nú á samfélagsmiðlum í Bandaríkjunum, þar sem örfáir menn ráða öllum flutningi frétta og gagna. Jón Ásgeir sýndi afl sitt, þegar hann fékk forseta Íslands sumarið 2004 til að synja samþykkis fjölmiðlafrumvarpi, þar sem gert var ráð fyrir hömlum við einokun. Var það í fyrsta sinn í sögunni, að forseti gekk gegn ákvörðun Alþingis, en besti vinur Ólafs R. Grímssonar og kosningastjóri í forsetakjöri, Sigurður G. Guðjónsson, var sjónvarpsstjóri Jóns Ásgeirs, og dóttir hans starfaði hjá Baugi. Mér er ljóst, að bók Einars er varnarrit fyrir Jón Ásgeir, og er ekkert að því, en var ekki óþarfi að afneita alkunnum staðreyndum? 

Afskipti Jóns Ásgeirs af flokkum

Tangarhaldi Jóns Ásgeirs á íslenskum fjölmiðlum má líkja við það, ef Jón þumlungur hefði fengið að stjórna einu prentsmiðju landsins á sautjándu öld. Ef til vill skiptir ekki öllu máli, að Jón Ásgeir lét reka nokkra fréttamenn, af því að honum líkuðu ekki fréttir þeirra. Þetta gera allir eigendur blaða. En fyrir tvennar kosningar var fjölmiðlaveldi hans beitt gegn Sjálfstæðisflokknum með markvissum lekum. Í fyrra sinn var það í aðdraganda kosninganna 2003. Þá birti Fréttablaðið stóra frétt á forsíðu, sem sótt var í fundargerðir stjórnar Baugs, og átti hún að vera Davíð Oddssyni óhagstæð. Hann hefði vitað meira um deilur Jóns Geralds Sullenbergers við Jón Ásgeir en hann hefði sagst vita. Stjórnarmenn undu að vonum þessum leka illa, og sögðu tveir þeirra sig úr stjórninni. Jón Ásgeir birti yfirlýsingu um það, að lekinn væri ekki frá sér kominn. Áróðursstjóri hans, Gunnar Smári Egilsson, sagðist geta staðfest þetta. Reynir Traustason skrifaði fréttina upp úr fundargerðunum. En í bók Reynis, Afhjúpun, sem kom út 2014 og Einar styðst sums staðar við í bók sinni, kemur fram (bls. 97), að þessi yfirlýsing Jóns Ásgeirs hafi verið ósönn. Lekinn var frá honum kominn, eins og lá raunar í augum uppi. Af hverju lét Einar þess ekki getið?

Fyrir kosningarnar 2009 birti sjónvarpsstöð Jóns Ásgeirs frétt um það, að Sjálfstæðisflokkurinn hefði fengið 30 milljónir króna í styrk frá FL-Group. Þessi uppljóstrun mæltist illa fyrir, enda var greiðslan há. Flýttu allir flokkar sér að upplýsa, hvað þeir hefðu þegið í styrki frá fyrirtækjum árið 2006, áður en takmarkanir voru settar á slíkar upphæðir. Sjálfstæðisflokkurinn sagðist hafa fengið 81 milljón í framlögum yfir milljón. Samfylkingin sagðist hafa fengið 36 milljónir í framlög yfir 500 þúsundum. Með þessa vitneskju fóru kjósendur inn í kjörklefann og refsuðu Sjálfstæðisflokknum. En í skýrslu Ríkisendurskoðunar frá því í janúar 2010 kemur fram, að Sjálfstæðisflokkurinn fékk samtals 104 milljónir í framlög frá fyrirtækjum árið 2006, og er sú tala í góðu samræmi við fyrri upplýsingar, því að munurinn felst í framlögum lægri en milljón. Samfylkingin fékk hins vegar hvorki meira né minna en 102 milljónir í framlög frá fyrirtækjum þetta ár, og hefur aldrei fengist nein skýring á hinu hróplega misræmi á milli 36 og 102 milljóna. Hver skyldi síðan hafa lekið þessari frétt í sjónvarpsstöð Jóns Ásgeirs? Svarið er augljóst, ekki síst þegar bók Einars er lesin (bls. 272). Skýrsla Ríkisendurskoðunar sýnir líka, að Baugur og skyld fyrirtæki lögðu ekki jafnt til flokkanna, þótt Einar hafi eftir Jóni Ásgeiri, að sú hafi verið stefnan. Framlög til Samfylkingar og Framsóknarflokks voru verulegar, en til Sjálfstæðisflokksins óverulegar. Til dæmis lagði Baugur fram 5 milljónir til Samfylkingarinnar 2006, FL Group 8 milljónir og fjölmiðlafyrirtæki Jóns Ásgeirs, Dagsbrún, 5 milljónir, samtals 18 milljónir. Einar nefnir þetta ekki. En eins og Hallgrímur Helgason rithöfundur sagði í viðtali við DV 21. ágúst 2009: „Fyrir um það bil ári hitti ég háttsettan Baugsmann sem gumaði af því að hann gæti notað sína miðla eins og hann vildi. Þetta var sorgleg uppgötvun og ég hugsaði með mér: Fjandinn hafi það, Davíð Oddsson hafði rétt fyrir sér. Þetta voru og eru Baugsmiðlar.“ Auðvitað getur Einar þess ekki.   

Kaupin á Glitni

Jón Ásgeir reifar enn þá fráleitu samsæriskenningu, að helsta áhugamál Davíðs Oddssonar í bankahruninu hafi verið að svipta sig eignum. En hin alþjóðlega lausafjárkreppa, sem hófst haustið 2007 og náði hámarki ári síðar, átti sér tvær meginorsakir. Í fyrsta lagi höfðu seðlabankar skapað peningaþenslu árin á undan með of lágum vöxtum og allt of ríflegum heimildum til húsnæðislána. Í öðru lagi hafði ný fjármálatækni, sem átti að auðvelda mat á útlánaáhættu, haft þveröfugar afleiðingar. Þegar fjármálastofnunum varð þetta ljóst, kipptu þær að sér höndum. Afleiðingin varð alþjóðleg lausafjárþurrð. Íslendingar fengu hvergi lán erlendis. Seðlabankinn gat prentað krónur til að bæta úr lausafjárþurrð, en hann gat ekki prentað dali, pund eða evrur. Tilraunir hans til að gera gjaldeyrisskiptasamninga var alls staðar hafnað. Einn aðstoðarseðlabankastjóri Englandsbanka sagði mér, að ein ástæðan væri, að bankamönnum hefði ekki litist á stærstu viðskiptavini íslensku bankanna, sérstaklega Jón Ásgeir. Ég held þó, að það hafi ekki ráðið neinum úrslitum, heldur hitt, að með innlánasöfnun sinni á evrópska efnahagssvæðinu ollu íslensku bankarnir uppnámi á fjármálamörkuðum.

Þegar fyrsti bankinn til að biðja Seðlabankann um neyðarlán reyndist vera Glitnir, brá ríkisstjórnin að tillögu Seðlabankans á það ráð að leggja bankanum frekar til hlutafé og færa eignir núverandi hluthafa niður. Gylfi Magnússon prófessor sagði opinberlega, að þetta væri „eftir bókinni“, og það er rétt. Þetta var til dæmis gert í lausafjárkreppu í Svíþjóð 1992. Jón Ásgeir var þá í nánum tengslum við Björgvin G. Sigurðsson bankamálaráðherra og spyr í bók þeirra Einars (bls. 294): „Hugsa sér, bankamálaráðherrann var ekki einu sinni látinn vita af því að þjóðnýta ætti einn af stærstu bönkum landsins. Er þetta eitthvað annað en valdarán?“ Ég er sammála Jóni Ásgeiri um, að þetta var óeðlilegt. En í skýrslu minni um bankahrunið er frásögn, sem þeir Davíð, Geir Haarde og Árni Mathiesen vottuðu allir. Davíð spurði, hvort ætti að halda Björgvini utan við ákvörðuna. Hann sagðist vilja heyra það af munni Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur sjálfrar. Hún staðfesti það beint við Davíð, þegar Geir hringdi til hennar úr skrifstofu Árna. Ég held, að þetta hafi verið alvarlegasta brotið á stjórnsýslureglum í bankahruninu, og á því bar Ingibjörg Sólrún fulla og óskipta ábyrgð, en rannsóknarnefnd Alþingis gerði samt ekkert úr þessu. Auðvitað átti bankamálaráðherrann að koma að kaupum ríkisins á banka. Ég er hissa á Einari og Jóni Ásgeir að sleppa þessu. 

Einar endurtekur líka gamla og tilhæfulausa slúðursögu um samskipti Tryggva Þórs Herbertssonar og Davíðs. Þegar kaupin á Glitni voru til umræðu, komu starfsmenn Seðlabankans að Tryggva Þór í salerni Seðlabankahússins að tala lágum hljóðum í síma við Jón Ásgeir og skýra honum frá þróun mála. Davíð reiddist og sagði Tryggva, að hann kæmi ekki aftur inn í þetta hús, ef hann héldi uppteknum hætti. Ég spurði Tryggva Þór eitt sinn, hvort það væri rétt, að hann hefði verið í símasambandi við Jón Ásgeir við þetta tækifæri, og umlaði eitthvað í honum, sem ég skildi sem viðurkenningu. Davíð sagði Tryggva Þór ekki, að hann fengi ekki að koma aftur til Íslands, enda hafði hann auðvitað ekkert vald til að banna það.  

Orsakir bankahrunsins

Bankahrunið var vitanlega ekki Jóni Ásgeiri að kenna, en hóflaus skuldasöfnun hans árin á undan bætti ekki um. Það er hins vegar alveg rétt, sem hann leggur áherslu á, að á móti skuldunum stóðu oft góðar eignir, sérstaklega í Bretlandi. Þeir Ásgeir Jónsson og Hersir Sigurgeirsson leiða sterk rök að því í hinni ágætu bók sinni um bankahrunið, að eignasöfn íslensku bankanna hafi hvorki verið betri né verri að gæðum en eignasöfn banka víðast annars staðar. Menn fá skakka mynd af þessum eignasöfnum með því að einblína á brunaútsölurnar strax eftir hrun. Þar sem uppgjör fóru fram á skaplegan hátt, til dæmis á Heritable Bank og KSF í Bretlandi, reyndust bankarnir eiga vel fyrir skuldum ólíkt sumum öðrum bönkum, sem ríkisstjórn breska Verkamannaflokksins bjargaði, til dæmis RBS, Royal Bank of Scotland. Hefðu RBS í Skotlandi, UBS í Sviss og Danske Bank í Danmörku ekki fengið þá lausafjárfyrirgreiðslu, sem Íslendingum var neitað um, þá hefðu þeir fallið.

Bankahrunið varð ekki vegna Glitniskaupanna, heldur vegna þess að innlánasöfnun íslensku bankanna á evrópska efnahagssvæðinu hafði mælst illa fyrir, jafnframt því sem ríkisstjórn breska Verkamannaflokksins ákvað að bjarga öllum öðrum bönkum en þeim, sem voru í eigu Íslendinga. Hún hleypti þannig af stað atburðarás, sem lauk með falli þeirra allra þriggja. Skýringin á ákvörðun þeirra Gordons Browns forsætisráðherra og Alistairs Darlings fjármálaráðherra er nærtæk: Þeir vildu sýna skoskum kjósendum sínum, að sjálfstæði væri hættulegt, enda var dæmið af íslensku bönkunum óspart notað fyrir þjóðaratkvæðagreiðsluna um sjálfstæði í Skotlandi 2014.

Saga um ofmetnað

Jón Ásgeir viðurkennir í bókinni, að hann og aðrir útrásarvíkingar hafi farið of geyst. Mér finnst saga hans ekki vera píslarsaga og því síður helgisaga, heldur um ofmetnað, sem Grikkir kölluðu hybris. Þessi geðslegi og prúði maður kunni ekki að setja sér mörk. Hann fór fram úr sjálfum sér. Hann blindaðist af velgengni sinni. Þegar hann kvartar undan ofsóknum gegn sér, er rétt að hafa í huga, að hann var um skeið einn auðugasti maður Íslands. Fórnarlömb þeysa venjulega ekki um í einkaþotum og lystisnekkjum. Og Jón Ásgeir hefur haft efni á að ráða sér bestu lögfræðinga og skrásetjara, sem völ er á. Einar leysir verkefni sitt af prýði, þótt hann vinni það sér til hægðarauka að taka alloft upp beina kafla úr ritum annarra. Hann leynir því ekki heldur, að þetta er ræða verjanda (eða eftir atvikum ákæranda) og ekki ígrundaður dómur, þar sem reynt er að komast að rökstuddri niðurstöðu með því að skoða öll málsgögn.  

(Ritdómur í Morgunblaðinu 4. febrúar 2021. Neðri ljósmynd: Valdimar/Visir.) 


Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikið á Javascript til að hefja innskráningu.

Hafðu samband