Saltfisksfræði

Lífið er saltfiskur, en ekki draumaringl, sagði Salka Valka. Hvergi á það betur við en á Íslandi, og engin þjóð á líklega meira undir því en Íslendingar, að fiskveiðar séu hagkvæmar. Þess vegna hljótum við að hafa áhuga á fiskihagfræðinni. Venjulega er upphaf hennar talið, að kanadíski hagfræðingurinn H. Scott Gordon birti ritgerð í Journal of Political Economy árið 1954, þar sem hann leiddi út, að við opinn aðgang að fiskimiðum yrðu fiskveiðar óhagkvæmar, því að sóknin ykist, uns viðbótarbátur hreppti ekki neinn gróða, en það væri við þau mörk, að heildarkostnaður yrði jafn heildarávinningi. Kostnaðurinn æti þá upp ávinninginn. Annar kanadískur hagfræðingur, Anthony Scott, birti ritgerð í sama tímariti ári síðar, þar sem hann benti á, að undirrótin að óhagkvæmni í fiskveiðum væri, að þar væri erfitt að mynda einkaeignarrétt, sem sambærilegur væri við einkaeignarrétt á landi eða kvikfénaði, þar sem koma mætti við girðingum eða merkingum. Samnýting yrði jafnan ofnýting.

Hagfræðingar í hinum enskumælandi heimi vissu þá ekki af því, að danskur hagfræðingur, Jens Warming, hafði leitt hið sama út í tveimur ritgerðum í Nationaløkonomisk Tidsskrift árin 1911 og 1931. Prófessor Ólafur Björnsson hafði verið nemandi Warmings í Kaupmannahafnarháskóla og þekkti þess vegna ritgerðir hans. Í september 1956 sótti Ólafur ráðstefnu Matvæla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna í Róm um hagfræði fiskveiða. Þar fluttu hann og þeir Gordon og Scott allir erindi. Ólafur benti á, að Warming hefði sett fram svipaða kenningu og þeir Gordon og Scott, þar sem aðalatriðið væri, að hagkvæmt væri að takmarka aðgang að fiskimiðum (sjá fundargerð ráðstefnunnar, bls. 132–133). Hitt er annað mál, að kvótakerfið, lausn Íslendinga á samnýtingarvandanum, þróaðist fremur við aðferð happa og glappa en eftir forskrift fiskihagfræðinga. Fræðin elta oftast framkvæmdina. Þau eru ósjaldan eftiráspeki. Fugl viskunnar tekur sig ekki á loft, fyrr en rökkvar.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. júní 2025.)

Tveir útverðir

Ísland og Finnland eru útverðir Norðurlanda. Þjóðhetja Íslendinga, Jón Sigurðsson, barðist fyrir sjálfstæði með orðum. Annað átti hin litla þjóð hans ekki. Jón þekkti sögu þjóðar sinnar út í hörgul. Hann setti fram þá kenningu, að Íslendingar hefðu samið við Noregskonung árið 1262. Sá samningur hefði fallið úr gildi við einveldishyllingjuna árið 1662, en öðlast aftur gildi, er Danakonungur afsalaði sér einveldi árið 1848. Jón benti enn fremur á, að Íslendingar ættu sér eigin tungu, bókmenntir og sögu. Þeir þekktu í þriðja lagi aðstæður betur en skriffinnar í Kaupmannahöfn.

Þjóðhetja Finna, Carl Gustaf Mannerheim, varði hins vegar sjálfstæði lands síns í fjórum stríðum. Fyrst barði hann niður valdaránstilraun kommúnista árið 1918. Síðan varði hann Finnland frækilega gegn herliði Stalíns í Vetrarstríðinu 1939–1940. Þá stjórnaði hann Finnlandsher í Framhaldsstríðinu svonefnda við Ráðstjórnarríkin 1941–1944. Loks stjórnaði hann hernum í stríði við Þjóðverja árið 1944. Í síðustu dagskipun sinni í Vetrarstríðinu sagði hann, að Finnar kynnu að hafa staðið í þakkarskuld við aðra Vesturlandabúa, en nú hefðu þeir greitt þá skuld að fullu.

Íslendingar varðveittu menningararf Norðurlanda, en Finnar stöðvuðu villimennina austrænu. Finnska skáldið Uuno Kailas orti árið 1931:

Á landamærunum opnast gjá.

Framundan Asía, austrið.

Að baki mér Evrópa, vestrið,

sem ég gæti sem útvörður.

Svíar, Danir og Norðmenn búa að því, sem tveir útverðir þeirra lögðu fram.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 21. júní 2025.) 

Mannerheim

Fáir Norðurlandabúar hafa átt ævintýralegri ævi en Carl Gustaf Mannerheim, en nýlega kom út á
ensku ágæt ævisaga hans eftir Henrik Meinander. Hann fæddist árið 1867 og var sonur sænskumælandi greifa í Finnlandi, sem þá laut Rússakeisara. Mannerheim gekk í þjónustu keisarans og varð lífvörður ekkjudrottningarinnar, sem var dönsk konungsdóttir og bar þá nafnið Dagmar. Töluðu þau saman á sænsku. Mannerheim gat sér orð fyrir hugprýði í stríði Rússa og Japana árin 1904-1905. Eftir það sendi keisarinn hann í tveggja ára njósnarferð um Kína, dulbúinn sem þjóðháttafræðingur, og þar hitti hann meðal annars 13. Dalaí Lama (forvera 14. Dalaí Lama, sem enn er á lífi). Samdi Mannerheim yfirgripsmikla skýrslu um förina. Hann gegndi herþjónustu eftir það í Póllandi og víðar.

Eftir valdarán bolsévíka í Rússlandi í nóvember 1917 slapp Mannerheim við illan leik til Finnlands, sem lýsti yfir sjálfstæði í desember það ár. Þegar finnskir rauðliðar reyndu líka að ræna völdum, fól ríkisstjórnin honum að stjórna her landsins. Hinum reynda herforingja tókst að berja uppreisnina niður, og var Mannerheim ríkisstjóri í sex mánuði 1918-1919, en dró sig síðan í hlé. Hann var skipaður aftur yfir herinn árið 1933, og þegar Stalín réðst á Finnland í nóvemberlok 1939, þótti vörn hans frækileg. Finnum tókst nú ólíkt öðrum smáþjóðum í Evrópu að varðveita sjálfstæði sitt. Mannerheim átti eftir að stjórna finnska hernum í tveimur stríðum eftir það, við Stalín 1941-1944 og Hitler í árslok 1944. Hann var kjörinn forseti Finnlands seint á árinu 1944, sagði af sér vegna heilsubrests árið 1946 og lést árið 1951 og var þá orðinn þjóðhetja.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 14. júní 2025.)

Ógildar undirskriftir?

Síðustu daga sína á bandarískum forsetastól náðaði Joe Biden fjölda manns, þar á meðal son sinn Hunter og embættismenn, sem stjórnað höfðu viðbrögðum við heimsfaraldrinum 2020-2021. En margar undirskriftir Bidens þessa daga voru gerðar með sjálfvirkum penna (autopen), svo að hann kom hvergi nærri. Jafnframt var forsetinn orðinn elliær og vissi sjaldnast sjálfur, hvað hann var að gera, þótt stundum bráði af honum. Þá vaknar sú spurning, hvort sumar náðanir Bidens hafi lagagildi, þótt sönnunarbyrðin sé þeirra, sem um það efast, og sé eflaust erfið.

Þetta leiðir hugann að öðru. Í febrúar 2009 réði Jóhanna Sigurðardóttir forsætisráðherra norskan mann í embætti seðlabankastjóra þrátt fyrir ákvæði í 20. gr. stjórnarskrárinnar: „Engan má skipa embættismann, nema hann hafi íslenskan ríkisborgararétt.“ Klækjarefir héldu því fram, að þetta ákvæði gilti ekki um Norðmanninn, því að hann hefði verið settur, ekki skipaður. En setning er tímabundin ráðning af allt öðrum ástæðum en þeim, að vanhæfur maður geti verið settur, ekki skipaður. Sigurður Líndal lagaprófessor benti líka á, að mörkin milli setningar og skipunar hefðu með tímanum orðið ógleggri. Hann rifjaði upp það skilyrði, sem Íslendingar settu Noregskonungi í Gamla sáttmála árið 1262, að embættismenn skyldu vera íslenskir. Þetta skilyrði var margítrekað næstu aldir, meðal annars í Áshildarmýrarsamþykkt 1496.

En höfðu þá peningaseðlar, sem báru undirskrift Norðmannsins, lagagildi? Hefðu borgararnir getað neitað að taka við þeim og látið á það reyna fyrir dómstólum? Hvernig hefði slíkt mál farið?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. júní 2025. Myndin er af Norðmanninum (Øygaard) og norska forsætisráðherranum brosa gleitt í Seðlabankanum með skjaldarmerki Íslands í baksýn. Meira að segja í Gamla sáttmála 1262 áttu embættismenn að vera íslenskir.)

Tvö skólabókardæmi í fjölmiðlun

Ef fjölmiðlun er kennd af metnaði hér á landi hafa síðustu misseri bæst við tvö skólabókardæmi um óeðlileg vinnubrögð. Annað er hvernig bandarískir fjölmiðlamenn reyndu að leyna því eftir megni að Joe Biden Bandaríkjaforseti væri orðinn elliær. Hann kom ekki einu sinni leikaranum heimsfræga George Clooney fyrir sig. Nú upplýsa fjölmiðlamenn í þremur nýjum bókum að hann hafi aldrei stjórnað neinu í Hvíta húsinu. Sjálfvirkur penni hafi verið notaður til að skrifa undir lög, tilskipanir og náðanir. Þá vaknar auðvitað sú spurning hvort til dæmis náðanir hans hafi eitthvert lagagildi.

Hin fámenna klíka sem stjórnaði í raun svarar af þjósti að engin dæmi séu til um rangar stórákvarðanir Bidens. En brottflutningur herliðs frá Afganistan fór afar klaufalega fram, og með því voru send skilaboð til Pútíns um svo mikla ringulreið á æðstu stöðum í Bandaríkjunum að hann gæti ráðist á Úkraínu. Það gerðist líka, um leið og Biden varð forseti, að straumur flóttamanna stórjókst yfir suðurlandamæri Bandaríkjanna.

Seinna dæmið er að Ríkisútvarpið reynir að fela að aðalheimild þess og jafnvel hin eina um átökin á Gasasvæðinu er hryðjuverkasamtökin Hamas. Ríkisútvarpið ber ýmsa aðila fyrir fréttum sínum en í ljós kemur við nánari athugun að þeim er öllum stýrt af Hamas. Margar þessar fréttir eru mjög ósennilegar. Talsmenn Palestínuaraba á Íslandi eru heldur aldrei spurðir hvers vegna þeir skori ekki á Hamas að láta lausa gíslana sem teknir voru 7. október 2023, en þá myndi þegar verið gert vopnahlé, og hvers vegna þeir áfellist ekki Hamas fyrir að skýla vígamönnum sínum í sjúkrahúsum (og geyma þar gísla). Það er raunar í alþjóðalögum að sjúkrahús hætta að vera griðastaðir sé stundaður frá þeim hernaður.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 31. maí 2025.)

Búdapest, maí 2025

Á ráðstefnu í Búdapest 13. maí 2025 rifjaði ég upp að ég hefði í æsku háð margar kappræður við íslenska ungkommúnista. Lauk ég þá ræðum mínum jafnan á vísuorðum eftir ungverska skáldið Sàndor Petöfi, sem hljóða svo í þýðingu Steingríms Thorsteinssonar:

Upp nú lýður, land þitt verðu,

loks þér tvíkost boðinn sérðu,

þjóðar frelsi, þrældóms helsi,

þú sérð muninn: kjóstu frelsi.

Allir Ungverjar þekkja strax þessi vísuorð, sem ort voru árið 1848 og eru í þjóðsöng þeirra.

Á þessari ráðstefnu var mér falið að tala um alþjóðaviðskipti og tolla. Ég kvað frjáls alþjóðaviðskipti í senn stuðla að auðsæld og friðsæld. Þau stuðluðu að auðsæld vegna þess að skaparinn hefur dreift gæðum svo misjafnlega á löndin og mennina að einstaklingar og þjóðir verða að skiptast á slíkum gæðum. Og þau stuðluðu að friðsæld vegna þess að tilhneiging okkar til að skjóta á náungann minnkar ef við sjáum í honum væntanlegan viðskiptavin. Hitt væri vafamál að hin raunsanna kenning um frjáls alþjóðaviðskipti næði til Kínaveldis, sem lagt hefði undir sig lönd með vopnavaldi (Tíbet), færi þjösnalega fram í Suður-Kínahafi, hótaði árás á Taívan, skráði rangt gengi á gjaldmiðli sínum, nýtti þrælavinnu í vesturhéruðum sínum og beitti ýmsum brögðum í viðskiptum. Ég lét þó í ljós þá von að Norður-Ameríka og Evrópa gætu orðið eitt stórt fríverslunarsvæði.

Vínarborg, Maí 2025

Á ráðstefnu í Vínarborg 12. maí 2025 sagði ég frá því, þegar við nokkrir námsmenn og félagar í Hayek Society í Oxford snæddum vorið 1985 kvöldverð með Friedrich A. von Hayek á Ritz gistihúsinu í Lundúnum. Hljómlistarmenn hússins komu til mín og hvísluðu þeirri spurningu að mér, hvaða lag þeir ættu að taka við borðið. Ég svaraði í hálfum hljóðum: „Vín, borg minna drauma“, en það er frægt lag (og ljóð) eftir Rudolf Sieczynski. Þegar Hayek heyrði lagið, færðist breitt bros yfir varir hans og hann hóf að syngja ljóðið á þýsku, enda þá ekki nema 86 ára.
Ég sagði síðan á ráðstefnunni, að gera mætti greinarmun á frjálshyggju og sósíalisma eftir draumum. Frjálshyggjumenn teldu, að hver maður ætti að fá að eiga sinn hógværa og óáleitna draum, um að finna vinnu við sitt hæfi, reka fyrirtæki, stofna fjölskyldu, smíða í tómstundum, en verkefnið væri að búa svo um hnúta, að slíkir draumar gætu ræst. Sósíalistar ættu sér hins vegar aðeins einn stóran og áleitinn draum fyrir alla, um fyrirmyndarríki, staðleysu, útópíu, sem neyða yrði alla með góðu eða illu til að lifa við og laga sig að, en þessi stóri draumur yrði jafnan að martröð vegna eðlislægrar vanþekkingar mannnanna.
Ég benti á, að Hayek gerði hina óumflýjanlegu vanþekkingu okkar hvers og eins að aðalatriði kenningar sinnar. En hann gerði líka grein fyrir því, hvernig ætti að ráða við þessa vanþekkingu: í tíma með því að nýta reynsluvit kynslóðanna, hefðir og venjur, og í rúmi með frjálsri verðmyndun á markaði, sem segði mönnum til um, hvar hæfileikar þeirra nýttust best.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 17. maí 2025.)

Reykjavík, maí 2025

Alþjóðleg ráðstefna var haldin í Reykjavík 8. maí 2025 vegna bókar minnar, Conservative Liberalism, North and South: Grundtvig, Einaudi and their Relevance Today, þar sem ég ber saman norrænu leiðina í alþjóðasamskiptum (sjálfsprottið samstarf við lágmarksafsal fullveldis) og hina evrópsku (aukna miðstýringu frá Brüssel).
Geir H. Haarde, fyrrverandi forsætisráðherra, setti ráðstefnuna og kvað fróðlegt að sjá Snorra Sturluson og Nikolaj F. S. Grundtvig talda á meðal hugmyndasmiða frjálshyggjunnar, eins og gert væri í bók minni.
Danski sagnfræðingurinn dr. David Gress benti á, að á nítjándu öld hefðu þjóðernishyggja og frjálshyggja átt samleið í Evrópu. En nú ynni hin umboðslausa framkvæmdastjórn Evrópusambandsins markvisst gegn þjóðríkjum, og væri almenningur óðum að komast á þá skoðun, að ekkert tillit væri tekið til hans í Brüssel.
Prófessor Alberto Mingardi frá Ítalíu ræddi um hugmyndir Luigis Einaudis, forseta Ítalíu 1948–1955, um frjálslynt bandalag Evrópuríkja, en því miður hefði Evrópusambandið stefnt í þveröfuga átt frá öndverðum tíunda áratug síðustu aldar, þegar þróun hófst úr ríkjasambandi í sambandsríki.
Borwick lávarður, sem situr í bresku lávarðadeildinni, lýsti hreyfingunni fyrir útgöngu Breta úr Evrópusambandinu, en tilgangur hennar hefði umfram allt verið, að Bretland endurheimti sjálfstæði sitt, en þyrfti ekki að lúta erlendu miðstjórnarvaldi.
Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, fyrrverandi forsætisráðherra, mælti lokaorð og sagðist ætla að berjast með oddi og egg gegn inngöngu Íslands í Evrópusambandið.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 10. maí 2025.)

Hvert stefnir Evrópa?

Sjaldan hefur verið meiri óvissa í alþjóðamálum en um þessar mundir. Bandaríkin réðu úrslitum um, að Bandamenn sigruðu Öxulveldin í seinni heimsstyrjöld, og eftir það gátu Evrópuríkin löngum treyst því, að hinn öflugi her Bandaríkjanna, með vopnabúr fullt af kjarnorku- og vetnissprengjum, verði þau gegn ásælni rússneskra kommúnista. Smám saman óx þeirri skoðun þó fylgi í Bandaríkjunum, að þau ættu ekki að kosta varnir Evrópu, heldur Evrópuríkin sjálf, þótt það væri ekki fyrr en Donald Trump var kjörinn forseti, fyrst 2016 og síðan 2024, að bandarísk stjórnvöld hættu að sitja við orðin tóm. Nú verða Evrópuríkin að standa á eigin fótum, kosta sjálf sínar varnir. Jafnframt hefur Evrópusambandið breyst og ekki til batnaðar. Það var upphaflega stofnað til að sameina þjóðir Evrópu um að velja frekar verð en sverð, frekar viðskipti en hernað. Það vann stórvirki á fyrstu þrjátíu og fimm starfsárum sínum, frá 1957 til 1992, þegar innri markaður Evrópu varð til og samkeppni framleiðenda um hylli neytenda harðnaði öllum í hag. En á öndverðum tíunda áratug síðustu aldar skipti Evrópusambandið um ham. Það hætti að einbeita sér að frjálsum viðskiptum og tók þess í stað að setja atvinnulífi rammar skorður með þeim afleiðingum, að ríki sambandsins drógust stórlega aftur úr Bandaríkjunum í efnahagsmálum. Sambandið hlóð tollmúra í kringum Evrópu. Það olli gremju í Bandaríkjunum og varð Trump Bandaríkjaforseta hvatning til að hefja hið óheppilega tollastríð sitt. Enn fremur virðist svo um þessar mundir sem Vesturveldin standi ekki einhuga saman gegn hinum nýju öxulveldum, Rússlandi, Kína, Íran og Norður-Kóreu. Því má spyrja: Hvert stefnir Evrópa? Þetta verður rætt á fundi RSE, Rannsóknamiðstöðvar í samfélags- og efnahagsmálum, og Stofnunar stjórnsýslufræða og stjórnmála í gamla Sjálfstæðishúsinu við Austurvöll (Nasa) fimmtudaginn 8. maí kl. 16.30. Tilefni fundarins er nýútkomin bók mín, Conservative Liberalism, North and South: Grundtvig, Einaudi and their Relevance Today, sem íhaldsflokkarnir í Evrópu gáfu út í Brüssel og hlaða má upp af netinu.

David Gress: Til varnar þjóðríkinu

Einn frummælandi er danski sagnfræðingurinn dr. David Gress. Hann hefur verið fræðimaður á Hoover-stofnuninni í Kaliforníu (þar sem ég kynntist honum fyrst) og víðar og gefið út fjölda bóka, en hér nefni ég aðeins tvær. Í bókinni From Plato to Nato: The Idea of the West and its Opponents (Frá Plató til Nató. Hugmyndin um vestrið og óvinir þess) gagnrýnir Gress þá söguritun, sem dregur beina línu frá ritum grísk-rómverskra höfunda til bandarísku byltingarmannanna 1776 og eftirmanna þeirra. Þessi söguritun kom meðal annars fram í byrjendanámskeiðum í bandarískum háskólum um vestræna menningu og í ritröðum um mestu bækur Vesturlanda. Gress telur, að í þessa söguritun vanti hinar germönsku og kristnu rætur vestrænnar menningar. Frelsið sé ekki óhlutbundið hugtak, sem svifið hafi yfir vötnum í aldanna rás, heldur hafi það smám saman myndast í germönskum ættbálkum, þar sem allir voru jafnir og lögin voru sammæli, ekki fyrirmæli að ofan. Vestræn menning sé samþætting þriggja meginstrauma, hins grísk-rómverska, kristna og germanska. Ég er sammála honum um, að hinar germönsku rætur frjálshyggjunnar hafi verið vanmetnar, til dæmis hugmyndir Snorra Sturlusonar um, að valdhafar þurfi umboð þegna sinna og séu réttrækir, brjóti þeir alvarlega lög og venjur í ríkjum sínum.

Í bókinni EU Europas fjende (Evrópusambandið: Óvinur Evrópu) gagnrýnir Gress harðlega þróun Evrópusambandsins frá 1992, þegar það hefur verið að reyna að breytast úr ríkjasambandi í sambandsríki, úr opnum markaði í lokað ríki. Gress telur, að Evrópusambandið hafi villst af leið. Það íþyngi atvinnulífinu með sífellt fleiri og lengri reglugerðum. Það sé undir áhrifum umhverfisöfgafólks, sem vilji stöðva hagvöxt, og svokallaða fjölmenningarsinna, sem fjandskapist við kristna trú, þjóðmenningu og þjóðríki. Ef svo fer sem horfir, muni múslimar taka stjórn í voldugustu Evrópulöndunum, en margt í menningu þeirra sé andstætt menningu okkar, til dæmis kvenfyrirlitning og andúð á sparsemi, vinnusemi og hagvexti. Að þessu stuðlar holskefla innflytjenda frá múslimaríkjum, segir Gress. Í hinni nýútkomnu bók minni er kafli um einn landa Gress, Nikolai F. S. Grundtvig, sem var frjálslyndur stuðningsmaður þjóðríkisins. Fróðlegt verður að vita, hvað Gress segir um framtíð þjóðríkisins í Evrópu.

Alberto Mingardi: Frjálslynt Evrópusamband

Annar frummælandi er ítalski heimspekingurinn dr. Alberto Mingardi, sem er sérfræðingur í ritum Herberts Spencers, en hefur líka skrifað um margt annað. Mingardi er forstöðumaður Bruno Leoni stofnunarinnar í Mílanó (sem fornmenn kölluðu Melansborg) og prófessor í háskóla upplýsingatækni og tungumála, UILM, í sömu borg. Hann er jafnframt gistifræðimaður í Cato stofnuninni í Washington-borg og ritari Mont Pelerin samtakanna, sem Friedrich A. von Hayek, Milton Friedman og Karl R. Popper stofnuðu í Sviss árið 1947, en þau eru alþjóðlegt málfundafélag frjálslyndra fræðimanna, sem hittast reglulega. Í hinni nýútkomnu bók minni er einmitt kafli um einn stofnanda samtakanna, vin Hayeks, Luigi Einaudi, sem þá var seðlabankastjóri Ítalíu, en var forseti landsins 1948–1955. Einaudi var frjálslyndur hagfræðingur og er almennt talinn einn af „feðrum Evrópusambandsins“.

Einaudi var alþjóðahyggjumaður, heimsborgari. Hann vildi sem von var, að Evrópuríkin hættu að fórna ótal lífum ungra og efnilegra manna í stríðum. Þess í stað ættu þau að stofna ríkjasamband, þótt þjóðríkin skyldu standa áfram. En hann taldi, að lauslegt bandalag eins og Þjóðabandalagið milli stríða væri allt of veikt til að geta tryggt frið og frjáls viðskipti. Sjálfur hef ég þó varpað fram þeirri hugmynd, að Evrópusambandið hefði frekar átt að leita fyrirmyndar um framtíðarþróun  í Norðurlandaráði en Bandaríkjunum. Norðurlandaráð hefur verið vettvangur sjálfsprottinnar samhæfingar aðildarlandanna í hægum skrefum með lágmarksafsali fullveldis. Í bók minni reifa ég einmitt „norræna leið“ í alþjóðamálum, sem gæti átt erindi til alls heims. 1) Réttur til aðskilnaðar: Noregur 1905, Finnland 1917, Ísland 1918. 2) Landamærabreytingar við atkvæðagreiðslur: Slésvík 1920. 3) Sjálfstjórn þjóðabrota: Álandseyingar, Samar, Færeyingar, Grænlendingar. 4) Dómstólar skera úr deilumálum: Um Álandseyjar 1921 og Austur-Grænland 1933.

Borwick lávarður: Útganga Breta úr ESB

Þriðji frummælandinn er gamall vinur minn úr Mont Pelerin samtökunum, Jamie Borwick lávarður, fimmti barón af Borwick. Hann er einn af þeim níutíu aðalsmönnum, sem kjörnir eru til setu í deildinni, og skipar sér þar í röð íhaldsmanna. Eiginkona hans, Victoria, hefur raunar setið á þingi líka fyrir Íhaldsflokkinn. Borwick hefur stundað ýmis störf og setið í mörgum stjórnum, en um skeið rak hann fyrirtækið, sem framleiðir svörtu leigubílana í Lundúnaborg. Hann var eindreginn stuðningsmaður útgöngu Breta úr Evrópusambandinu, Brexit.

Borwick hefur áreiðanlega margt að segja. Þótt Evrópusambandið hafi í orði kveðnu virt réttinn til aðskilnaðar, hefur það reynt eftir megni að torvelda útgöngu Breta úr sambandinu, og við það bætist, að áhrifamikill hópur úr bresku valdastéttinni hefur unnið markvisst gegn öllum tilraunum til að nýta þau tækifæri, sem útgangan veitti. Þeim aðilum í Bandaríkjunum, sem vilja sem minnst af öðrum löndum vita, hefur einnig vaxið ásmegin. Bretland stendur því að sumu leyti eitt í Evrópu, svipað og Ísland og Noregur, þótt öll séu löndin raunar í Atlantshafsbandalaginu. Samherji Borwicks í lávarðadeildinni, Daniel Hannan lávarður, hefur því varpað fram þeirri hugmynd, að þau bresku samveldislönd, sem líkust eru að menningu, Ástralía, Nýja Sjáland, Kanada og Stóra Bretland, stofni bandalag, sem stundi fríverslun og komi sér upp sameiginlegum vörnum, efli meðal annars kjarnorkuvopnabirgðir Breta, þótt það yrði að vísu mjög kostnaðarsamt. Það væri forvitnileg spurning, hvort Ísland ætti þar heima, jafnframt því sem það myndi treysta varnarsamstarfið við Bandaríkin og innan Atlantshafsbandalagsins. Þetta gæti allt farið saman. Auðkýfingurinn Elon Musk hefur síðan varpað fram annarri athyglisverðri hugmynd, að Norður-Ameríka og Evrópa (vestan Rússlands og Hvíta-Rússlands) stofni eitt risastórt fríverslunarsvæði án tolla og annarra takmarkana á verslun.

Umbætur á Evrópusambandinu

Í hinni nýútkomnu bók minni ver ég þjóðríkið með sömu rökum og Grundtvig, sem einingarafl og vettvang til að rækta það, sem okkur er eiginlegt og okkur þykir æskilegt. Þar reifa ég einnig hina norrænu leið í alþjóðamálum og geri tillögur um umbætur á Evrópusambandinu, sem gætu hleypt nýju lífi í það. Geir H. Haarde, fyrrverandi forsætisráðherra, mælir nokkur orð í byrjun fundarins og Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, fyrrverandi forsætisráðherra, í lok fundarins, en jafnframt bregðast tveir ungir menn við orðum ræðumanna, þeir Haakon Teig, leiðtogi norskra íhaldsstúdenta, og Júlíus Viggó Ólafsson, formaður Heimdallar. Aðgangur er ókeypis og allir velkomnir, en fundinum stýrir Diljá Mist Einarsdóttir alþingismaður. Í móttökunni eftir fundinn mun ég flytja minni Hayeks, sem á afmæli 8. maí.

(Grein í Morgunblaðinu 7. maí 2025.)

 

Þegar sósíalisminn var stöðvaður

Þegar ég var í háskóla fyrir fimmtíu árum, var oft bent á Svíþjóð sem dæmi um vel heppnaðan sósíalisma, en öllum var ljóst, að sósíalisminn hefði misheppnast í Rússlandi, Kína og fylgiríkjum þeirra. Því fór þó fjarri, að Svíar hefðu hrundið í framkvæmd sósíalisma. Laust eftir miðja nítjándu öld höfðu frjálshyggjumenn eins og Johan August Gripenstedt og Louis De Geer völd, og þeir gerbreyttu Svíþjóð, snarjuku þar atvinnufrelsi með þeim afleiðingum, að hagvöxtur varð þar næstu hundrað ár einn hinn örasti í heimi.
Jafnaðarmenn komust að vísu til valda í Svíþjóð 1932, en fóru varlega og höfnuðu stéttabaráttu. Eftir heimskreppuna og heimsstyrjöldina seinni vildu þó sumir þeirra undir forystu hagfræðingsins Gunnars Myrdals taka upp miðstýrðan áætlunarbúskap. En þá var þýdd á sænsku bók, þar sem ensk-austurríski hagfræðingurinn Friedrich A. von Hayek færði rök fyrir því, að slíkur áætlunarbúskapur væri „leiðin til ánauðar“. Bókin olli hörðum deilum (planhushållningsdebatten). Einn þeirra, sem snerist á sveif með Hayek, var mælskugarpurinn og stjórnmálafræðiprófessorinn Herbert Tingsten.
Vorið 1945 hlustaði ungur íslenskur sósíalisti í Svíþjóð, Jónas H. Haralz, á Tingsten deila í útvarpi við einn kennara sinn, jafnaðarmanninn Karin Kock. „Féll mér þungt hversu grátt Tingsten tókst að leika Karinu Kock með beittum málflutningi sínum, en ég var að sjálfsögðu hliðhollur sjónarmiðum hennar,“ skrifaði Jónas síðar. Sænskir jafnaðarmenn hurfu næstu ár frá hugmyndum um miðstýrðan áætlunarbúskap og féllu í sitt fyrra far. Myrdal hraktist frá Svíþjóð. Sósíalisminn var stöðvaður. Það var síðan kaldhæðni örlaganna, að þeir Hayek og Myrdal deildu saman Nóbelsverðlaunum í hagfræði árið 1974.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 3. maí 2025. Myndin er af Gripenstedt.)