Rannsóknarskýrsla mín fyrir árið 2019

Ég var að taka saman rannsóknarskýrslu mína fyrir 2019, sem Háskólinn krefur okkur prófessora jafnan um. Afköstin voru minni en venjulega, vegna þess að ég varð fyrir alvarlegu slysi í júní og lá í margar vikur, þótt ég hefði ekki hátt um. Hér fer ég eftir flokkun Háskólans, þótt hún sé um margt kynleg:

A2.2 Innlend ritrýnd útgáfa með alþjóðlega skírskotun

The Saga of Gudrid: The Icelandic Discovery of America. Reykjavík: Almenna bókafélagið 2019. 54 bls.

A4.1 Grein birt í fræðilegu alþjóðlegu tímariti

Nordic Pioneers of Liberal Thought: Snorri Sturluson. Svensk Tidskrift 1 November 2019.

Nordic Pioneers of Liberal Thought: Anders Chydenius. Svensk Tidskrift 8 November 2019.

Redistribution in Theory and Practice: A Critique of Rawls and Piketty. Journal des Économistes et des Études Humaines, Vol. 25, No. 1.

A4.4 Grein birt í tímariti

Hugsuðir jafnaðarstefnunnar: John Rawls. Þjóðmál, 15. árg. 1. tbl. 2019, bls. 44–52.

Hugsuðir jafnaðarstefnunnar: Thomas Piketty. Þjóðmál, 15. árg. 2. tbl. 2019, bls. 36–41.

Brazilian free trade: challenges and opportunities. 1828 (December 2019); endurpr. IFT (December 2019).

A5.1 Grein birt í ráðstefnuriti

The Voices of the Victims: How to Make Them Heard, Dark Side of the Moon II: Confrontations and Reflections 20 Years Later. International Conference in Ljubljana and Bled 13–15 November 2018. Eds. Damjan Hancic and Mia Drobnic. Ljubljana: Study Centre for National Reconciliation, 2019, pp. 70–75.

A6.3 Erindi á alþjóðlegri ráðstefnu

How Offshore Fisheries Can Be Both Sustainable and Profitable. International Conference on the Blue Economy. Gdansk 22 March 2019.

Nordic Liberalism. International Conference of APEE, Association of Private Enterprise Education, Paradise Island, The Bahamas, 6 April 2019.

Nordic Capitalism. Free Market Road Show, organised by the Austrian Economics Centre. Thessaloniki, 6 May 2019, Athens 7 May, London 9 May, Stockholm 10 May.

Green Capitalism. Freedomfest, Las Vegas, 17 July 2019.

The Nordic Models. Contribution to a Panel on World Income Distribution, led by Professor James Gwartney. Freedomfest, Las Vegas 17 July 2019.

Is it Better to Be Small? International Summer University in Political Economy, Aix-en-Provence, 19 August 2019.

Green Capitalism. International Summer University in Political Economy, Aix-en-Provence, 21 August 2019.

Green Capitalism. Erindi á ráðstefnu Students for Liberty Iceland og American Institute for Economic Research í Kópavogi 6. september 2019.

Should Ukraine Join the EEA? Iceland’s Experience. ECR Liberty Forum. Kyiv 7–10 November 2019.

 

The Mengerian Roots of Hayek’s Conservative Liberalism. Conference on Austrian Economics. Vienna 13–14 November 2019.

 

Jan Valtin in Iceland. International Conference on Jan Valtin. University of Poitiers 14–15 November 2019.

 

Green Capitalism. Fyrirlestur á ráðstefnunni Weekend Kapitalizmu 2019, Varsjá 24. nóvember 2019.

A6.5 Erindi á fræðilegu málþingi eða málstofu

Alræðisstefna. Málstofa ásamt dr. Stefáni Snævarr heimspekiprófessor. Stofnun stjórnsýslufræða og stjórnmála og Rannsóknarsetur um nýsköpun og hagvöxt. Háskóli Íslands 17. maí 2019.

Örlæti á annarra fé: Rawls og Piketty. Erindi á sumarskóla frjálslyndra framhaldsskólanema í Kópavogi 1. júní 2019.

A8.1 Skýrslur

24 Conservative-Liberal Thinkers, Part I. Brussels: New Direction, 2019. 120 bls.

A8.2 Ritdómar

Norski seðlabankastjórinn segir frá. Ritdómur um bókina Í víglínu íslenskra fjármála eftir Svein Harald Øygard. Morgunblaðið 30. nóvember 2019, bls. 52.

D6 Fræðsluefni fyrir almenning: Erindi

Hagrænn hvati og umhverfismál. Erindi á fundi Landssambands sjálfstæðiskvenna 30. október 2019.

Snorri Sturluson og fleiri rannsóknarefni mín þessa dagana. Erindi á fundi Rótarýklúbbs Grafarvogs 30. október 2019.

D6 Fræðsluefni fyrir almenning: Blaðagreinar

Styrkjasnillingur svarar samningaglóp. Morgunblaðið 21. mars 2019.

D6 Fræðsluefni fyrir almenning: Fróðleiksmolar í Morgunblaðinu

Það bar hæst árið 2018. 5. janúar 2019.

Löstur er ekki glæpur. 12. janúar 2019.

Faðir velferðarríkisins. 19. janúar 2019.

Niður með fjöllin? 26. janúar 2019.

Ragnar Árnason. 2. febrúar 2019.

Brjóstmyndin af Brynjólfi. 9. febrúar 2019.

Rawls og Piketty. 16. febrúar 2019.

Rawls og Piketty (2). 23. febrúar 2019.

Rawls og Piketty (3). 2. mars 2019.

Rawls og Piketty (4). 9. mars 2019.

Frá Márusarlandi. 16. mars 2019.

Ólík örlög tveggja þjóða. 23. mars 2019.

Tvær eyjar í hitabeltinu. 30. mars 2019.

Sænsku leiðirnar þrjár. 6. apríl 2019.

Sósíalismi í einu landi. 13. apríl 2019.

Piketty: Er velmegun af hinu illa? 20. apríl 2019.

Piketty: Tómlæti um fátækt. 27. apríl 2019.

Piketty um borð í Titanic. 4. maí 2019.

Piketty, auður og erfðir. 11. maí 2019.

Auðnum fórnað fyrir ástríður. 18. maí 2019.

Talnameðferð Pikettys. 1. júní 2019.

Upp koma svik um síðir. 8. júní 2019.

Stoltenberg, Hallvarður gullskór og Loðinn Leppur. 15. júní 2019.

Hvern hefði það skaðað? 22. júní 2019.

Söguleg epli. 29. júní 2019.

Ásgeir Pétursson. 6. júlí 2019.

Ekki er allt sem sýnist. 13. júlí 2019.

Grænn kapítalismi í Las Vegas. 20. júlí 2019.

Bláa hagkerfið í Gdansk. 27. júlí 2019.

Frá Gimli á Grynningum. 3. ágúst 2019.

Tvær gátur Njáls sögu. 10. ágúst 2019.

Hænurnar 97. 17. ágúst 2019.

23. ágúst 1939. 24. ágúst 2019.

Falsfréttir um regnskóga. 31. ágúst 2019. 

Bandaríkin ERU fjölbreytileiki. 7. september 2019.

Þegar kóngur móðgaði Jónas. 14. september 2019.

Góð saga er alltaf sönn. 21. september 2019.

Utanríkisstefna Hannesar, Ólafs og Snorra. 28. september 2019.

Stjórnmálahugmyndir Snorra Sturlusonar. 5. október 2019.

Hvers vegna skrifaði Snorri? 12. október 2019.

Hinn kosturinn árið 1262. 19. október 2019.

Sturla gegn Snorra. 26. október 2019.

Missagnir um Snorra. 2. nóvember 2019.

Við múrinn. 9. nóvember 2019.

Frá Kænugarði. 16. nóvember 2019.

Frá Vínarborg. 23. nóvember 2019.

Frá Poitiers. 30. nóvember 2019.

Milli Poitiers og Vínarborgar. 7. desember 2019.

Frá Varsjá. 14. desember 2019.

Til hvers eru kosningar? 21. desember 2019.

Hundur Rousseaus. 28. desember 2019.

D6 Fræðsluefni fyrir almenning: Viðtöl

Vinsælli á ensku. Viðtal við Fréttablaðið 27. mars 2019.

Viljum við eilífa æsku? Svar við spurningu. Morgunblaðið 28. desember 2019.

Adam Smith á Íslandi

Einokunarverslunin danska var í raun innheimtustofnun fyrir auðlindaskatt, eins og Gísli Gunnarsson prófessor hefur sýnt fram á: Fé var með ýmsum opinberum aðgerðum fært úr sjávarútvegi til landbúnaðar, en snarminnkaði auðvitað á leiðinni, eins og títt er um slíkt umstang. Með henni voru Íslendingar hraktir inn í fátæktargildru, sem gekk svo nærri þjóðinni, að hún leið næstum því út af á átjándu öld. En hvers vegna ákvað Danastjórn að afnema einokunarverslunina 1787? Eflaust er helsta skýringin, að komið var í öngstræti. En ef til vill gegndu hugmyndir hlutverki líka.

Adam Smith hafði árið 1776 gefið út Auðlegð þjóðanna, öfluga málsvörn verslunarfrelsis. Ein fyrsta þýðing bókarinnar kom út á dönsku árin 1779–1780. Hún var að undirlagi vina Smiths í Danmörku og Noregi, bræðranna Peters og Carstens Ankers og Andreasar Holts. Þeir þrír höfðu í maí 1762 kynnst Smith í Glasgow og endurnýjað þau kynni í Toulouse í mars 1764. Holt var formaður landsnefndarinnar fyrri 1770–1772, sem lagði á ráðin um umbætur á Íslandi. Í október 1780 skrifaði Smith honum, þakkaði fyrir skemmtilegan ferðapistil um Ísland og lýsti yfir ánægju sinni með, að þýðingin skyldi vera komin út.

Þeir Holt og Carsten Anker gegndu báðir embættum í Rentukammerinu (fjármálaráðuneytinu) danska. Þýðandi bókarinnar, Frands Dræbye, starfaði þar einnig. Þegar einokunarverslunin var afnumin, var Holt látinn, en þeir Anker og Dræbye sinntu enn ýmsum verkefnum fyrir Rentukammerið. Þeir voru frjálslyndir umbótasinnar, en fóru gætilega, eins og Smith gerði jafnan sjálfur. Nærtækt er að álykta, að þeir hafi haft einhver áhrif á hina örlagaríku ákvörðun um að létta okinu af Íslendingum 1787. Í sömu mund var einokunarverslun við Finnmörku afnumin. Enn fremur hafði yfirmaður Rentukammersins, Ernst Schimmelmann, kynnst frelsisrökum Smiths á ferðum sínum um Norðurálfuna ungur. (Peter Anker kemur örlítið við Íslandssöguna líka, en í allt öðru máli.)

Vitanlega var afnám einokunarverslunarinnar aðeins skref í rétta átt, en samt mikilvægt. Þjóðin lifnaði við, og fullt verslunarfrelsi fékkst árið 1855. Ef til vill átti Adam Smith einhvern þátt í þessari þróun.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 11. janúar 2020.)

Heimur batnandi fer

Haustið 2014 gaf Almenna bókafélagið út bók metsöluhöfundarins Matts Ridleys, Heimur batnandi fer (The Rational Optimist). Ridley er dýrafræðingur að mennt, var um skeið vísindaritstjóri Economist, en situr í lávarðadeild Bretaþings. Hélt hann því fram, að kjör mannkyns hefðu snarbatnað síðustu tvær aldir. Á dögunum birti Ridley grein í Spectator um þróunina á þessum áratug.

Nú hefur í fyrsta skipti í mannkynssögunni hlutfall þeirra, sem búa við sára fátækt, farið niður fyrir 10 af hundraði. Tekjudreifing á heimsvísu hefur orðið jafnari, aðallega vegna þess að í Asíu og Afríku hefur hagvöxtur verið örari en í Evrópu og Norður-Ameríku. Barnadauði hefur aldrei verið minni. Um hungursneyðir heyrist vart lengur. Mýrakalda, lömunarveiki og hjartasjúkdómar eru allt orðið fátíðara.

Nú notar mannkynið minna á mann af alls konar efnum vegna tækniframfara og endurnýtingar. Í Bretlandi minnkaði notkun alls konar efna (lífrænna efna, málma, jarðefna og jarðefnaeldsneytis) á mann um þriðjung tímabilið 2000–2017. Snjallsíminn hefur leyst af hólmi myndavélina, útvarpið, vasaljósið, áttavitann, landabréfið, úrið, geislaspilarann, dagblaðið og spilin. Ljósaperur nota miklu minna rafmagn en áður, skrifstofur miklu minni pappír.

Tækniframfarir í landbúnaði hafa í för með sér, að minna land þarf nú til beitar og ræktunar, og hafa skógar að sama skapi stækkað í vestrænum velsældarlöndum og villidýr snúið þangað aftur. Ridley telur hið mesta óráð að reyna að minnka orkunotkun með því að hækka orkuverð upp úr öllu valdi. Völ sé á nægri ódýrri orku í kjarnorkuverum.

Þess má líka geta, þótt Ridley minnist ekki á það í pistli sínum, að mjög hefur hægt á fólksfjölgun í heiminum. Martröðin um sífellt fleira fólk að eltast við sífellt færri auðlindir á sér litla stoð í veruleikanum. Draumurinn um betra og grænna mannlíf getur hins vegar ræst.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 4. janúar 2020.)

Hundur Rousseaus

Svo frægur var árekstur heimspekinganna Karls R. Poppers og Ludwigs Wittgensteins í Cambridge 25. október 1946, að um hann hefur verið skrifuð heil bók, Eldskörungur Wittgensteins (Wittgenstein’s Poker), sem ég hef minnst hér á. Sömu höfundar, David Edmonds og John Eidinow, hafa skrifað bók um annan frægan árekstur, að þessu sinni milli Rousseaus og Humes. Heitir hún Hundur Rousseaus (Rousseau’s Dog).

Þótt sumir teldu Jean-Jacques Rousseau vitring, má efast um það, en hitt er rétt, að hann var sérvitringur. Hann skrifaði bók um uppeldismál, en sendi þau fimm börn, sem hann gat með lagskonu sinni, á munaðarleysingjahæli. Hann kom undantekningarlaust illa fram við þá, sem veittu honum aðstoð í margvíslegum hrakningum hans, og virðist hafa verið haldinn ofsóknaræði og vænisýki. Ég hef bent á það hér, að hann vék að Íslendingum í ritum sínum. Sagði hann þá þeirra, sem sendir væru í nám til Kaupmannahafnar, sakna svo hins náttúrlega lífs ættjarðarinnar, að ýmist vesluðust þeir upp þar ytra eða drukknuðu, þegar þeir reyndu að synda heim!

David Hume var hins vegar raunsær og glaðsinna, lét fátt raska heimspekilegri ró sinni og hrakti hátimbruð hugmyndakerfi með skarplegum rökum, en naut um leið lífsins að spjalli með vinum yfir glasi af víni. Hann var um nokkurt skeið sendiráðsritari í París og var þá hvers manns hugljúfi og kallaður „Le bon David“, sá góði Davíð. Í árslok 1765 var hann að tygja sig til heimferðar, og þá birtist Rousseau í París, en átti á hættu handtöku fyrir skrif sín. Hume aumkvaði sig yfir Rousseau, tók hann með sér yfir Ermarsund í janúar 1766 og kom honum fyrir uppi í sveit. Hafði d’Holbach barón þó varað Hume við því, að hann væri að ala nöðru við brjóst sér.

Í byrjun fór vel á með heimspekingunum, en síðan hljóp hundur í Rousseau. Honum þótti tefjast, að Hume útvegaði sér lífeyri frá konungi, sem hann taldi sig eiga skilið, og komst hann loks að þeirri niðurstöðu, að Hume væri höfuðpaur í samsæri gegn sér. Hume tók því fálega og skrifaði hvert bréfið af öðru sér til varnar. Rousseau flýði loks undan samsærinu aftur yfir Ermarsund, en upplýstir Evrópubúar, sem þekktu báða af bókum þeirra, stóðu á öndinni yfir þessum ósköpum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. desember 2019.)

Til hvers eru kosningar?

Íslendingar fylgjast miklu betur með stjórnmálum í Bretlandi og Bandaríkjunum en á meginlandi Norðurálfunnar, og er það eflaust vegna enskunnar, sem við höfum betur á valdi okkar en flest önnur mál, en þessi lönd eru líka nálægt okkur landfræðilega og stjórnmálalega. Bandaríkin hafa við okkur varnarsamning, og Bretland er einn stærsti viðskiptavinur okkar.

Þegar gengið er til kosninga í þessum löndum, spretta iðulega fram spekingar uppi á Íslandi og hneykslast á úrslitum, því að í hvorugu landinu tíðkast hlutfallskosningar. Donald Trump hlaut til dæmis færri atkvæði samanlagt en Hillary Clinton í bandaríska forsetakjörinu 2016. En tilgangur forsetakjörsins var ekki að mæla almennt fylgi frambjóðendanna, heldur kaus hvert af fimmtíu ríkjum Bandaríkjanna kjörmenn sína eftir misjöfnum reglum (sum jafnvel hlutfallskosningu), og síðan valdi kjörmannasamkoma forsetann. Bandaríkin eru ekki eitt kjördæmi, og það væri andstætt eðli þeirra að vera það. Það er bandalag fimmtíu ríkja.

Í Bretlandi eru einmenningskjördæmi, og það veldur því, að stærsti flokkurinn getur fengið miklu hærra hlutfall á þingi en talið í atkvæðum, eins og gerðist nú í desemberkosningunum 2019. Kerfinu er ekki ætlað að endurspegla heildarfylgi hvers flokks, heldur sendir hvert kjördæmi einn mann á þing. Einn stór kostur er við þetta kerfi. Hann er, að ábyrgð stjórnenda og kostir um að velja verða miklu skýrari.

Tvö lýðræðishugtök eru helst notuð á Vesturlöndum. Annað er, að þingið eigi að endurspegla sem nákvæmast þjóðarviljann. Margvísleg vandkvæði eru á að gera það, en vissulega á þá hlutfallskosning við. Hitt hugtakið er, að lýðræði sé friðsamleg leið til að skipta um valdhafa, séu kjósendur óánægðir með þá. Þar á betur við fyrirkomulagið á Bretlandseyjum, enda á Clement Attlee að hafa sagt, að höfuðkosturinn við lýðræðið væri, að losna mætti við valdhafana án þess að þurfa að skjóta þá.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 21. desember 2019.)

Frá Varsjá

Dagana 23.–24. nóvember 2019 sat ég ráðstefnu um kapítalisma í Varsjá í Póllandi. Í erindi mínu gerði ég greinarmun á umhverfisvernd og umhverfistrú (ecofundamentalism). Umhverfisverndarmenn vilja nýta náttúrugæðin skynsamlega og leita þess vegna ráða til að minnka umhverfisspjöll eins og mengun og ofveiði. Eitt hið besta er að þeirra dómi að skilgreina eignarrétt (eða einkaafnotarétt) á gæðum náttúrunnar, því að þá verða til eigendur eða gæslumenn. Vernd krefst verndara. Umhverfistrúarmenn telja hins vegar, að maður og náttúra séu andstæður og að umhverfið hafi einhvers konar rétt gagnvart mönnum.

Ég benti á, að árekstrar í umhverfismálum eru í raun ekki milli manns og náttúru, heldur milli ólíkra hópa manna. Skýrt dæmi er hvalur á Íslandsmiðum. Sumir vilja veiða hann og eta. Aðrir vilja friða hann, jafnvel þótt stofnarnir á Íslandsmiðum séu sterkir. Í þeirra augum virðist hvalur vera eins og heilög kýr hindúa. En hvalir éta að mati sjávarlíffræðinga um sex milljónir lesta af sjávarfangi á ári, þar á meðal smáfiski. Við Íslendingar löndum hins vegar ekki nema rösklega einni milljón lesta af fiski. Krafa hvalfriðunarsinna er því í raun um, að við Íslendingar tökum að okkur að fóðra hvalinn fyrir þá án þess að mega nýta hann sjálfir. Þeir eru eins og freki bóndinn, sem rekur kvikfénað sinn í bithaga nágrannans og ætlast til þess, að hann sé þar á fóðrum. Hér rekast á tveir hópar manna, ekki maður og náttúra.

Annað dæmi er regnskógurinn á Amasón-svæðinu. Umhverfistrúarmenn vilja friða hann. Rökin eru að vísu veik. Það er ekki rétt, að regnskógurinn framleiði verulegt súrefni handa jarðarbúum, og tryggja má líffræðilegan fjölbreytileika með miklu minni skógi en nú vex þar. En setjum svo, að rökin séu gild og skógurinn sé mannkyni mikilvægur. Þá ættu auðvitað aðrir jarðarbúar að greiða Brasilíumönnum fyrir afnot sín af skóginum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 14. desember 2019.)

Milli Poitiers og Vínarborgar

Um miðjan nóvember hélt ég fyrirlestra í tveimur Evrópuborgum, um rithöfundinn Jan Valtin í Poitiers og um hagfræðinginn Friedrich A. von Hayek í Vínarborg. Þessar tvær borgir eiga eitt sameiginlegt: Þar var Evrópu bjargað undan múslimum, 732 og 1683.

Á þeim hundrað árum, sem liðið höfðu frá láti Múhameðs spámanns 632, höfðu múslimar lagt undir sig Miðausturlönd, Norður-Afríku og Íberíuskagann. Frá Spáni héldu þeir til Frakklands. Árið 732 stefndi fjölmennur her þeirra, um 80 þúsund manns, í átt til Poitiers í Mið-Frakklandi og rændu á leiðinni öllu því, sem hönd á festi. Foringi liðsins var Abdul Rahman Al Ghafiqi. Frakkland átti þá að heita undir stjórn Mervíkinga, en bryti konungs, Karl Martel, réð mestu og fór fyrir varnarliði Frakka, um 30 þúsund manns. Martel tókst með fótgönguliði sínu að koma þungvopnuðu riddaraliði múslima á óvart 10. október, og þegar kvisaðist, að hermenn hans væru að láta greipar sópa um hinn dýrmæta ránsfeng múslimanna, stukku þeir margir út úr bardaganum. Frekari flótti brast í liðið, eftir að Abdul Rahman hafði verið veginn. Martel sendi skilaboð af vígvellinum með bréfdúfu, og sagði þar: „Sarracenti obtriti.“ Serkirnir sigraðir.

Liðu nú aldir. Árið 1683 stjórnaði soldáninn í Miklagarði Balkanskaga, Miðausturlöndum og Norður-Afríku og hugðist færa veldi sitt lengra til norðurs og hertaka Vínarborg. Settist 170 þúsund manna lið undir forystu Kara Mustafa Pasha stórvesírs um borgina í júlí, en innan múranna var 15 þúsund manna varnarsveit. En nú gerðu keisari Þýskalands og konungur Póllands bandalag í fyrsta skipti. Jóhann Sobieski Póllandskonungur skundaði suður með 85 þúsund manna lið og birtist í útjaðri Vínarborgar 11. september. Múslimaherinn réðst á her Sobieskis snemma næsta dag, en varð að láta undan síga, þegar pólskt riddaralið bættist við fótgönguliðið, sem farið hafði fyrst fram, og síðan geystist austurríska varnarliðið út fyrir borgarmúrana og bættist í hópinn. Flýðu múslimar hver um annan þveran, og féllu um 15 þúsund þeirra í orrustunni, en innan við fimm þúsund kristnir hermenn. Mustafa Pasha var kyrktur að skipun soldánsins, en Jóhann Sobieski hnikaði við frægum orðum Sesars og mælti: Veni, vidi, Deus vicit. Ég kom, ég sá, en Guð sigraði.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. desember 2019.)

Ritdómur um bók Øygards

20. gr. stjórnarskrárinnar segir: „Engan má skipa embættismann, nema hann hafi íslenskan ríkisborgararétt.“ Vitanlega gilda sömu hæfiskilyrði um setningu í embætti. Ef maður er vanhæfur til skipunar, þá er hann vanhæfur til setningar og það í eitt æðsta embætti landsins, þar sem öllu varðar að gæta hagsmuna þjóðarinnar gagnvart öðrum. Þegar vinstri stjórn Jóhönnu Sigurðardóttur og Steingríms J. Sigfússonar hafði breytt lögum um Seðlabankann í febrúar 2009 í því skyni að flæma þrjá þáverandi seðlabankastjóra úr bankanum og síðan sett norskan fjármálamann, Svein Harald Øygard, í embættið, var hún því að brjóta stjórnarskrána. Øygard hafði verið virkur í norska Verkamannaflokknum og meðal annars verið aðstoðarfjármálaráðherra á vegum flokksins, en rak nú ráðgjafarstofu. Eitt fyrsta embættisverk Øygards var að taka á móti landa sínum og flokksbróður, Jens Stoltenberg, forsætisráðherra Noregs, sem staddur var á Íslandi. Spígsporuðu þeir ásamt lífvörðum Stoltenbergs um bankann, brostu breitt og töluðu norsku. Hið ágæta starfsfólk bankans, sem hafði lagt nótt við dag í bankahruninu, hlustaði á hnípið. Var Ísland aftur orðið hjálenda Noregs?

Fundurinn heima hjá Davíð 2006

Í nýútkominni bók Øygards um starf hans í Seðlabankanum, Í víglínu íslenskra fjármála (Reykjavík: Vaka-Helgafell, 2019), viðurkennir hann (bls. 192), að ganga þeirra Stoltenbergs um bankann hafi verið mistök. Af ritinu má ráða, að honum sé hlýtt til Íslendinga, og þarf ekki að efast um, að hann hafi lagt sig allan fram í starfi sínu. En þótt hann endurtaki oft í bókinni, að sér hafi fundist mikilvægara að horfa fram á við en um öxl, orka margvísleg ummæli hans um bankahrunið tvímælis. Hann segir til dæmis, að neyðarfundur heima hjá Davíð Oddssyni sunnudaginn 26. mars 2006 hafi markað tímamót. „Hefði verið reynt að ná tökum á efnahagskerfinu daginn þann hefði mátt forðast hvellinn“ (bls. 151). Nú var Øygard vitanlega ekki sjálfur á fundinum, en hann var haldinn, eftir að Halldór Ásgrímsson forsætisráðherra hafði hringt í seðlabankastjórann, þar sem hann var nýkominn í sumarbústað sinn. Bankastjórar viðskiptabankanna höfðu látið í ljós við Halldór áhyggjur af fjármögnun bankanna næstu vikur, eftir að Danske Bank hafði birt neikvæða skýrslu um þá. Bað Halldór Davíð um að hitta bankastjórana, og boðaði Davíð þá heim til sín til að forðast fjölmiðlafár. Auk hans sátu þann fund Halldór J. Kristjánsson frá Landsbankanum og Bjarni Ármannsson frá Glitni, og voru þeir í símasambandi við Hreiðar Má Sigurðsson í Kaupþingi, en hann var á leið til Bandaríkjanna.

Davíð sagði bankastjórunum, að hyggilegast væri að bíða og sjá, hvernig markaðir brygðust við næstu daga. Það spyrðist strax út og hefði vond áhrif, ef Seðlabankinn færi í pati að reyna að útvega lausafé erlendis. Síðar um kvöldið, þegar bankastjórarnir voru farnir, komu seðlabankamennirnir Ingimundur Friðriksson og Tryggvi Pálsson heim til Davíðs til að fara yfir málið. Hættan leið hjá, og eftir þetta gripu bankarnir til margvíslegra aðgerða til að útvega sér fjármagn til langs tíma. En innlánasöfnun Landsbankans erlendis má ekki rekja til þessa fundar, enda var þar ekki á hana minnst. Mark Sismey-Durrant, forstöðumaður dótturfélags Landsbankans í Bretlandi, Heritable Bank, átti frumkvæði að slíkri innlánasöfnun, og var hugmyndin, að innlánin fjármögnuðu hin miklu útlán bankans í Bretlandi. Landsbankinn gat boðið hærri vexti en flestir keppinautarnir, því að þessir reikningar voru ódýrir í rekstri. Kaupþing sigldi síðan í kjölfarið með Edge-reikningum, sem voru svipaðs eðlis. Þessi innlánasöfnun fór ýmist fram í dótturfélögum eða útbúum. Raunar voru flestar fjárfestingar Íslendinga í Bretlandi ábatasamar, og skýrir það, hvers vegna eignasafn bankans þar reyndist við uppgjör verðmætara en margir héldu.

„Eins manns útaustur“

Það var ekki fyrr en eftir hrunið sem allir sáu það fyrir, eins og skáldið sagði. Øygard rifjar upp margvísleg varnaðarorð fyrir bankahrunið. En menn voru þá að vara við kreppu að lokinni þenslu, ekki kerfishruni. Íslendingar hafa oft lent í kreppum og kunna að glíma við þær. Ég veit hins vegar ekki um nema einn mann, sem varaði við kerfishruni. Þegar í nóvember 2005, skömmu eftir að Davíð Oddsson varð seðlabankastjóri, nefndi hann þann möguleika á fundi í Seðlabankanum með Halldóri Ásgrímssyni og Geir H. Haarde. Eftir páskakreppuna vorið 2006 var kyrrt að kalla í eitt ár, en undir árslok 2007 nefndi Davíð aftur þennan möguleika á fundi í Þjóðmenningarhúsinu með Geir H. Haarde, Þorgerði Katrínu Gunnarsdóttur og Árna M. Mathiesen, og fyrtist Þorgerður Katrín við. Árið 2008 gengu seðlabankastjórarnir þrír hvað eftir annað á fund ráðherra til að láta í ljós áhyggjur sínar af bönkunum, eins og rakið er í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis. Þótt Geir H. Haarde forsætisráðherra og Árni M. Mathiesen fjármálaráðherra deildu þessum áhyggjum með seðlabankastjórunum, reis Samfylkingin öndverð við. Hún vildi ekki hlusta á neitt, sem kæmi frá Davíð, jafnvel þótt hinir seðlabankastjórarnir tveir, báðir gamalreyndir bankamenn, tækju undir með honum (en í bók sinni lætur Øygard eins og þeir séu ekki til). Eftir einn fundinn skrifaði formaður Samfylkingarinnar, Ingibjörg S. Gísladóttir, hjá sér, að hann hefði verið „eins manns útaustur“. Hún sagði raunar líka í Fréttablaðinu 4. september 2008, mánuði fyrir bankahrun, að bankarnir ættu að halda áfram innlánasöfnun erlendis.

Ástarbréfin

Øygard verður tíðrætt um lausafjárfyrirgreiðslu Seðlabankans við viðskiptabankana þrjá síðustu misserin fyrir bankahrun, ástarbréfin svokölluðu, eins og Davíð Oddsson kallaði þau, og er á honum að skilja, að Seðlabankinn hefði átt að hætta henni eða setja strangari skilyrði fyrir henni. En Seðlabankinn setti sömu skilyrði fyrir lánum til bankanna og seðlabankar í öðrum löndum og raunar ívið strangari, því að hann tók aðeins við skráðum bréfum að veði. Bandaríski seðlabankinn tók jafnvel um skeið við hlutabréfum (mestu áhættunni) og hinn evrópski við óskráðum bréfum. Því má ekki heldur gleyma, að ársreikningar bankanna voru áritaðir af virtum endurskoðunarfyrirtækjum, og matsfyrirtæki höfðu gefið þeim háar einkunnir. Hefði Seðlabankinn krafist traustari veða en evrópski seðlabankinn, þá hefðu fjármálamarkaðir umsvifalaust skilið það sem vantraust á bankana og þeir fallið samdægurs. Raunar virðist Øygard skilja þetta, því að hann skrifar (bls. 56): „Svipuð úlfakreppa sótti á stjórnvöld: átti maður að snarhemla þegar það eitt og sér gat valdið árekstrinum sem maður var að reyna að afstýra?“ Sá var kjarni málsins. Undir lok ársins 2007 stóðu bankarnir, stjórnvöld og seðlabanki frammi fyrir afarkostum: Þeir, sem bregðast við, eru glataðir; þeir, sem ekki bregðast við, eru glataðir. You are damned if you do; you are damned if you don’t.

Hið sama átti við um minnkun íslenska bankakerfisins. Með því hlýtur aðallega að vera átt við flutning höfuðstöðva bankanna til annarra landa eða sölu eigna í öðrum löndum. Þótt Øygard minnist hvergi á það, kemur fram í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis, að þáverandi seðlabankastjórar lögðu til við bankana, að höfuðstöðvar Kaupþings yrðu færðar til útlanda, að Landsbankinn flytti Icesave-reikningana úr útbúum í dótturfélög og að Glitnir seldi hinn trausta banka sinn í Noregi. Við þetta hefði bankakerfið minnkað verulega. En þegar komið var fram á árið 2008, hefði líklega enginn erlendur seðlabanki viljað taka við Kaupþingi á sitt umsjónarsvæði, bresk stjórnvöld settu óaðgengileg skilyrði fyrir flutningi Icesave-reikninganna í dótturfélag, og ekki hefði fengist nógu hátt verð fyrir norska Glitni. Auk þess var Seðlabankinn ekki eftirlitsaðili bankanna, heldur Fjármálaeftirlitið. Þess vegna voru vinsamleg tilboð seðlabankastjóra Svíþjóðar og Bretlands, sem Øygard nefnir, til Seðlabankans um aðstoð við að minnka bankakerfið aðeins kurteisistal.

Hvers vegna var Íslandi úthýst?

Øygard bendir réttilega á, að íslensku bankarnir fóru mjög geyst, allt of geyst. Margvísleg falin kerfislæg áhætta stafaði af miklum innbyrðis tengslum eigenda þeirra og helstu skuldunauta og þá sérstaklega Baugsveldisins (bls. 73). Það voru líka reginmistök, þegar Kaupþing ætlaði í árslok 2007 að kaupa hollenska bankann NIBC (bls. 91). En Øygard hefði mátt nefna þá niðurstöðu þeirra Ásgeirs Jónssonar og Hersis Sigurgeirssonar í bók, sem hann studdist þó talsvert við, að líklega hefðu eignasöfn íslensku bankanna þriggja verið svipuð að gæðum og eignasöfn erlendra banka almennt. Í því sambandi er umhugsunarefni, að þeir bresku bankar í eigu Íslendinga, sem gerðir voru upp í eðlilegu ferli, en ekki á brunaútsölu, Heritable og KSF, reyndust eiga ríflega fyrir skuldum. Og þótt íslenska bankakerfið væri stórt í hlutfalli við landsframleiðslu, var það minna en bankakerfi Sviss (tíföld landsframleiðsla) og Skotlands (tólfföld landsframleiðsla). Á þeim ellefu árum, sem liðin eru frá bankahruninu, hefur líka komið í ljós, að margir erlendir bankar voru nærri því í fjármálakreppunni að falla, til dæmis UBS í Sviss og Danske Bank í Danmörku. Það, sem bjargaði þeim, var, að seðlabankar landa þeirra fengu lausafjárfyrirgreiðslu frá bandaríska seðlabankanum. Ein mikilvægasta spurningin um bankahrunið er því: Hvers vegna var Íslandi neitað um aðstoð, sem önnur lönd, þar á meðal Sviss og Svíþjóð, fengu?

Øygard bar þessa spurningu einmitt upp við Timothy Geithner, bankastjóra seðlabankans í New York (sem sá um samskipti við útlönd). Lítið er því miður á svörunum að græða (bls. 114–116). Geithner og aðrir bandarískir seðlabankamenn sögðu Øygard, að til þess að mynda traust hefði Ísland þurft miklu meiri aðstoð en farið var fram á, en Bandaríkin hefðu auk þess enga sérstaka hagsmuni af því að bjarga íslensku bönkunum, þar eð viðskipti þeirra í Bandaríkjunum hefðu verið lítil. Er þetta trúlegt? Ef gjaldeyrisskiptasamningur upp á 2–3 milljarða dala var of lítill, þá hefði verið hægðarleikur fyrir bandaríska seðlabankann að gera þess í stað samning upp á 10 milljarða dala. Norðurlöndin þrjú, sem Geithner gerði gjaldeyrisskiptasamninga við, voru ekki heldur kerfislega mikilvæg, eins og hann viðurkenndi sjálfur í viðtalinu við Øygard (bls. 115). Af hverju var Svíþjóð, sem aldrei hafði verið bandamaður Bandaríkjanna, hjálpað, en ekki Íslandi, sem hafði lagt land undir mikilvæga bandaríska herstöð í röska hálfa öld? Sú ákvörðun að taka ekkert tillit til stjórnmálasjónarmiða, heldur fela skrifstofufólki útreikninga, var sjálf í eðli sínu stjórnmálaleg. Á meðan Ísland hafði verulegt hernaðarlegt gildi fyrir Bandaríkin, hefðu þau áreiðanlega ekki úthýst því. En eftir að Kalda stríðinu lauk, töldu bandarísk stjórnvöld Ísland ekki lengur skipta máli.

Øygard ber saman Sviss og Ísland svofelldum orðum: „Svisslendingar voru þrjú hundruð ár að byggja upp bankageira sem nam áttfaldri vergri landsframleiðslu (VLF). Það tók Íslendinga fimm ár að nífalda VLF“ (bls. 50). Talan um hlutfallslega stærð íslenska bankakerfisins er að vísu ekki alveg rétt, eins og Sigríður Benediktsdóttir, Jón Daníelsson og Gylfi Zoëga hafa bent á. Nákvæmari tala er 7,4 sinnum verg landsframleiðsla. Og spyrja má, ef svissneskir bankar bjuggu að þrjú hundruð ára reynslu, af hverju þeir lentu þá í slíkum erfiðleikum, að bandaríski seðlabankinn varð að bjarga þeim.

Varnargarðurinn og Icesave-deilan

Sennilega varð það Íslendingum til góðs, að þeir neyddust til að bjarga sér sjálfir. Að ráði seðlabankastjóranna þriggja var varnargarðsleiðin (ring fencing) notuð. Hún fólst í því að reyna að bjarga ríkissjóði, sparifjáreigendum og greiðslumiðluninni, en láta aðra kröfuhafa bankanna og eigendur hlutabréfa í þeim sigla sinn sjó. Þegar Davíð Oddsson sótti ríkisstjórnarfund 30. september 2008, lagði hann til, að sú leið yrði farin, en ráðherrar Samfylkingarinnar tregðuðust við í viku, og varð loks að senda einkaþotu eftir sérfræðingum JP Morgan, sem tókst að sannfæra ráðherrana um þann kost, og voru þá neyðarlögin samþykkt 6. október. En Øygard virðist eitthvað hafa misskilið neyðarlögin, því að hann segir Breta hafa orðið reiða „vegna illrar meðferðar á breskum viðskiptavinum íslensku bankanna“. Síðan segir hann: „Þeir reyndu að bregðast skjótt við og stöðva færslur frá íslensku útibúunum í Bretlandi til Íslands, en þá skorti lagaheimildir til þess“ (bls. 138). Þetta er alrangt, eins og ég bendi á í skýrslu, sem Øygard vísar þó til í heimildaskrá (bls. 413). Breskir innstæðueigendur fengu sama forgang í bú Landsbankans og íslenskir. Og breska fjármálaeftirlitið hafði þegar 3. október komið í veg fyrir færslur frá útibúi Landsbankans í Bretlandi til Íslands með sérstakri tilskipun, sem bannaði allar slíkar færslur nema með skriflegu leyfi, og hafði bankinn, sem annaðist slíkar færslur, Barclays, verið látinn vita af tilskipuninni. Notkun hryðjuverkalaganna var því óþörf.

Þótt Øygard gleypi við skýringum bresku Verkamannaflokksstjórnarinnar á hörkunni við Íslendinga, var hún með ólíkindum. Kaupþing safnaði innlánum á sama hátt í Þýskalandi og Landsbankinn gerði í Bretlandi, um útibú, ekki dótturfélag. Hvers vegna beittu Þjóðverjar þá ekki sömu hörku og Bretar? Ég varpa fram þeirri tilgátu í skýrslu minni, að þeir Gordon Brown forsætisráðherra og Alistair Darling fjármálaráðherra, sem báðir voru frá Skotlandi, hafi ætlað sér að sýna Skotum, hversu varasamt sjálfstæði gæti orðið. Skotland var eitt helsta vígi Verkamannaflokksins, en skoskir þjóðernissinnar sóttu þar mjög að flokknum og töluðu um „velsældarbogann“ frá Írlandi um Ísland til Noregs. Darling sagði af lítt dulinni meinfýsi í endurminningum sínum, að nú væri hann orðinn „gjaldþrotabogi“. Og hann stjórnaði kosningabaráttu sambandssinna fyrir þjóðaratkvæðagreiðsluna 2014, þar sem eitt viðkvæðið var, að eins gæti farið fyrir Skotlandi og Íslandi, ef samstarfið við Englandsbanka væri rofið.

Þótt Øygard fjölyrði síðan í bók sinni um vinarþel Norðurlandaþjóða í garð Íslendinga, var framkoma þeirra einnig ámælisverð. Þær studdu Breta í Icesave-deilunni, þegar þeir beittu Alþjóðagjaldeyrissjóðnum í því skyni að neyða Íslendinga til að viðurkenna skuld, sem þeir höfðu aldrei stofnað til. Ólíkt höfðust Pólverjar og Færeyingar að, sem veittu Íslendingum lán án nokkurra skilyrða og á hagstæðum kjörum. Og í Noregi hirtu kaupsýslumenn í nánu sambandi við stjórnmálamenn eigur íslensku bankanna á smánarverði, meðal annars vegna þess að norski seðlabankinn neitaði að veita dótturfélögum íslensku bankanna eðlilega lausafjárfyrirgreiðslu, þótt þau væru norsk félög, skráð í Noregi og greiddu þar skatta.

Missagnir

Øygard talaði við fjölda manns, þegar hann var að skrifa bók sína, þar á meðal nokkrar landskunnar rægitungur. Ýmsar missagnir kunna þess vegna að hafa slæðst inn í bók hans, þótt hér verði fátt eitt nefnt. Hann skrifar: „Lán frá Kaupþingi fjármagnaði 70 prósent af kaupverði Landsbankans“ (bls. 44). Hann á að vísu við Búnaðarbankann, sem síðar rann inn í Kaupþing, en það er ekki aðalatriðið. Lánið frá Búnaðarbankanum, sem Samson, kaupandi 45,8% hlutar í Landsbankanum, fékk í apríl 2003, var 35% kaupverðsins, og það var að fullu greitt þegar árið 2005. Að öðru leyti greiddi Samson fyrir bankann með eigin fé í tveimur greiðslum. Øygard segir, að einn bréfavöndull Landsbankans, Avens, sem lagður var inn fyrir evruláni frá seðlabanka Lúxemborgar, hafi verið „einn þriðji bankainnstæður og tveir þriðju verðbréf“ (bls. 274). Hér er eitthvað málum blandið. Bankainnstæður eru kröfur á banka, skuldir þeirra við innstæðueigendur, svo að þær hafa ekki verið veð. Veðin í Avens-vöndlinum voru að mestu leyti skuldabréf með ríkisábyrgð og að einhverju leyti bankabréf. Øygard segir, að kaup Mohammed bin Khalifa al-Thani á hlutabréfum í Kaupþingi rétt fyrir bankahrunið hafi verið „með öllu áhættulaus“ (bls. 80), því að Kaupþing hafi lánað honum fyrir viðskiptunum. En Al-Thani skrifaði undir sjálfskuldarábyrgð og gerði að lokum samkomulag við bú Kaupþings um að greiða því 3,5 milljarða króna.

Stundum verður frásögn Øygards ruglingsleg. Hann lýsir til dæmis viðskiptum Kaupþings og Deutsche Bank, sem virðast hafa átt að stuðla að lækkun skuldatryggingarálags, en segir um leið frá því, að Kaupþing hafi greitt Deutsche Bank 50 milljónir evra af neyðarláninu, sem það fékk frá Seðlabankanum 6. október. Þetta var þó alveg sitt hvað (bls. 94–95). Øygard fullyrðir ranglega, að Kaupþing og Landsbankinn hafi notað dótturfélög til að safna innlánum erlendis (bls. 137). Í Bretlandi notaði Landsbankinn til þess útbú, ekki dótturfélag, eins og raunar kemur skömmu síðar fram í textanum. Þetta var auðvitað aðalatriði í Icesave-deilunni. Øygard fer einnig rangt með nafn þess starfsmanns Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, sem sá um að hrinda áætlun sjóðsins í framkvæmd. Hann er Dani og heitir Poul Thomsen, ekki Thompson (bls. 165). Øygard segir margt um Bakkavararbræður. En hann virðist ekki hafa kynnt sér sögu þeirra nógu vel. Það var Exista, sem átti Bakkavör, en ekki öfugt (bls. 332). Og Bakkavör féll ekki, heldur lifir enn góðu lífi (bls. 333).

Endurreisnin

Øygard reynir að skrifa bók sína í aðgengilegum rabbstíl, en hann er ekki leikinn rithöfundur, svo að honum tekst það misjafnlega. Stundum er erfitt fyrir lesandann að halda þræði, til dæmis á bls. 373, þar sem eitthvað virðist vanta inn í frásögnina. Í lokin leitar Øygard skýringa á hinni skjótu endurreisn íslenska hagkerfisins. Nefnir hann aðallega þrennt, að reisa varnargarð, þegar lánardrottnar og skuldunautar reyna að flytja vanda sinn yfir á þjóðina, að gera allt í einu lagi (ef ég skil hann rétt, en skrif hans um það eru afar óskýr) og að stuðla að hagvexti og atvinnuþátttöku, en þar skari Íslendingar fram úr (bls. 397). Øygard hefur rétt fyrir sér um varnargarðinn, enda lagði Seðlabankinn áherslu á þá hugmynd, og eftir nokkrar tafir var hún framkvæmd góðu heilli. En tvennt annað réð áreiðanlega miklu um hina skjótu endurreisn. Annað var það úrslitaatriði, að íslenska hagkerfið hvíldi á traustum stoðum, ekki síst vegna hinna víðtæku umbóta í frjálsræðisátt árin 1991–2007. Hitt var, að ríkisstjórninni 2013–2016 tókst að ná hagstæðum samningum við kröfuhafa gömlu bankanna, svo að uppgjör við þá raskaði ekki jafnvægi í þjóðarbúskapnum.

(Ritdómur í Morgunblaðinu 30. nóvember 2019.)

Svör til Kristjóns Kormáks á Fréttablaðinu

Ég fæ oft skrýtin bréf, en það, sem ég fékk á laugardagskvöldið 30. nóvember, var líklega eitt hið skrýtnasta, sem ég hef fengið lengi. Kristjón Kormákur Guðjónsson, sem var á DV, en er nú kominn á Fréttablaðið, skrifaði kl. 22:32:

Heill og sæll Hannes. Hef samband við þig frá Fréttablaðinu. Ég tók eftir að Gunnar Smári Egilsson var að gagnrýna það harðlega að þú væriri [svo] skrifa dóm um bók Øygard. Gunnar Smári segir: „Mogginn fékk Hannes Hólmstein til að skrifa ritdóm um Í víglínu íslenskra fjármála, bók Svein Harald Øygard um Hrunið sem Hannes og félagar bjuggu til. Hannes var ekki hrifinn af bókinni.“ Nokkur fjöldi tekur undir með honum í þeirri gagnrýni. Mig langaði að senda þér línu og spyrja hvað þér finnst um þennan málfutning [svo]. Þá liggur beinast við að spytja [svo] hvort þú sért vanhæfur til að fjalla um verkið? Þú ert til dæmis mjög góður vinur Davíðs, fyrrverandi seðlabankastjóra, og um það hefur verið fjallað í fjölmiðlum og þá vitnað í verk Øygard um að örlög Íslands hafi til dæmis ráðist á fundi bankastjóra heima hjá Davíð. Í ljósi tengsla þinna er þá ekki frekar óheppilegt að þú skrifir dóm um verkið sem er síðan birt í blaði sem vinur þinn, ritstjóri og fyrrverandi seðlabankastjóri stýrir? Nú er ég búinn að lesa dóminn, en í styttra máli, hvað finnst þér helst vanta í verkið og eins, hvað er vel gert? Væri afar þakklátur ef þú hefðir tök á að svara þessu, hvort sem það væri skriflega eða í gegnum síma. Kveðjur góðar, Kristjón Kormákur

Ég hlýt að svara þessu svo:

Það hefur alveg farið fram hjá mér, ef Gunnar Smári Egilsson er orðinn einhver yfirdómari um það, hverjir mega og hverjir mega ekki skrifa ritdóma í Morgunblaðið. Ég viðurkenni hins vegar, að hann er alger afreksmaður í því að setja blöð á höfuðið, og skiptir þá ekki máli, hvort er góðæri eða kreppa. Honum tókst til dæmis að tapa sjö milljörðum króna fyrir Jóni Ásgeiri Jóhannessyni á Nyhedsavisen í Danmörku og skapa fjandsamlegt andrúmsloft í garð Íslendinga á Norðurlöndum, eins og lesa má um í bók nokkurra danskra blaðamanna, Alt går efter planen, Það er allt á áætlun. Ég viðurkenni líka, að Gunnar Smári er afkastamaður á skoðanir ekki síður en gjaldþrot. Einn daginn er hann leigupenni auðjöfranna með fimm milljónir króna á mánuði, annan daginn hefur hann forystu um Sósíalistaflokk, sem ætlar að leggja alla auðjöfra að velli með ofursköttum. Einn daginn er hann í múslimafélagi Íslands, annan daginn vill hann, að Ísland gangi í Noreg sem 21. fylkið. Einn daginn hleypur hann frá ógreiddum launum starfsfólks síns, annan daginn er hann skyndilega orðinn verkalýðsforkólfur. Hvað kemur næst?

Ég skal hins vegar reyna að svara þér efnislega. Gunnar Smári Egilsson segir, að við höfum búið til hrunið. Þetta er enn fráleitara en þær skoðanir, sem þessi landsfrægi blaðafellir hefur sett fram um ýmislegt annað og getið er hér að ofan. Bankahrunið íslenska var angi af hinni alþjóðlegu fjármálakreppu, sem skall fyrr og harðar á Íslandi en öðrum löndum, af því að við vorum óvarin, ein og óstudd og áttum ekki lengur neina volduga vini. Bankar um allan heim áttu í miklum erfiðleikum með að afla sér lausafjár og hefðu margir fallið, hefði bandaríski seðlabankinn ekki hlaupið undir bagga með seðlabönkum ýmissa landa, þar á meðal í Svíþjóð og Sviss. Eitt rannsóknarefni mitt var: Hvers vegna fengu þessi ríki aðstoð, sem Íslandi var neitað um? Ég reyni eftir megni að svara þeirri spurningu í skýrslum, sem ég skrifaði, fyrst fyrir New Direction í Brüssel, síðan fyrir fjármálaráðuneytið á Íslandi. Annað rannsóknarefni mitt var: Hvers vegna beittu Bretar þessari hörku í viðureign við Íslendinga, en til dæmis ekki Þjóðverjar, þótt aðferðir við innlánasöfnun íslenskra banka væru hinar sömu í báðum löndunum? Ég sýni fram á það í skýrslum mínum, að þessi harka var tilefnislaus, og varpa fram tilgátu um, hvaða stjórnmálahvatir liggi henni að baki.

Sú staðreynd, að ég sat í bankaráði Seðlabankans í átta ár og er í góðu sambandi við seðlabankastjórana fyrrverandi, þá Davíð Oddsson og Ingimund Friðriksson, og var í góðu sambandi við Eirík Guðnason, sem nú er því miður látinn, auðveldar mér einmitt að dæma um bók Øygards, en torveldar ekki, því að ég var nálægt atburðunum og þekki til þeirra, en ekki fjarlægur þeim. Til dæmis segir Øygard frá fundi, sem haldinn var heima hjá Davíð Oddssyni vorið 2006. Ég hef rætt við alla þá, sem voru á fundinum, og hef frásögn mína af honum eftir þeim öllum. Øygard veit ekki, hvað hann er að tala um, þegar hann víkur að þessum fundi. Þar var ekki minnst einu orði á innlánasöfn bankanna eða Icesave-reikningana. Og eftir þennan fund fóru bankarnir í það að reyna að lengja í lánalínum, þótt það gengi misjafnlega vel.

Þú segist hafa lesið ritdóm minn. Þá ættir þú ekki að þurfa að spyrja mig, hvað sé vel gert í bók Øygards og hvað sé miður vel gert. Það kemur þar skýrt fram. En ég get endurtekið það hér. Øygard er bersýnilega hlýtt til Íslendinga og hefur lagt sig fram í starfinu sem seðlabankastjóri, og fyrir bókina hefur hann talað við fjölda manns (þótt furðulítið sé á því að græða). Hann hefur líka rétt fyrir sér um það, að varnargarðshugmyndin (ring fencing) var mjög mikilvæg: að verja ríkið og þjóðina með varnargarði (neyðarlögunum) og láta hinn erlenda hluta bankanna sigla sinn sjó. Øygard vildi eflaust vel. En hann endurtekur ýmsar missagnir um hrunið, eins og ég bendi á, meðal annars af ókunnugleika á íslenskum aðstæðum. Það sést líka á listanum um viðmælendur í lok bókar hans, að hann hefur talað við marga í Hrunmangarafélaginu, sem ég kalla svo. Það er fólk, sem taldi sig vanmetið fyrir bankahrunið, en spratt þá upp og ætlaði að gera sér mat úr bankahruninu og sagði: Nú get ég. En það fór fyrir Hrunmangarafélaginu eins og Hörmangarafélaginu forðum, að það hefur aðallega selt gallaða vöru, og fór það hinar háðulegustu hrakfarir í Icesave-deilunni og í þingkosningunum 2013. Skýringar þess á bankahruninu standast ekki skoðun.

Ég skal nefna nokkur dæmi.

1. Sagt er, að bankahrunið hafi orðið vegna nýfrjálshyggju og óðakapítalisma. En bankar í mörgum frjálsari hagkerfum féllu ekki, og Ísland var síður en svo með frjálsara hagkerfi en grannlöndin.
2. Sagt er, að bankahrunið hafi orðið vegna gallaðs regluverks. En regluverkið á fjármálamörkuðum var hið sama á Íslandi og í öðrum aðildarríkjum EES.
3. Sagt er, að íslenska bankakerfið hafi verið orðið of stórt. En hafa verður í huga, að það var 7,4 sinnum landsframleiðsla, en bankakerfið á Kýpur áttföld landsframleiðsla, í Sviss tíföld landsframleiðsla og í Skotlandi tólfföld landsframleiðsla.
4. Sagt er, að bankahrunið hafi orðið vegna útþenslu bankanna. En bankar þenjast ekki út af sjálfum sér, heldur af því að þeim tekst að afla sér viðskiptavina, sem vilja ýmist lána þeim fé eða taka fé að láni frá þeim. „It takes two to tango.“ Auðvitað hegðuðu íslensku bankarnir sér glannalega og tóku allt of mikla áhættu, sérstaklega í ljósi þess að sú áhætta gat færst yfir á saklaust fólk, sparifjáreigendur og allan almenning í landinu. En það tókst einmitt með varnargarðshugmyndinni að minnka áhættuna fyrir almenning: dreginn var varnarhringur í kringum ríkissjóð, greiðslumiðlunina og sparifjáreigendur, en kröfuhafar bankanna og hluthafar í þeim voru látnir sæta afgangi.
5. Sagt er, að eignasöfn íslensku bankanna hafi verið lakari en hliðstæð eignasöfn erlendra banka. Þeir Ásgeir Jónsson og Hersir Sigurgeirsson komast að annarri niðurstöðu í vandaðri bók um málið, og ein vísbending er sterk: Þeir bankar í eigu Íslendinga, sem gerðir voru upp sæmilega eðlilega erlendis, Heritable og KSF í Bretlandi, áttu í raun og veru fyrir skuldum. Þeir voru ekki gjaldþrota.
6. Sagt er, að íslensk stjórnvöld hafi verið andvaralaus. Það á að minnsta kosti ekki við um Seðlabankann, þar sem ég þekkti til. Seðlabankastjórarnir þrír vöruðu hvað eftir annað við útþenslu bankanna, þar sem íslenska ríkið hefði ekki burði til þess að bjarga þeim, ef illa færi. Þeir fengu Andrew Gracie, sérfræðing Englandsbanka, til að gera skýrslu um málið í febrúar 2008, og í kyrrþey undirbjuggu þeir varnargarðshugmyndina, jafnframt því sem þeir reyndu að útvega lausafé frá útlöndum, en komu nánast alls staðar að lokuðum dyrum. Össur Skarphéðinsson viðurkenndi einmitt í yfirheyrslum hjá Rannsóknarnefnd Alþingis, að Davíð Oddsson varpaði fram varnargarðshugmyndinni á hinum fræga ríkisstjórnarfundi 30. september 2008. En Össur og aðrir ráðherrar Samfylkingarinnar máttu ekki heyra á neitt minnst, sem Davíð sagði, svo að Seðlabankinn varð að kaupa flugvél undir sérfræðinga JP Morgan, sem sannfærðu þá loks um varnargarðshugmyndina aðfaranótt 6. október. Starfsfólk Seðlabankans og viðskiptaráðuneytisins vann þá dag og nótt og stóð sig frábærlega.

En nú langar mig til að spyrja þig, Kristjón Kormákur, sem blaðamann: Skiptir engu máli í þínum huga, að Øygard var settur seðlabankastjóri þvert á skýrt ákvæði stjórnarskrárinnar um, að embættismenn skyldu vera íslenskir ríkisborgarar? Skiptir engu máli, að skipulögð var fjölmiðlaherferð eftir bankahrunið gegn þeim einu, sem höfðu varað við og gert ráðstafanir, sem voru seðlabankastjórarnir og aðstoðarfólk þeirra? Er það ekki ósanngjarnt í ljósi sögunnar? Skiptir ekki máli, að Bandaríkjamenn neituðu okkur um aðstoð, sem aðrar Norðurlandaþjóðir þurftu og fengu? Skiptir ekki máli, að Bretar felldu síðasta bankann, sem stóð eftir, Kaupþing, með því að loka dótturfélaginu í Lundúnum, en við það röknuðu upp samningar, svo að Kaupþing gat ekki haldið áfram rekstri? Skiptir ekki máli, að Bretar beittu hryðjuverkalögum að óþörfu á Íslendinga? Af hverju hafa blaðamenn eins og þú ekki flutt neinar fréttir af niðurstöðum í skýrslu minni um, hvers vegna Bandaríkjamenn neituðu okkur um aðstoð og hvers vegna Bretar lokuðu KSF (sem var alls ekki gjaldþrota) og hvers vegna þeir beittu hryðjuverkalögunum? Af hverju hafið þið flutt sáralitlar fréttir af því, hversu grátt íslensku bankarnir voru leiknir á Norðurlöndum eftir bankahrunið?

Frá Poitiers

Dagana 14.–15. nóvember 2019 sat ég ráðstefnu í Poitiers í Frakklandi um Jan Valtin, öðru nafni Richard Krebs. Fáir kannast nú eflaust við þessi nöfn, en sjálfsævisaga Valtins, Úr álögum (Out of the Night), var metsölubók í Bandaríkjunum árið 1941 og olli áköfum deilum, því að þar sagði höfundur frá erindrekstri sínum fyrir alþjóðahreyfingu kommúnista. Fyrri hluti bókar hans kom út á íslensku sama ár. Ég ritstýrði endurprentun bókarinnar árið 2015 og samdi formála og skýringar, og var mér þess vegna boðið að halda erindi á ráðstefnunni.

Krebs fæddist árið 1905, gerðist sjómaður og kommúnisti kornungur og tók þátt í byltingartilraun í Þýskalandi árið 1923. Hann varð síðan flugumaður kommúnista á meðal sjómanna, fór víða og rataði í ýmis ævintýri, en lenti í fangelsi í Bandaríkjunum 1926 fyrir tilraun til manndráps og sat þar í þrjú ár. Síðan tók hann upp þráðinn í sjómannahreyfingu Evrópu, en eftir valdatöku Hitlers 1933 handtóku nasistar hann og pynduðu. Kommúnistar skipuðu honum að gerast gagnnjósnari innan Gestapo, og létu nasistar hann lausan árið 1937. Hélt hann til Danmerkur, en þangað hafði njósna- og undirróðursnet kommúnistahreyfingarinnar í Vestur-Evrópu verið flutt. En þegar honum var skipað að fara til Moskvu í miðjum hreinsunum Stalíns, ákvað hann að forða sér vestur um haf. Þar kynntist hann blaðamanninum Isaac Don Levine, sem sá strax efnivið í góða sögu og aðstoðaði hann við að koma út sjálfsævisögunni. Krebs lést árið 1950, aðeins hálffimmtugur að aldri.

Í erindi mínu sagði ég frá viðtökum bókar Valtins á Íslandi, en íslenskir kommúnistar deildu mjög á höfundinn, og háðu þeir Halldór Kiljan Laxness og Benjamín Eiríksson harða ritdeilu um hann og verk hans (þótt Laxness virtist ekki hafa lesið bókina). Sérstaka athygli vakti sú uppljóstrun Valtins, að skipverjar á skipum Eimskipafélagsins hefðu flutt leyniskjöl milli landa fyrir kommúnistahreyfinguna. Treysti útgefandinn, Menningar- og fræðslusamband alþýðu, sér ekki til að gefa út seinni hlutann, þótt fyrri hlutinn hefði selst í röskum fjögur þúsund eintökum, og kom hann loks út á vegum „Nokkurra félaga“ árið 1944. Þótt eitthvað sé um ýkjur og ónákvæmni í bókinni, er hún sannkallaður aldarspegill og afar fjörlega skrifuð. Benti ég á, að Þór Whitehead prófessor hefði staðfest ýmsar fullyrðingar Valtins í ritum sínum um kommúnistahreyfinguna, þar á meðal um íslensku sjómennina.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 30. nóvember 2019.)