Hvað sagði ég í Ljubljana?

Ég sótti ráðstefnu í Ljúbljana, höfuðborg Slóveníu, dagana 13.-15. nóvember. Hún hét „Skuggahlið tunglsins“ og var um minningar þeirra þjóða Mið- og Austur-Evrópu, sem lentu undir stjórn kommúnista eftir seinni heimsstyrjöld. Fyrirlestur minn var um, hvernig raddir fórnarlambanna fengju að heyrast. Eins og Elie Wiesel sagði, drepur böðullinn alltaf tvisvar, í seinna skiptið með þögninni. Ég benti á, að kommúnisminn væri ekki fordæmdur eins skilyrðislaust og nasisminn, þótt til þess væri full ástæða: hungursneyðir af mannavöldum, fjöldamorð, nauðungarflutningar þjóðflokka, rekstur þrælabúða, ógnarstjórn og eymd.

Ég reifaði sex ráð til að rjúfa þögnina. Háskólar, sérstaklega félags- og hugvísindadeildir, hefðu verið herteknir af vinstrimönnum. Þess vegna þyrfti að búa frjálslyndum fræðimönnum athvarf og aðstöðu í sjálfstæðum stofnunum. Í annan stað yrði að tryggja, að nemendur í skólum fengju fræðslu um ódæði allra alræðissinna, ekki síður kommúnista en nasista. Ekki mætti til dæmis þegja um það, að Stalín hefði verið bandamaður Hitlers fyrstu tvö styrjaldarárin. Í þriðja lagi þyrfti að reisa minnismerki og reka söfn eins og hið merkilega safn í Varsjá um uppreisnina 1944. Í fjórða lagi ætti að ógilda alla þá opinberu viðurkenningu, sem valdsmenn úr röðum kommúnista hefðu víða hlotið. Myndastyttur af Bería væru jafnóeðlilegar og af Himmler, svo að ekki sé minnst á götunöfn og heiðursmerki. Í fimmta lagi þyrfti að halda reglulega ráðstefnur til að kynna forvitnilegar rannsóknir. Til dæmis hefði prófessor Frank Dikötter varpað ljósi á ógnarstjórn Maós í Kína í þremur stórfróðlegum bókum, og Svartbók kommúnismans hefði markað tímamót árið 1997.

Í sjötta lagi þyrfti að gera vönduð rit um alræðisstefnuna aðgengileg að nýju, jafnt á prenti og á netinu, eins og Almenna bókafélagið á Íslandi beitti sér fyrir með Safni til sögu kommúnismans, en þegar hafa tíu rit birst í þeirri ritröð. Á þessu ári koma út þrjú rit, Framtíð smáþjóðanna: Erindi á Íslandi og öðrum Norðurlöndum 1946-1948 eftir norska skáldið Arnulf Øverland, Guðinn sem brást eftir sex rithöfunda, þar á meðal Arthur Koestler, André Gide og Ignazio Silone, og Til varnar vestrænni menningu: Ræður sjö rithöfunda 1950-1958, en höfundar eru Tómas Guðmundsson, Gunnar Gunnarsson, Kristmann Guðmundsson, séra Sigurður Pálsson í Hraungerði, Guðmundur G. Hagalín, séra Sigurður Einarsson í Holti og Davíð Stefánsson frá Fagraskógi.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 17. nóvember 2018.)

11. nóvember 1918

Á sunnudag eru hundrað ár liðin frá því að fulltrúar Þýskalands, Frakklands og Bretlands undirrituðu samning um vopnahlé í Compiègne-skógi í Norður-Frakklandi. Norðurálfuófriðnum mikla, sem staðið hafði frá hausti 1914, var lokið eftir óskaplegar mannfórnir. Áður en stríðið skall á, hafði verið friður í álfunni í heila öld. Menn gátu ferðast án vegabréfa um álfuna þvera og endilanga nema til Rússaveldis og Tyrkjaveldis. Ríkisvaldið virtist þá vera lítið annað en vingjarnlegur lögregluþjónn á næsta götuhorni. Allt þetta breyttist í ófriðnum. Mannkynið virtist heillum horfið. „Mér blæddi inn,“ sagði ungur, íslenskur rithöfundur, sem getið hafði sér orð í Danmörku, Gunnar Gunnarsson.

Segja má, að til séu tvær hugmyndir um söguna. Hún sé eins og drukkin könguló, sem flækist milli þráða í neti sínu, eða eins og járnbrautarlest, sem renni á teinum frá einum stað á annan. Fyrri hugmyndin virðist eiga vel við um Norðurálfuófriðinn mikla. Hann var stórslys, alls ekki óhjákvæmilegur. Kveikjan að honum var, að 28. júní 1914 myrtu serbneskir þjóðernissinnar ríkisarfa Austurríkis og konu hans í Sarajevo, sennilega að undirlagi serbnesku leyniþjónustunnar. Banatilræðið hefði ekki þurft að takast. Margt hefði getað komið í veg fyrir það.

Vissulega þráðu Frakkar hefnd eftir ósigur sinn fyrir Þjóðverjum 1871 og stukku á fyrsta tækifærið. Ef til vill voru Rússar líka svo skuldbundnir Serbum, að þeir urðu að liðsinna þeim, þegar Austurríki og bandamenn þess vildu hefna morðsins á ríkisarfanum. En hvers vegna í ósköpunum fór Stóra-Bretland í stríðið? Það voru reginmistök. Ef einhver svarar því til, að Bretar hafi verið skuldbundnir Belgíu (sem Þjóðverjar réðust á í sókn sinni til Frakklands), þá má benda á, að Bretar voru líka skuldbundnir Póllandi 1939 og sögðu Ráðstjórnarríkjunum þó ekki stríð á hendur, þegar Rauði herinn réðst inn í Pólland 17. september. Hefðu Bretar ekki farið í stríðið 1914, þá hefðu miðveldin, Austurríki og bandamenn þess, ekki verið lengi að sigra Frakka og Rússa. Stríðið hefði orðið stutt. Þess í stað var það ekki til lykta leitt, fyrr en Bandaríkjamenn gerðu sömu mistök og Bretar á undan þeim og fóru í stríðið. Afleiðingarnar urðu alræði kommúnista og nasista í Rússlandi og Þýskalandi. Vorið 1940 voru aðeins sex lýðræðisríki eftir í Norðurálfunni, Stóra-Bretland, Írland, Ísland, Svíþjóð, Finnland og Sviss, og áttu undir högg að sækja.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 10. nóvember 2018.)

Í köldu stríði

Árið 2014 sendi Styrmir Gunnarsson, fyrrverandi ritstjóri Morgunblaðsins, frá sér bókina Í köldu stríði, þar sem hann sagði frá baráttu sinni og Morgunblaðsins í kalda stríðinu, sem hófst, þegar vestræn lýðræðisríki ákváðu að veita kommúnistaríkjunum í Mið- og Austur-Evrópu viðnám. Íslendingar gengu þá til liðs við aðrar frjálsar þjóðir, sem mynduðu með sér varnarbandalag, Atlantshafsbandalagið. En hér starfaði líka Sósíalistaflokkur, sem þáði verulegt fé frá Moskvu og barðist fyrir hagsmunum Kremlverja. Hélt hann úti dagblaðinu Þjóðviljanum og átti talsverðar húseignir í Reykjavík.

Styrmir hafði njósnara í Sósíalistaflokknum, sem gaf honum skýrslur. Ein skýrslan hefur ekki vakið þá athygli sem skyldi (bls. 123). Hún er frá janúar 1962. Segir þar frá fundi í einni sellu Sósíalistaflokksins, þar sem ónafngreindur námsmaður í Austur-Þýskalandi talaði, og geri ég ráð fyrir, að hann hafi verið Guðmundur Ágústsson, sem seinna varð formaður Alþýðubandalagsfélags Reykjavíkur.

„Skýrði hann frá því að hann stundaði nám við skóla þar sem kennd væri pólitík og njósnir en hann mun hafa annað nám að yfirvarpi. Rétt er að geta þess að áður en [Guðmundur] byrjaði að tala spurði hann deildarformann, hvort ekki væri óhætt að tala opinskátt. Formaður hélt það nú vera. [Guðmundur] skýrði einnig frá því, að í fyrra hefði ekki verið nægilegt fé fyrir hendi til þess að standa straum af kostnaði við þá Íslendinga sem dveldust í Austur-Þýskalandi á vegum flokksins hér og þess vegna hefðu verið tekin inn á fjárlög austurþýska ríkisins (þó ekki þannig, að beinlínis hafi komið fram) 180 þúsund austurþýsk mörk til þess að standa straum af útgjöldum íslenska kommúnistaflokksins í Austur-Þýskalandi.“ Enn segir í skýrslunni: „Þá sagði [Guðmundur], að meðal kommúnista í Austur-Evrópu ríki mikil ánægja með Þjóðviljann, sem talið væri eitt besta blað kommúnista á Vesturlöndum.“

Það er merkilegt, að sósíalistarnir á sellufundinum virðast hafa látið sér vel líka uppljóstranir námsmannsins unga. Ekki er síður fróðlegt að kommúnistar í Austur-Evrópu skyldu hafa talið Þjóðviljann „besta blað kommúnista á Vesturlöndum“.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 3. nóvember 2018.)

Forsetakjör í Brasilíu

Ríkisútvarpið sendi fréttamann til Rio de Janeiro vegna forsetakjörsins nú í dag. Það er undarlegt. Brasilía er höfuðborgin og São Paulo stærsta borgin. Rio de Janeiro er hins vegar auðvitað skemmtilegasta borgin, eins og ég get trútt um talað, því að ég hef undanfarin ár búið í nokkra mánuði á ári í Rio de Janeiro og tala portúgölsku. Ég hef því haft betri skilyrði en margur annar til að fylgjast með stjórnmálum í Brasilíu. Mér blöskrar, af hvílíkri vanþekkingu talað er um þau á Íslandi, ekki síst í Ríkisútvarpinu. Eru líkur á, að Jair Bolsonaro sigri í forsetakjörinu í dag, en Fernando Haddad tapi. Aðalskýringin á því er, að Verkamannaflokkur Haddads hefur orðið uppvís að ótrúlegri spillingu. Forsetinn 2002–2010, Lula, situr í fangelsi fyrir að hafa þegið mútur. Eftirmaður hans, Dilma Rousseff, var sett úr embætti fyrir að hafa gefið rangar upplýsingar um fjármál flokks síns. Haddad heimsækir reglulega Lula í fangelsið og þiggur hjá honum ráð! Þessir menn kunna ekki að skammast sín. Varaforsetaefni hans er úr brasilíska kommúnistaflokknum. Ef Bolsonaro verður forseti, þá er það aðallega vegna þess, að menn eru að kjósa á móti Verkamannaflokknum. En aðalráðgjafi hans í efnahagsmálum er mjög skynsamur maður, Paulo Guedes. Hér segir frá því, hvaða ráð ég gaf Brasilíumönnum aðspurður í São Paulo á fjölmennri stúdentaráðstefnu:

Hannes var spurður, hvaða ráð hann gæti gefið Brasilíumönnum. Hann svaraði því til, að svo virtist sem þrjár nornir stæðu yfir höfuðsvörðum þessarar sundurleitu, suðrænu stórþjóðar, ofbeldi, spilling og fátækt. Brasilíumenn þyrftu að reka þessar nornir á brott, einbeita sér að koma á lögum og reglu, meðal annars með því að herða refsingar fyrir ofbeldisglæpi, og þá myndi tækifærum fátæks fólks til að brjótast í bjargálnir snarfjölga. Aðkomumönnum yrði starsýnt á hina ójöfnu tekjudreifingu í landinu. Ef til vill hefði auður sumra Brasilíumanna skapast í krafti sérréttinda og óeðlilegrar aðstöðu ólíkt því, sem gerðist í frjálsari hagkerfum, en reynslan sýndi, að hinir fátæku yrðu ekki ríkari við það, að hinir ríku yrðu fátækari. Happadrýgst væri að mynda skilyrði til þess, að hinir fátæku gætu orðið ríkari, en með aukinni samkeppni, sérstaklega á fjármagnsmarkaði, myndu hinir ríku þurfa að hafa sig alla við að halda auði sínum. Eitt lögmál hins frjálsa markaðar væri, að flónið og fjármagnið yrðu fljótt viðskila. Skriffinnska stæði líka brasilískum smáfyrirtækjum fyrir þrifum.

Hvað sagði ég á Stóru hundaeyju?

Spænska nafnið á eyjaklasanum, sem Spánn ræður skammt undan strönd Blálands hins mikla, er Canarias, en það merkir Hundaeyjar. Dagana 30. september til 5. október 2018 tók ég þátt í ráðstefnu alþjóðlegs málfundafélags frjálslyndra fræðimanna, Mont Pelerin-samtakanna, á Gran Canarias, Stóru hundaeyju. Ég tók tvisvar til máls, fyrst á morgunverðarfundi um stjórnmálaviðhorf í Rómönsku Ameríku. Sú skoðun er algeng þar syðra, að velgengni Norðurlanda sé að þakka jafnaðarstefnu. Ég vísaði því á bug. Þessa velgengni mætti aðallega skýra með traustu réttarríki, frjálsum alþjóðaviðskiptum, ríku gagnkvæmu trausti og samheldni í krafti samleitni, rótgróinna siða og langrar, sameiginlegrar sögu.

Á málstofu um aðskilnaðarhreyfingar og sjálfstæði sagði ég, að vissulega væri til frjálslynd þjóðernisstefna, sem miðaði að því að færa valdið nær fólki og reist væri á sterkri þjóðernisvitund. Norðmenn hefðu sagt skilið við Svía 1905, af því að þeir væru Norðmenn, ekki Svíar. Íslendingar hefðu ekki verið og vildu ekki vera Danir með fullri virðingu fyrir þeirri ágætu þjóð, og þess vegna hefðu þeir stofnað fullvalda ríki 1918. Hins vegar þyrfti þjóðernisvitundin að dómi frjálshyggjumanna að vera sjálfsprottin frekar en valdboðin. Þjóðin skilgreindist umfram allt af vilja hóps til að deila hlutskipti. Hún væri dagleg atkvæðagreiðsla, eins og franski rithöfundurinn Ernest Renan hefði sagt. Ég vitnaði í því sambandi líka í þá athugasemd breska stjórnmálahugsuðarins Edmunds Burkes, að land þyrfti að vera elskulegt, til þess að íbúar þess gætu elskað það.

Dæmi um eðlilega og æskilega þjóðernisvitund eru Eystrasaltsþjóðirnar þrjár, Eistlendingar, Lettar og Litháar. Þeir eru ekki og vilja ekki vera Rússar. Norðurálfan er full af þjóðarbrotum, sem hafa ekki unað sér vel innan um stærri heildir. Eins og fyrri daginn væri lausn frjálshyggjumanna að færa valdið nær fólkinu. Íbúar Álandseyja hefðu nú sjálfstjórn og væru hinir ánægðustu innan Finnlands, þótt þeir töluðu sænsku. Ítalir hefðu síðustu áratugi komið svo langt til móts við íbúa Suður-Týrols, sem slitið var af Austurríki 1918, að fáir hefðu þar lengur áhuga á aðskilnaði. Þessi fordæmi kynnu að vera gagnleg Skotum og Katalóníumönnum, ef þeir vildu ekki ganga alla leið eins og Norðmenn 1905, Íslendingar 1918 og Slóvakar 1993.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 20. október 2018.)

Ein stór sósíalistahjörð

Dagana 30. september til 5. október 2018 sat ég þing Mont Pelerin samtakanna á Stóru hundaeyju (Gran Canarias) undan strönd Blálands hins mikla, en eyjuna þekkja Íslendingar af tíðum suðurferðum. Friedrich Hayek, Milton Friedman, George Stigler, Maurice Allais og fleiri frjálshyggjumenn, aðallega hagfræðingar, stofnuðu Mont Pelerin samtökin í Sviss vorið 1947, og heita þau eftir fyrsta fundarstaðnum. Tilgangur þeirra er sá einn að auðvelda frjálslyndu fræðafólki að hittast öðru hvoru og bera saman bækur sínar.

Nú voru rifjuð upp fræg ummæli austurríska hagfræðingsins Ludwigs von Mises, sem stóð upp á einni málstofunni á fyrsta þinginu og sagði: „Þið eruð allir ein stór sósíalistahjörð!“ (You are all a bunch of socialists!) Gekk hann síðan á dyr og skellti á eftir sér. Hafði Friedman gaman af að segja þessa sögu, enda gerðist það ekki oft, að þeir Hayek væru kallaðir sósíalistar.

Tilefnið var, að einn helsti forystumaður Chicago-hagfræðinganna svonefndu, Frank H. Knight, hafði látið í ljós þá skoðun á málstofunni, að 100% erfðafjárskattur gæti verið réttlætanlegur. Rökin voru, að allir ættu að byrja jafnir í lífinu og keppa síðan saman á frjálsum markaði. Einn lærisveinn Knights, félagi í Mont Pelerin samtökunum og góður vinur minn, James M. Buchanan, sem fékk Nóbelsverðlaunin í hagfræði 1986, aðhylltist raunar sömu hugmynd.

Ég hygg, að Mises hafi haft rétt fyrir sér í andstöðunni við 100% erfðafjárskatt, þótt auðvitað hafi Mont Pelerin samtökin hvorki þá né nú verið „ein stór sósíalistahjörð“. Einkaeignarrétturinn og fjölskyldan eru hornsteinar borgaralegs skipulags og stuðla að langtímaviðhorfum: Menn taka þá framtíðina með í reikninginn. Það er jafnframt kostur, ekki galli, ef safnast saman auður, sem runnið getur í áhættufjárfestingar, tilraunastarfsemi, nýsköpun. Eitt þúsund eignamenn gera að minnsta kosti eitt þúsund tilraunir og eru því líklegri til nýsköpunar en fimm manna stjórn í opinberum sjóði, þótt kenndur sé við nýsköpun. Og ríkið hefur nógu marga tekjustofna, þótt ekki sé enn einum bætt við.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 13. október 2018.)

Bankahrunið: Svartur svanur

Í dag eru tíu ár liðin frá bankahruninu. Ég hef komist að þeirri niðurstöðu, að það hafi verið „svartur svanur“, eins og líbanski rithöfundurinn Nassem Taleb kallar óvæntan, ófyrirsjáanlegan atburð, sem er engum að kenna, heldur orsakast af því, að margt smátt verður skyndilega eitt stórt.

Það fór saman, að sölu ríkisbankanna lauk í árslok 2002 og að þá fylltist allur heimurinn af ódýru lánsfé vegna sparnaðar í Kína og lágvaxtastefnu bandaríska seðlabankans. Jafnframt nutu íslenskir bankar hins góða orðspors, sem íslenska ríkið hafði aflað sér árin 1991-2004, svo að þeim buðust óvenjuhagstæð lánskjör erlendis. Þrennt annað lagðist á sömu sveif. Með samningnum um Evrópska efnahagssvæðið höfðu bankarnir fengið aðgang að innri markaði Evrópu; nýir stjórnendur þeirra höfðu aldrei kynnst mótvindi og gerðu því ráð fyrir góðu veðri framvegis; og eigendur bankanna áttu langflesta fjölmiðla og bjuggu því ekki við aðhald. Afleiðingin af öllu þessu varð ör vöxtur bankanna við fagnaðarlæti þjóðarinnar. Þeir uxu langt umfram það, sem hið opinbera hafði tök á að styðja í hugsanlegum mótvindi.

En útþensla íslensku bankanna olli gremju keppinauta þeirra í Evrópu og tortryggni evrópskra seðlabankastjóra, sem töldu hana ógna innstæðutryggingum og litu óhýru auga, að íslensku bankarnir nýttu sér í útbúum á evrusvæðinu lausafjárfyrirgreiðslu Seðlabanka Evrópu eins og aðrir evrópskir bankar utan evrusvæðisins (til dæmis breskir) gerðu. Ákveðið var í fjármálakreppunni að veita Íslandi enga aðstoð. Við þetta bættist stjórnmálaþróunin í Bretlandi. Þar óttaðist Verkamannaflokkurinn uppgang skoskra þjóðernissinna, sem fjölyrtu um „velsældarboga“ frá Írlandi um Ísland til Noregs og sjálfstætt Skotland framtíðarinnar færi undir. Stjórn Verkamannaflokksins ákvað í fjármálakreppunni að loka tveimur breskum bönkum í eigu Íslendinga, á meðan hún jós fé í alla aðra banka landsins. Þetta leiddi til falls Kaupþings. Stjórnin bætti síðan gráu ofan á svart með því að beita hryðjuverkalögum að þarflausu gegn Íslendingum og siga á þá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum. Velsældarboginn breyttist í gjaldþrotaboga, eins og Alistair Darling orðaði það síðar.

Bandaríkjastjórn sat aðgerðalaus hjá, enda var Ísland nú ekki lengur hernaðarlega mikilvægt í hennar augum. Íslands óhamingju varð allt að vopni.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 6. október 2018.)

Falsfrétt frá Össuri Skarphéðinssyni

Nú er mikið talað um falsfréttir. Eitt dæmi um slíkar fréttir er í nýlegri Facebook-færslu Össurar Skarphéðinssonar. Hann skrifar:

Brynjar Níelsson segir að tíu ára afmæli hrunsins sé notað í pólitískum tilgangi. Í frægri skýrslu Hannesar Gissurarsonar um hrunið er ein af niðurstöðunum þessi: “Ábyrgðina ætti því ekki að finna hjá Oddssyni heldur gömlum andstæðingum hans í pólitík…” - Taka þessi orð ekki af tvímæli um að Brynjar Níelsson hefur rétt fyrir sér að þessu sinni?

Össur slítur orð mín úr samhengi og rangfærir. Þau hljóða svo í skýrslunni (SIC er Rannsóknarnefnd Alþingis):

While the SIC in its Report confirms many of the unequivocal warnings that the CBI governors uttered in confidential meetings with government ministers in the year preceding the bank collapse, in its general discussion it faults one of them, David Oddsson, for being a former politician so that old political opponents tended to dismiss his advice. The SIC complains of “a certain degree of distrust and cooperation problems” between Oddsson and leading Social Democrats. But whether or not Oddsson distrusted the Social Democrats as much as they may have distrusted him seems of little relevance because the issue was that he was warning them and that they were ignoring his warnings. It was not that they were proposing something which he was dismissing for his own personal reasons. The fault therefore should have been found not with Oddsson, but with his old political opponents who apparently could not set aside old grievances in the face of an approaching danger for the Icelandic nation of which he was warning them.

Ég bæti síðan við:

In the second place, this criticism by the SIC also may be regarded as a formal error: There were three CBI governors, in addition to Oddsson Eirikur Gudnason and Ingimundur Fridriksson. If Gudnason and Fridriksson, both of them economists with long experience in central banking and not with any known political affiliation, had disagreed with Oddsson, then he would not have been able to speak on behalf of the CBI. But the two other CBI governors had become convinced, with Oddsson, of the imminent danger. If old foes of Oddsson did not want to listen to him because of his past political career, then they should at least have taken his two colleagues seriously.

Hollenska minnisblaðið

Þriðjudaginn 25. september 2018 fór skýrsla mín um erlenda áhrifaþætti bankahrunsins á netið frá fjármálaráðuneytinu. Þar eru tveir kaflar um Icesave-deilu Breta við Íslendinga. Fimmtudaginn 27. september skrifaði aðalsamningamaður Íslands í fyrstu lotu málsins, Svavar Gestsson, á facebooksíðu sína: „Svokölluð skýrsla HHG um hrunið er komin út. Hún er eiginlega Reykjavíkurbréf; þau eru ekkert skárri á ensku. Auðvitað er sleppt óþægilegum staðreyndum eins og hollenska minnisblaðinu.“

Þótt Svavar hefði þá haft tvo daga til að lesa skýrsluna hefur farið fram hjá honum að á 154. bls. hennar segir neðanmáls: „In the chaos during the bank collapse, a memo of mutual understanding had been signed by Icelandic officials after talks with their Dutch counterparts, accepting some of the Dutch claims, but it had no legal validity and the Icelandic government made it clear afterwards that it was not bound by it in any way.“

Ég sleppti því ekki „óþægilegum staðreyndum“ eins og minnisblaðinu, sem var að vísu ekki hollenskt, heldur á ensku og undirritað af hollenskum og íslenskum embættismönnum 11. október 2008. Eins og ég benti á hafði þetta minnisblað ekkert lagalegt gildi frekar en fjöldi minnisblaða, sem undirrituð hafa verið um til dæmis fyrirhuguð álver og Íslendingar muna eftir. Geir H. Haarde hringdi í hollenska forsætisráðherrann til að tilkynna honum að Íslendingar myndu ekki fara eftir þessu minnisblaði embættismannanna.

Tvennt er hins vegar athyglisvert. Svavar kallar minnisblaðið „óþægilega staðreynd“. Óþægilega í huga hverra? Aðeins þeirra sem töldu það hafa eitthvert gildi, sem það hafði ekki að mati neinna nema ef til vill samningamanna Hollendinga í Icesave-deilunni. Er Svavar í liði þeirra? Í öðru lagi er Svavar bersýnilega ónákvæmur í vinnubrögðum. Hann fullyrðir að ég sleppi staðreyndum sem ég ræði um í skýrslu minni. Líklega hefur hann ekki nennt að hanga yfir skýrslu minni frekar en yfir Icesave-samningnum forðum, og er árangurinn eftir því.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 29. september 2018.)

Óvönduð vinnubrögð Marinós G. Njálssonar

Marinó G. Njálsson hefur birt athugasemdir við skýrslu mína um erlenda áhrifaþætti bankahrunsins, þótt hann viðurkenni, að hann hafi ekki lesið hana, aðeins íslenskan útdrátt úr henni. Furða ég mig á því, hvað mönnum gengur til, sem taka til máls opinberlega og hinir hróðugustu án þess að hafa kynnt sér umræðuefnið. Hér mun ég leiðrétta Marínó lið fyrir lið. Áhugasamir lesendur geta borið staðhæfingar Marinós og svör mín saman og flett upp í skýrslu minni:

1. Marinó bendir á, að beiting hryðjuverkalaganna sé ekki áhrifaþáttur í falli Glitnis og Landsbanks, því að þeir bankar hafi verið fallnir, áður en þau voru sett að morgni 8. október. Það er alveg rétt, enda segi ég það hvergi, sem hann leggur mér í munn. Af hverju gerir hann mér upp skoðanir? Hér hefði Marino betur lesið skýrslu mína.

2. Marinó segir: „Bretar sökuðu Kaupþing ekki um ólöglega flutninga fjármagns frá Bretlandi til Íslands, heldur flutninga sem voru á skjön við fyrirheit.“ Þetta er rangt hjá Marinó. Þeir Alistair Darling og Gordon Brown sökuðu báðir Kaupþing um ólöglega flutninga fjármagns til Íslands. Margar tilvísanir eru í skýrslu minni og raunar líka í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis. Darling segist til dæmis sjálfur hafa sagt Geir H. Haarde þetta í símtali þeirra 3. október 2008. „I told the Icelandic prime minister that it appeared that large sums of money had been taken out of the UK from the Kaupthing branches, which was a serious breach of FSA regulations. The FSA had to find out by the end of the afternoon whether or not that breach had taken place. If it had, they would close the bank.“ (Sjá 77. bls. í skýrslu minni.) Brown sagði Geir í símtali þeirra 5. október, að svo virtist sem ólöglegir fjármagnsflutningar frá KSF til Kaupþings næmu ekki 600 milljónum punda, heldur 1,6 milljónum punda. (Sjá 80. bls. í skýrslu minni.) Á blaðamannafundi 12. nóvember sagði Brown: „There was an issue about money that had been taken out of London and returned to Iceland and we wanted back in London.“ (Sjá 92. bls. í skýrslu minni.) Í skýrslu minni er vitnað í skýrslu RNA um allt þetta, en jafnframt ræddi ég margoft um þetta við þá Geir H. Haarde og Árna M. Mathiesen, sem tóku við símtölunum frá breskum ráðamönnum. Hér hefði Marinó betur lesið skýrslu mína.

3. Þarfnast ekki leiðréttingar.

4. Marinó heldur því fram, að bankarnir hafi verið löngu fallnir, svo að neitun Danske Bank á fyrirgreiðslu í sambandi við sölu á norska Glitni hafi ekki skipt neinu máli. Hann má hafa þessa skoðun, og eðli málsins samkvæmt er erfitt að sanna hana eða hrekja. En hann fullyrðir allt of mikið, þegar hann talar um „svikamyllu“ í kringum Kaupþing í Bretlandi. Bankinn sætti rækilegri rannsókn árum saman í Bretlandi, en ekkert misjafnt fannst um KSF, dótturfélag Kaupþings. Ég vitna einmitt í skýrslu minni í ummæli breskra blaðamanna, eftir að stjórnvöld urðu að gefast upp á rannsókn sinni, og töldu þeir þetta mikla sneypuför. Hér hefði Marinó betur lesið skýrslu mína.

5. Marinó heldur því fram, að sú staðreynd, að KSF var gjaldfær og traustur banki, þótt Bretar hafi lokað honum, skipti engu máli um bankahrunið. En lokun KSF felldi einmitt Kaupþing! Hér hefði Marinó betur lesið skýrslu mína.

6. Þarfnast ekki leiðréttingar. Marinó er ekki fyrsti maðurinn, sem vill, að ég skrifi um eitthvað annað en ég hef áhuga á að skrifa um.

7. Ég er út af fyrir sig sammála Marinó um, að vogunarsjóðir réðu ekki úrslitum. En Marinó virðist ekki vera kunnugt um skýrslu, sem Deloitte gerði að ósk slitastjórnar Landsbankans, en hún sýndi, að Icesave-féð var að langmestu leyti notað í Bretlandi, fyrst í fjárfestingar og síðan í endurfjármögnun þessara fjárfestinga. Það var ekki notað í ný lán til eigenda stærsta hlutarins í bankanum. Hér hefði Marinó betur lesið skýrslu mína.

8. Marinó virðist gleyma því, að hagur UBS, stærsta banka Sviss, var svo bágborinn, að honum varð að bjarga tvisvar, einu sinni fyrir fjármálakreppuna og í henni sjálfri. Spurningin er, hvers vegna Sviss fékk aðstoð, en ekki Ísland. Bandaríkjamenn munaði ekki um veita Íslandi aðstoð, sem um munaði. Hér hefði Marinó betur lesið skýrslu mína.

9. Þarfnast ekki leiðréttingar.

10. Marinó hefur rangt fyrir sér, að Rússalánið hefði ekki skipt máli um bankahrunið. Tilboðið um það kom, áður en Kaupþing féll. Hugsanlega hefði Kaupþing bjargast, hefði lánið verið veitt. Áhlaupið á það hefði stöðvast og stjórnvöld sefast. Hér hefði Marinó betur lesið skýrslu mína og kynnt sér tímalínu atburða.

11. Hér hefur Marinó rangt fyrir sér. Auðvitað hafði það áhrif á stærð gjaldþrota bankanna, umfang bankahrunsins, að eignir voru sums staðar hirtar á smánarverði. Ég hefði raunar einmitt verið beðinn sérstaklega að kanna þetta mál.

12. Hér hefur Marinó rangt fyrir sér. Brunaútsölur voru engin söguleg nauðsyn, enda fóru þær ekki fram í Svíþjóð og Bretlandi, svo að dæmi séu tekin. Brunaútsölurnar fóru fram í Noregi, Finnlandi og Danmörku, af því að stjórnvöld þar knúðu þær fram, eins og fram kemur í skýrslu minni. Hér hefði Marinó betur lesið hana.

13. Ég treysti mér ekki til að hafa eindregna skoðun á því, hvort íslenska bankakerfið hafi átt fyrir skuldum, hefði það fengið lausafjárfyrirgreiðslu, eins og fram kemur í skýrslu minni. Ég er hins vegar sammála fjármálafræðingunum Ásgeiri Jónssyni og Hersi Sigurgeirssyni í þeirra vönduð bók um það, að eignasöfn íslensku bankanna voru líklega hvorki verri né betri en eignasöfn erlendra banka almennt séð.

14. Þarfnast ekki leiðréttingar.

15. Þarfnast ekki leiðréttingar.

16. Þarfnast ekki leiðréttingar.

17. Marinó hefur rangt fyrir sér. Gögn er að finna í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis um tillögur seðlabankastjóranna, og vitna ég í þau í skýrslu minni á 183. bls. Þau eru í 6. bindi, 19. kafla: um flutning Kaupþings, bls. 122 og 124, um færslu Icesave-reikninga úr útbúi í dótturfélag, bls. 124; um sölu norska Glitnis, bls. 256–7. Eins og oft hefur komið fram, varaði Davíð Oddsson líka opinberlega við útþenslu bankanna í ræðu sinni á morgunverðarfundi Viðskiptaráðs 6. nóvember 2007. Í skýrslu minni er einnig sagt frá fjölda funda, þar sem seðlabankastjórarnir vöruðu við, allt frá nóvember 2005. Hér hefði Marinó betur lesið skýrslu mína.

18. Marinó hefur rangt fyrir sér. UBS, RBS og Danske Bank hefðu allir fallið, hefðu þeir ekki fengið lausafjárfyrirgreiðslu frá seðlabönkum landa sinna, og þeir seðlabankar hefðu ekki getað veitt þessa lausafjárfyrirgreiðslu, hefðu þeir ekki getað gert gjaldeyrisskiptasamninga við bandaríska seðlabankann. Þetta eru alkunnar staðreyndir. Ég vitna í skýrslu minni í ótal gögn um þetta, en bendi Marinó um Danske Bank meðal annars á bókina Andre folks penge: Historien om den danske finanskrise eftir Niels Sandøe og Thomas Svaneborg. Það er hins vegar rétt, að Ísland hefði þurft hlutfallslega miklu meiri lausafjárfyrirgreiðslu en flest önnur ríki (ef til vill að Skotlandi undanteknu, ef horft er á það sem ríki).

19. Marinó er hér að andmæla niðurstöðu þeirra Ásgeirs Jónssonar og Hersis Sigurgeirssonar, sem ég vitna í. Hann vissi þetta auðvitað ekki, af því að hann hafði ekki lesið skýrslu mína. Hefði hann betur gert það.

20. Þarfnast ekki leiðréttingar.