Rakhnífur Occams

Þegar ég stundaði forðum heimspekinám, var okkur kennt um „rakhníf Occams“. Vilhjálmur af Occam var enskur munkur af reglu heilags Frans frá Assisi, og var hann uppi frá 1285 til 1349. Rakhnífur Occams merkir þá reglu, að jafnan beri að velja einföldustu skýringuna, sem völ sé á. Þessi regla er oftast orðuð svo á latínu: „Entia non sunt multiplicanda præter necessitatem.“ Það er á íslensku: „Eigi ber að fjölga einingum umfram það, sem nauðsynlegt getur talist.“ Það er annað mál, að þessa reglu er hvergi að finna í þeim ritum Vilhjálms, sem kunn eru. Þar segir þó á einum stað: „Pluralitas non est ponenda sine necessitate.“ Það er á íslensku: Ekki ber að nota fleira en nauðsynlegt er. Sjá Quodlibeta (um 1324), 5. kafla, 1. spurningu, 2. grein.

Mér datt rakhnífur Occams í hug, þegar ég horfði á viðtal Helga Seljans fréttamanns við Jón Ásgeir Jóhannesson, fyrrverandi eiganda Baugs, í „Kveik“ fimmtudagskvöldið 21. janúar 2021. Þar rakti Jón Ásgeir upphaf Baugsmálsins svonefnda, sem hófst sumarið 2002, til Davíðs Oddssonar forsætisráðherra, sem hefði sigað lögreglunni á sig. En er einfaldasta skýringin á upphafi málsins ekki sú, sem liggur fyrir? Hún er, að gamall viðskiptafélagi Jóns Ásgeirs, Jón Gerald Sullenberger, kærði hann þá um sumarið fyrir lögreglu. Kvað hann Jón Ásgeir hafa tekið þátt í því með sér að gera ólöglegt skjal. Aðrir kunna að hafa haft skoðanir á Jóni Ásgeiri og umsvifum hans, til dæmis forsætisráðherra, og jafnvel látið þær í ljós í einkasamtölum. En þarf að blanda þeim í málið, svo einföld og augljós skýring sem til er á upphafi þess? Eins og kom fram í dómsúrskurðum, bar Jón Gerald þungan hug til Jóns Ásgeirs og þurfti því enga hvatningu til kærunnar, og eftir mikið þóf urðu lyktir þær, að báðir voru þeir nafnar sakfelldir fyrir gerð skjalsins og dæmdir í þriggja mánaða skilorðsbundið fangelsi.

Hér hefði fréttamaðurinn mátt nota rakhníf Occams.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 23. janúar 2021.)

Laxness: Lærisveinn Einars og Brynjólfs

Oft er með réttu talað um mikil áhrif Halldórs Laxness á hreyfingu íslenskra kommúnista og vinstri sósíalista. Minna hefur verið rætt um áhrif helstu íslensku stalínistanna á skáldið. Hér skal ég nefna tvö dæmi um bein áhrif Einars Olgeirssonar og Brynjólfs Bjarnasonar á Laxness.

Eftir að Laxness hafði gefið út Sölku Völku, birti Einar greiningu í Rétti 1932 á bókinni undir heitinu „Skáld á leið til sósíalismans“. Kvað hann Laxness ekki hafa náð fullum þroska sem öreigarithöfundur. Hann ætti til að skopast að verkalýðsbaráttu. Hann gæti lært margt af skáldverkum eins og Anna proletarka (Öreigastúlkunni Önnu) eftir tékkneska rithöfundinn Ivan Olbracht. Sú bók var til í bókasöfnum og bókabúðum hér á landi í þýskri og sænskri þýðingu. Laxness fór að ráði Einars, því að söguþráðurinn í Atómstöðinni er tekinn beint upp úr sögu Olbrachts. Alþýðustúlka kemur úr sveit, vinnur hjá efnaðri fjölskyldu og flækist inn í stjórnmálaátök, nema hvað í sögu Olbrachts svíkja jafnaðarmenn kommúnista eftir fyrra stríð, en í sögu Laxness er landið selt.

Upphafið að Gerska æfintýrinu, ferðabók Laxness frá Rússlandi, sem kom út haustið 1938, hefur löngum þótt meistaralegt. Þar segist Laxness í fyrsta sinn á ævinni geta skrifað bók, sem þýdd yrði á allar þjóðtungur Norðurálfu, og keypt sér fyrir ritlaunin bústað við Miðjarðarhaf og Rolls Royce bíl. Hann þyrfti ekki að gera annað en skrifa ádeilu á Rússland. Þess í stað ætlaði hann að skrifa um það sannleikann. Hugmyndin að þessu upphafi er bersýnilega tekin beint úr grein eftir Brynjólf Bjarnason í Þjóðviljanum 5. mars 1937. Hefði Laxness skrifað níð um stjórnarfar Stalíns, segir Brynjólfur þar, þá hefðu Morgunblaðið og Alþýðublaðið „óðar gert hann að dýrlingi um allar aldir. Þá hefðu nú ekki verið sparaðir peningarnir úr ríkissjóði til vísinda og lista. Þá hefði Halldóri verið reist veglegt hús og voldugur minnisvarði í lifanda lífi.“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 16. janúar 2021.)

Afmælisgrein um Davíð

Davíð Oddsson er 73 ára í dag. Ég skrifaði af því tilefni grein um hann í The Conservative.

Fastur dálkahöfundur í The Conservative

Ég er orðinn fastur dálkahöfundur í The Conservative, sem íhalds- og umbótaflokkarnir í Evrópu gefa út á netinu. Ég skrifa þar að meðaltali tvisvar í viku um hin ýmsu mál, árásina á þinghúsið bandaríska, þöggunartilburði bandarísku netrisanna, boðskap Burkes til okkar, kenningar Actons um söguna, misráðna fiskveiðistefnu Evrópusambandsins, heimsókn Churchills til Íslands 1940, afskræminguna af Thatcher í framhaldsþættinum Krúnunni og ánægjuvél Nozicks. Hér má nálgast pistla mína.

Svar við færslu Guðmundar Andra

Guðmundur Andri Thorsson þingmaður Samfylkingarinnar skrifar á Facebook:

Víða sér maður fólk dásama Ísraelsríki fyrir góða frammistöðu við að bólusetja sitt fólk. Sitt fólk. Bara sitt fólk. Palestínuþjóðin á herteknu svæðunum fær ekkert. Sjaldan hefur maður séð jafn svart á hvítu það ranglæti sem þetta ríki er reist á.

Ég svaraði:

Þessi færsla lýsir miklum misskilningi. Það er hlutverk ríkis að láta borgara sína hafa forgang um þau gæði, sem það getur úthlutað. Annars væri það tilgangslaust. Og Palestínumenn hafa sína stjórn, sem flýtur í gjafafé frá útlöndum, en því miður fer það mestallt í spillta stjórnmálamenn þar. Sú stjórn hefði átt að útvega Palestínumönnum bóluefni. Þetta er mælskubrella hjá þér til að leiða athyglina frá því, að heilbrigðisráðherra (gamall samherji þinn í Icesave-málinu) gætti hagsmuna Íslendinga ekki nógu vel og að í ljós er komið, að ESB, sem þú hefur ofurtrú á, hefur ekki ráð undir hverju rifi.

Árásirnar á þinghúsin

Heimsbyggðin fylgdist agndofa með því, er æstur lýður braust 6. janúar inn í bandaríska þinghúsið. Er með ólíkindum, að hann hafi komist svo langt. Það er fróðlegt siðferðilegt úrlausnarefni, hver ber ábyrgðina. Auðvitað ber þessi óþjóðalýður, eins og Guðlaugur Þór Þórðarson utanríkisráðherra kallaði hann réttilega, mestalla ábyrgðina, en einhverja sök á einnig Donald Trump Bandaríkjaforseti. Um slíka skipta sök hefur einn kennari minn í Oxford, David Miller, skrifað bók, National Responsibility and Global Justice (2007), sem ég nýtti mér í skýrslu minni um bankahrunið. Miller telur, að ræðumaður á útifundi beri nokkra ábyrgð á gerðum hóps, sem grípur til ofbeldis eftir að hafa hlustað á æsingaræðu hans, jafnvel þótt sjálfur taki hann ekki beinan þátt í því ofbeldi.

Eftir þeim mælikvarða báru samkennarar mínir, þeir Þorvaldur Gylfason og Gylfi Magnússon, nokkra ábyrgð á síendurteknum árásum óþjóðalýðs á Alþingishúsið í bankahruninu 2008–2009 eftir æsingaræður þeirra á fundum, og með sömu rökum ber Trump nokkra ábyrgð á innrásinni í bandaríska þinghúsið. Á Íslandi er þó sambærilegasta dæmið, þegar óeirðaseggir réðust á Alþingishúsið 30. mars 1949, eftir að Einar Olgeirsson hafði látið þau boð út ganga, að þingmenn sósíalista væru fangar inni í húsinu. (Var Einar ákærður og dæmdur fyrir aðild að árásinni.)

Eflaust minna stuðningsmenn Trumps á, að margir forystumenn Lýðræðisflokksins (Demókrata) sættu sig ekki við úrslit forsetakjörsins 2016, heldur siguðu lögreglu á forsetann og helstu fylgismenn hans, jafnframt því sem þeir höfðuðu fáránlegt mál á hendur honum til embættismissis. Þeir geta líka bent á óeirðirnar í mörgum ríkjum Bandaríkjanna á síðasta ári, þar sem vinstriöfgamenn gengu óáreittir berserksgang. En þótt þetta kunni að einhverju leyti að skýra innrásina í þinghúsið bandaríska, afsakar það hana ekki. Í rótgrónum lýðræðisríkjum er ofbeldi óafsakanlegt.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 9. janúar 2021.)

Hef ég drepið mann?

Oftast er ágreiningur í stjórnmálum þess eðlis, að ekki verður með fullri vissu úr honum skorið, enda er lífið undirorpið óvissu. Hef ég drepið mann eða hef ég ekki drepið mann? spurði Jón Hreggviðsson. Enginn vissi með fullri vissu, hvað hafði gerst, þegar Sigurður böðull sálaðist. Þó eru til mál, sem atvikin hafa hagað því svo, að unnt er að skera úr um þau. Eitt þeirra er Icesave-málið. Strax og ljóst varð, að þjóðin myndi fella samning Svavars Gestssonar, buðu Bretar miklu betri kjör, þótt niðurstaðan yrði að lokum sú, sem við höfðum nokkur haldið fram allan tímann, að það hefði ekki verið um neitt að semja, því að íslenska ríkið hefði ekki borið ábyrgð á viðskiptum einkaaðila. Samningur Svavars var eins og Sigurður Már Jónsson sagði í fróðlegri bók sinni um málið „afleikur aldarinnar“. Samanburðurinn á samningi Svavars og síðan þeim, sem Lee Buchheit gerði, nægði til að skera úr um málið. Við hefðum sparað okkur hundruði milljóna í vexti með samningi Buchheits, svo að ekki sé minnst á allt annað. Hér voru mistökin mælanleg: Tveir samningamenn, tvær niðurstöður.

Nú er því miður komið til sögu annað dæmi jafnskýrt. Það eru samningar íslenskra stjórnvalda um bóluefni vegna veirufaraldursins, sem gengið hefur um heiminn. Svo virðist sem Íslendingar fái ekki nægt bóluefni fyrr en seint á árinu. Stjórnvöld hafa leikið stórkostlega af sér. Heilbrigðisráðherra tók aðeins númer á biðstofu Evrópusambandsins og ætlaði að bíða þar auðsveip eftir því, að nafn Íslands yrði kallað upp. Hún virðist ekki hafa haft áhuga á að nýta sér aðstoð einkaaðila, sem voru boðnir og búnir. Þegar þetta er skrifað á síðasta degi ársins 2020, hafa Ísraelsmenn hins vegar þegar bólusett í fyrri umferð fleira fólk en Íslendingar eru í heild. Hvað höfðu samningamenn þeirra, sem samningamenn Íslendinga höfðu ekki? Hér eru mistökin mælanleg: Tvær þjóðir, tvær niðurstöður. Við höfðum öll skilyrði til að losna úr þessari prísund á fyrstu mánuðum ársins 2021. Í Icesave-málinu átti að hneppa okkur í áratuga skuldafangelsi. Nú á að loka okkur inni fram eftir ári eins og við værum í Austur-Þýskalandi, og á meðan munu einhverjir deyja, aðrir smitast og fyrirtæki fara í þrot. Það tókst að leiðrétta afglöpin í Icesave-málinu. Vonandi tekst það líka í Covid19-málinu.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 2. janúar 2021.)

Afturköllunarfárið

Siðfræðingarnir uppi í Háskóla eru fljótir að taka til máls, þegar menn af hægri væng eru taldir misstíga sig. Til dæmis hefur Henry Alexander Henrysson krafist þess opinberlega, að Illugi Gunnarsson, þingmenn Miðflokksins og Kristján Þór Júlíusson segi af sér, ýmist fyrir vináttu við aðra eða ógætileg ummæli í einkasamtölum. En ég hef ekki orðið var við, að Henry Alexander eða hinir siðfræðingarnir í Vatnsmýrinni, þeir Vilhjálmur Árnason og Jón Ólafsson, hafi sagt neitt um mál Róberts Spanós, forseta Mannréttindadómstóls Evrópu, sem þáði í september síðast liðinn heiðursdoktorstitil í Istanbul, þótt þúsundir tyrkneskra háskólakennara hefðu nýlega verið flæmdar úr stöðum sínum. Jafnframt heimsótti hann borgarstjórann í Mardin, sem Erdogan forseti skipaði eftir að hafa sett löglega kjörinn borgarstjóra af.

Þögn siðfræðinganna um þetta mál er æpandi, en aðrir minntu á, að Gunnar Gunnarsson þáði heiðursdoktorstitil í Heidelberg á valdatíma nasista. Sá munur er þó á, að Gunnar var ekki embættismaður. Hann þurfti ekki að sitja í dómarasæti yfir tyrkneskum stjórnvöldum eins og Spanó á væntanlega eftir að gera. En ef til vill er enn forvitnilegra, hvort afturkalla eigi heiðursdoktorstitla, eins og nú er að verða algengt. Nokkrir bandarískir háskólar hafa til dæmis ógilt slíkar nafnbætur leikarans Bills Cosbys, eftir að uppvíst varð um kynferðisbrot hans. Árið 2007 afturkallaði Edinborgarháskóli doktorstitil Roberts Mugabes, leiðtoga Simbabve, vegna síendurtekinna mannréttindabrota. Elsta dæmið, sem ég kann, var, þegar Pennsylvaníu-háskóli afturkallaði í ársbyrjun 1918 heiðursdoktorstitla þeirra Vilhjálms II. Þýskalandskeisara og sendiherra Þýskalands í Bandaríkjunum, Johanns von Bernstorffs.

Sjálfum finnst mér nóg um þetta afturköllunarfár (cancel culture). Það er samt umhugsunarefni. Árið 1980 afturkallaði Keele-háskóli í Bretlandi heiðursdoktorstitil Kurts Waldheims, forseta Austurríkis, eftir að í ljós kom, að hann hafði verið í þýska hernámsliðinu í Júgóslavíu á stríðsárunum, þótt engir stríðsglæpir hefðu sannast á hann. Og við eigum íslenskt dæmi. Árið 1975 veitti Háskólinn þýska málfræðingnum Bruno Kress heiðursdoktorstitil. Hann var ákafur nasisti fyrir stríð, félagi nr. 3.401.317 í Nasistaflokknum þýska og styrkþegi „rannsóknarstofnunar“ SS-sveitanna, Ahnenerbe, Arfleifðarinnar, en forstjóri hennar og fleiri starfsmenn reyndust sekir um alvarlega stríðsglæpi. Hefði Háskólinn átt að fara að dæmi Keele-háskóla? Sjálfur er ég ekki viss um það. En siðfræðingarnir í Vatnsmýrinni ættu ef til vill að ræða það í sömu andrá og mál Spanós.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 19. desember 2020.)

Ólíkt höfðust prófessorarnir að

Fyrir nokkrum dögum bar ég til grafar dr. Erlend Haraldsson sálfræðiprófessor. Ungur hafði hann farið í svaðilför til Kúrdistan, en því svæði er skipt upp milli fjögurra ríkja, Tyrklands, Íraks, Írans og Sýrlands. Kúrdar eru sérstök þjóð, sem talar kúrdísku, en hún er skyld persnesku. Sæta þeir síharðnandi ofsóknum í Tyrklandi. Erlendur samdi árið 1964 ágæta bók um för sína, Með uppreisnarmönnum í Kúrdistan. Þar lýsti hann af samúð og skilningi þessari hálfgleymdu og aðþrengdu þjóð án ríkis.

Þá rifjaðist upp fyrir mér, að í september síðast liðnum fór fyrrverandi lagaprófessor, Róbert Spanó, sem nú er fulltrúi Íslands í Mannréttindadómstól Evrópu og raunar forseti dómsins, til Tyrklands í boði dómsmálaráðuneytis landsins. Í förinni hitti hann Erdogan, forseta Tyrklands, sem tekið hefur sér einræðisvald, og lét smella af sér mynd með honum. Spanó þáði heiðursdoktorstitil við Háskólann í Istanbul, en þar og í öðrum háskólum Tyrklands hafa þúsundir manna verið flæmdar úr störfum sakir ætlaðrar andstöðu við stjórn Erdogans. Aðrar þúsundir dómara og saksóknara hafa líka verið sviptar embættum. Tyrkland hefur smám saman verið að breytast í einræðis- og jafnvel alræðisríki. Fangelsi eru þar troðfull.

Spanó lét sér þetta ekki nægja, heldur fór með tyrkneskri vinkonu sinni, fulltrúa Tyrklands í dómstólnum, Saadet Yüksel, í skóla í Mardin í Suðaustur-Tyrklandi. Fjölskylda Yüksels kostar skólann, en þar er nemendum innrættur íslamskur rétttrúnaður. Vandamenn Yüksels gegna trúnaðarstörfum í stjórn Erdogans. Jafnframt hitti Spanó að máli borgarstjórann í Mardin, Mahmut Demirtas, en Erdogan setti hann í embætti, eftir að hann hafði rekið hinn löglega kjörna borgarstjóra úr röðum Kúrda. Um helmingur íbúanna í héraðinu eru Kúrdar. Með augljósu skeytingarleysi sínu um kúgunina í Tyrklandi og undirokun Kúrda hefur Spanó sett blett á Mannréttindadómstólinn, eins og Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, Ögmundur Jónasson og fleiri hafa bent á.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 12. desember 2020.)

Nokkrar fleiri villur í bók Kjartans um kommúnista

Í ritdómi mínum í Morgunblaðinu 10. desember 2020 um bók Kjartans Ólafssonar, Drauma og veruleika (í næsta bloggi hér á undan) nefndi ég nokkrar villur í bókinni. Þær eru margar fleiri, þótt ég vildi ekki eyða of miklu rými í að telja þær upp. Hér eru nokkrar smávægilegar, ef  bókin verður einhvern tíma endurprentuð (en eitthvað er líka af stafvillum, sem ég hirti ekki um að leiðrétta):

Lærimeistari Einars Olgeirssonar í Berlín hét Duncker, ekki Duncher (bls. 21).

Höfuðborg Eistlands heitir Tallinn, ekki Tallin (bls. 24).

Stjórnarmaður í Sambandi ungra kommúnista og síðar forseti hét Sigurgeir Björnsson, ekki Siggeir (bls. 27).

Kjartan nefnir Verklýðssamband Norðurlands Verkalýðssamband (bls. 59, 87 og víðar). Þetta er auðvitað smáatriði, en í umsögn í Tímariti Máls og menningar 1993 um rit eftir Árna Snævarr um íslenska kommúnista var sérstaklega fundið að því, að hann hefði ranglega kallað málgagn þeirra Verkalýðsblaðið, ekki Verklýðsblaðið. Leyfi ég mér því að nefna þetta.

Garnaslagurinn í Reykjavík var ekki haustið 1930, heldur 11. desember (bls. 85).

Einn af böðlum Stalíns hét Lazar Kaganovítsj, ekki Lazsar (bls. 118).

Kjartan hefur eftir Arnóri Hannibalssyni (bls. 120), að óvíst sé, hver Stefánsson sé, sem Komintern hafi valið í stjórnmálanefnd (miðstjórn) kommúnistaflokksins 1934, en ég bendi á í bók minni, Íslenskum kommúnistum 1918–1998, að þetta var Benedikt Stefánsson, mágur Hjalta Árnasonar.

Kjartan segir, að fyrsta íslenska sendinefndin hafi farið til Ráðstjórnarríkjanna haustið 1931 (bls. 126), en fyrr á árinu höfðu þeir Stefán Ögmundsson og Haraldur Bjarnason raunar farið saman þangað austur í boðsferð. Enn fremur höfðu þrír fulltrúar frá Íslandi setið verkalýðsmót í Moskvu 1930 og síðan ferðast suður á bóginn.

Finnland hlaut ekki sjálfstæði árið 1918 (bls. 201), heldur í desember 1917.

Kjartan segir, að kröfugöngur hafi verið farnar í Reykjavík 1. maí ár hvert allt frá 1923 (bls. 228), en þær lágu niðri í nokkur ár frá 1927.

Mynd af Laxness að halda ræðu 1. maí (bls. 322) er frá 1936, eins og ég get um í bók minni, ekki 1937.

Á einum stað (bls. 25) segir Kjartan réttilega, að FUK hafi verið stofnað 23. nóvember 1922 (á ársafmæli svokallaðs Drengsmáls), á öðrum (bls. 31) ranglega, að það hafi verið stofnað 3. nóvember.

Kjartan er maður háaldraður og gerði eflaust sitt besta, enda er bók hans skrifuð af heiðarleika og einlægni, og auðvitað gjörþekkir hann sögu Sósíalistaflokksins á sjötta og sjöunda áratug, þegar hann starfaði þar. Þar eru miklu færri villur en í fyrri hlutanum. En útgefandinn hefði átt að fá einhvern vandvirkari mann en Jón Ólafsson til að fara yfir handritið. Og sá yfirlesari hefði haft gott af því að skoða bækur okkar Þórs Whiteheads og Snorra G. Bergssonar um kommúnistahreyfinguna betur en þeir Kjartan og Jón gera, en raunar er ekki minnst á bók Snorra, Roðann í austri, í bók Kjartans. Hefur Snorri þó gert rækilegar frumrannsóknir á sögu kommúnistahreyfingarinnar, og er mér ánægja að segja frá því, að bráðlega er væntanlegt hjá Almenna bókafélaginu tveggja binda verk Snorra um kommúnistahreyfinguna íslensku. Fer hann þar í saumana á ýmsum álitamálum.

Ég sleppti líka í ritdómi mínum hugleiðingum um aðgang að heimildum, en um það mál má margt segja. Kjartan hefur haft aðgang að heimildum, sem ekki voru tiltækar, þegar ég skrifaði bók mína um Íslenska kommúnista 1918–1998, aðallega fróðlegum bréfum Stefáns Pjeturssonar til Einars Olgeirssonar, en einnig að önnur skjölum, sem hann segir geymd á góðum stað. Breyta þessar heimildir þó engu um  bók mína. Kjartan segir líka frá skjölum, sem hafi horfið, og er á honum að skilja, þótt hann segi það ekki beint, að Einar Olgeirsson hafi fjarlægt þau úr skjalasafni Sósíalistaflokksins. Mér er sagt, að enn sé talsvert af slíkum skjölum í vörslu einkaaðila. Er þetta mál allt hið dularfyllsta, en ráðlegt að segja sem minnst um það að sinni.