Vörn gegn veiru

Svo virðist sem veirufaraldrinum sé hér að linna, þótt hann geisi enn víða erlendis. Hvað situr eftir? Ég hef áður leitt rök að því, að frelsisunnendur hljóta að sætta sig við þá skerðingu á frelsi, sem nauðsynleg er til að minnka smit. Frelsið er ekki frelsi til að bera smit, hvorki egypsku augnveikina haustið 1921 (svo að hið fræga drengsmál sé rifjað upp) né veirusýkinguna á útmánuðum 2020. Frelsisunnendur hljóta líka að samþykkja, að ríkið noti fé skattgreiðenda til að hlaupa undir bagga með þeim, sem harðast verða úti sökum faraldursins. Það er almennt samkomulag á Íslandi um að aðstoða fórnarlömb náttúruhamfara, eldgosa, jarðskjálfta og snjóflóða, og sama máli gegnir um veirufaraldurinn.

En á sama hátt og ekki ber að gera lítið úr vandanum, má ekki heldur mikla hann fyrir sér. Í þessum rituðu orðum hafa 3,6 milljónir manna smitast í heiminum og um 250 þúsund manns látist af faraldrinum. Til samanburðar má nefna, að 1,5 milljón manna látast úr berklum ár hvert, 770 þúsund úr eyðni og 405 þúsund úr mýraköldu (malaríu), aðallega í fátækum löndum í suðri. Raunar hafði nærri því tekist að útrýma mýraköldu upp úr 1960, þegar umhverfisöfgamönnum tókst að leggja bann við því að nota mikilvirkasta tækið gegn henni, sem er skordýraeitrið DDT, en það er hættulaust mönnum og dýrum líka, sé það notað í hófi.

Lífið á dögum veirufaraldursins minnti á lífið við sósíalismann austan tjalds: auðar götur, allir heima hjá sér, enginn að skemmta sér, fátt í búðum nema brýnustu nauðsynjar. Því skýtur skökku við, ef menn reyna að nota faraldurinn til að auka ríkisafskipti. Raunar breyttist staðbundin drepsótt í heimsfaraldur vegna mistaka stjórnvalda í sósíalistaríkinu Kína. Hefðu þau strax lokað landinu, þá hefði veiran ekki breitt eins úr sér annars staðar og raun ber vitni. Besta vörnin gegn veiru eru upplýsingar, og þær fást við frelsi.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 9. maí 2020.)

Norræn hugsun í Las Vegas

Dagana 3.–6. apríl á þessu ári átti ég að sitja ráðstefnu APEE, Samtaka um einkaframtaksfræðslu, í Las Vegas. Ég ætlaði að hafa framsögu og stjórna umræðum á málstofu um norræna frjálshyggju. Í framsöguerindi mínu, sem var vegna veirufaraldursins í heiminum aldrei flutt, rifjaði ég upp, að margar stjórnmálahugmyndir frjálslyndra manna mætti greina í ritum Snorra Sturlusonar. Heimskringla er samfelld viðvörun við misjöfnum konungum, en skýrastur er boðskapur Snorra í tveimur ræðum. Þórgnýr lögsögumaður hinn sænski kunngerði konungi sínum, að Svíar myndu setja hann af, ef hann héldi áfram að láta ófriðlega og valda bændum búsifjum. Og Einar Þveræingur sagði, er Ólafur digri seildist til áhrifa á Íslandi, að konungar væru misjafnir og því best að hafa engan konung.

Ég benti á annað, sem ég uppgötvaði á dögunum, að Adam Smith hafði bein áhrif á gang mála í Danmörku og á Íslandi. Í maí 1762 hafði hann kynnst þremur Norðmönnum, Peter og Carsten Anker og Andreas Holt, þegar þeir komu til Glasgow, og endurnýjuðu þeir fjórir þau kynni í Toulouse í mars 1764. Þegar Smith gaf út Auðlegð þjóðanna árið 1776, voru hinir norsku vinir hans orðnir embættismenn í Kaupmannahöfn og beittu sér fyrir því, að Frands Dræbye þýddi ritið á dönsku. Holt var kunnugur íslenskum högum, því að hann var formaður Landsnefndarinnar fyrri, sem sat 1770–1772, og sendi hann raunar Smith ferðalýsingu frá Íslandi.

Árið 1787 var Holt látinn og Peter Anker fluttur til Noregs, þar sem hann átti drjúgan hlut að Eiðsvallastjórnarskránni norsku 1814, einhverri frjálslyndustu stjórnarskrá Evrópu á þeirri tíð. En þeir Carsten Anker og Frands Dræbye voru enn háttsettir í danska fjármálaráðuneytinu, Rentukammerinu, og höfðu þessir lærisveinar Smiths áreiðanlega áhrif á það, að þetta ár var horfið frá verslunareinokun við Ísland.

Sterka frjálshyggjuhefð var líka að finna í Svíþjóð. Hinn sænskumælandi finnski prestur Anders Chydenius setti fram svipaðar kenningar og Adam Smith um sátt eiginhagsmuna og almannahags í riti árið 1765, ellefu árum á undan Smith. Johan August Gripenstedt, einn helsti ráðamaður Svía árin 1848–1866, beitti sér fyrir þeim umbótum í frjálsræðisátt, sem gerðu Svíþjóð að einu ríkasta landi heims.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 2. maí 2020.)

Farsóttir og einkaframtak

Talið er, að um 500 milljónir manna eða þriðjungur jarðarbúa árið 1918 hafi smitast af spánsku veikinni og af þeim hafi um tíu af hundraði látist, um 50 milljónir manna. Ein skýringin á því, hversu skæð veikin varð, var fátæktin á þeim tíma, vannæring, þéttbýli í lökum húsakynnum og skortur á hreinlæti. Við búum sem betur fer við miklu betri aðstæður. Hagvöxtur er afkastamesti læknirinn.

Á Íslandi létust 484 úr spánsku veikinni, en um skeið lágu tveir þriðju hlutar Reykvíkinga rúmfastir. Thor Jensen var þá umsvifamesti útgerðarmaður landsins. Að beiðni bæjarstjórnar Reykjavíkur sendi félag hans, Kveldúlfur, togara til veiða, þegar bærinn var að verða matarlaus, og gaf hann fiskinn bæjarbúum endurgjaldslaust. Og hinn 22. nóvember setti Thor upp almenningseldhús. Hann fékk lánað húsnæði undir það, en greiddi allan annan kostnað úr eigin vasa. Í matskálanum voru samtals framreiddar um 9.500 máltíðir, en rösklega 7.000 máltíðir voru sendar til þeirra, sem ekki áttu heimangengt. „Að voru viti hefur enginn höfðingi þessa lands, hvorki fyrr né síðar, sýnt aðra eins rausn,“ skrifaði Morgunblaðið 16. desember 1918.

Einnig rak Tómas Jónsson matvörukaupmaður eldhús, nokkru minna, og gaf mat og mjólk. Í Barnaskóla Reykjavíkur við Tjörnina var sett upp farsóttarheimili, og var Garðar Gíslason stórkaupmaður yfirbryti þar. Var hann kallaður „hjálparhellan“, því að honum tókst jafnan að útvega nauðsynjar, þegar aðrir stóðu ráðalausir.

Í veirufaraldrinum, sem nú geisar, hafa úrræðagóðir framkvæmdamenn líka látið að sér kveða. Kunnast er auðvitað framtak Kára Stefánssonar í Íslenskri erfðagreiningu, en óhætt er að segja, að róðurinn hefði orðið þyngri, hefði hans ekki notið við. Mér er kunnugt um, að forstjórar nokkurra annarra fyrirtækja hafa lagt nótt við dag við útvegun nauðsynlegs tækjabúnaðar, og hafa fyrirtækin borið kostnaðinn. Hafa þessir menn nýtt sér erlend viðskiptasambönd, sýnt fádæma þrek og sigrast á ótal erfiðleikum. Þotur fullar af margvíslegum búnaði fljúga ekki ókeypis eða fyrirhafnarlaust frá Kína til Íslands. Þessir menn hafa ekki viljað láta nafna sinna getið, en við að heyra um þá rifjuðust upp fyrir mér orð Margrétar Thatchers: „Miskunnsami Samverjinn gat veitt aðstoð, af því að hann var aflögufær.“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 25. apríl 2020.)

Farsóttir og frelsi

John Stuart Mill setti fram þá reglu, að ríkið mætti ekki skerða frelsi einstaklinga nema í sjálfsvarnarskyni. Samkvæmt þeirri reglu má ríkið vitanlega reyna að koma í veg fyrir smit, þegar drepsótt geisar, með því til dæmis að skylda Íslendinga til að fara í sóttkví, leiki grunur á því, að þeir beri í sér drepsóttina, og banna útlendingum að koma til landsins. Þessi frelsisskerðing er réttlætanleg, alveg eins og bann við akstri undir áhrifum áfengis eða við annarri hættulegri hegðun.

Víkur nú sögunni niður í troðfullan Tjarnarsal Ráðhúss Reykjavíkur sunnudaginn 1. febrúar 2004. Fræðaþulurinn Pétur Pétursson hafði skorað á mig í kappræður um Drengsmálið. Árið 1921 hafði sósíalistinn Ólafur Friðriksson, ritstjóri Alþýðublaðsins, tekið með sér frá Rússlandi ungan pilt, Nathan Friedmann að nafni, sem hann hugðist gera að aðstoðarmanni sínum við byltingariðju, enda talaði Friedmann þýsku og rússnesku. Í læknisskoðun kom í ljós, að hinn erlendi gestur gekk með smitnæman augnsjúkdóm, trachoma, egypsku augnveikina svonefndu, en hún hafði valdið blindu milljóna manna. Læknar ráðlögðu því yfirvöldum að senda piltinn úr landi, en þegar það var ákveðið, neitaði Ólafur að hlýða. Safnaði hann liði til að verjast lögreglu, en þá var kallað út varalið til aðstoðar yfirvöldum og fyrirmælunum framfylgt.

Pétur deildi í framsöguræðu sinni á íslensk yfirvöld fyrir framkomu þeirra í Drengsmálinu, en ég varði þau. Minnti ég á, að jafnvel einbeittustu frelsisunnendur vildu takmarka frelsi manna til að bera smit. Árið 1921 hefðu aðstæður verið erfiðar á Íslandi, fólk fátækt, aðeins tveir sérfræðingar í augnlækningum, þröngbýlt í Reykjavík og hin mannskæða spánska veiki árið 1918 öllum í fersku minni. Egypska augnveikin væri að vísu læknanleg, en eðlilegt hefði verið að senda piltinn til Danmerkur, þar sem aðstæður væru betri, en hann hlaut þar einmitt lækningu síns meins. Jafnframt benti ég á, að Ólafur Friðriksson hefði ekki mátt taka lögin í eigin hendur, ákveða upp á sitt eindæmi að óhlýðnast yfirvöldum.

Ég sé ekki betur en í veirufaraldrinum nú á útmánuðum 2020 hafi mál mitt verið staðfest eftirminnilega.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 18. apríl 2020.)

Farsóttir og samábyrgð

Eitt frægasta málverk Rembrandts er Næturverðirnir. Það sýnir nokkra næturverði ganga fylktu liði um hollenska borg. Þetta málverk er táknrænt um eðlilegt hlutverk ríkisins. Það á eins og næturverðir Rembrandts að vernda okkur gegn ofbeldisseggjum, sem læðast að okkur í skjóli myrkurs, hvort sem þeir koma frá öðrum löndum eins og innrásarherir eða úr okkar eigin röðum eins og innbrotsþjófar. Að vísu reyndu sósíalistar nítjándu aldar að gera lágmarksríki frjálshyggjumanna hlægilegt með því að kalla það næturvarðarríkið. En það er sómi að því heiti, ekki skömm.

Merkir það, að eina hlutverk ríkisins sé að halda uppi landvörnum og löggæslu? Þótt þetta hlutverk sé vissulega mikilvægt, er svarið neitandi. Kjarni málsins er, hvers vegna við erum sammála um, að ríkið skuli vernda okkur fyrir innrásarherjum og innbrotsþjófum. Það er vegna þess, að þessar boðflennur birtast óvænt og raska högum okkar stórkostlega. Þær ógna frelsi okkar og öryggi. Hið sama er að segja um náttúruhamfarir eins og eldgos, jarðskjálfta og snjóflóð og líka um drepsóttir eins og veirufaraldurinn nú á útmánuðum 2020.

Við hljótum sjálf að bera ábyrgð á gerðum okkar. Ef við hegðum okkur skynsamlega, þá græðum við. Ef við hegðum okkur óskynsamlega, þá töpum við. Við þurfum jafnframt að sætta okkur við, að sumt í lífinu er ekki komið undir hegðun okkar sjálfra, heldur undirorpið tilviljun. Ef við viljum njóta heppninnar, þá þurfum við líka að gjalda óheppninnar. Ólán er ekki nauðsynlega óréttlæti, og það þarf ekki undir venjulegum kringumstæðum að vera hlutverk ríkisins að bæta okkur upp ólán. En náttúruhamfarir og drepsóttir eru ekki aðeins óheppni, heldur stórkostleg áföll, sem öll þjóðin verður fyrir. Hér á hugtakið samábyrgð við.

Þetta endurspeglaðist í Þjóðveldinu, sem sett var saman úr tveimur einingum, goðorðinu og hreppnum. Menn sóttu vernd gegn hugsanlegum óvinum til goðanna og gátu valið um þá, en þeim var skylt að vera í hreppnum, en hann var til þess að stjórna samnýtingu beitar á fjöllum og hlaupa undir bagga með einstökum bændum, ef fé þeirra féll eða hús þeirra brann. Og ekkert er eðlilegra en að ríkið í umboði þjóðarinnar hlaupi nú undir bagga með þeim, sem veirufaraldurinn hefur leikið grátt.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 11. apríl 2020.)

Áhrif Snorra

Því dýpra sem ég sekk mér niður í rit Snorra Sturlusonar, því líklegra virðist mér, að hann hafi samið þrjú höfuðrit sín í sérstökum tilgangi.

Eddu samdi hann til að reyna að endurvekja skáldskaparlistina, sem hafði verið útflutningsvara Íslendinga öldum saman. Snorri hefur tekið hana saman, áður en hann fór í fyrri ferð sína til Noregs árið 1218.

Heimskringlu samdi hann á tímabilinu frá 1220, þegar hann sneri aftur til Íslands, til 1237, þegar hann fór aftur utan. Hún er umfram allt saga átaka um ríkisvald í Noregi, áreksturs tveggja hugmynda um lög: að þau sé sammæli alþýðu eða fyrirmæli konunga. Einn tilgangur Snorra (sem var sjálfur tvisvar lögsögumaður) var að sýna Íslendingum, að þeir ættu ekkert erindi í ríki Noregskonungs, og er hin snjalla ræða Einars Þveræings besti vitnisburðurinn um það: Eflaust væri Ólafur digri, er nú vildi auka ítök sín á Íslandi, góður konungur, en hitt væri jafnvíst, að konungar væru misjafnir, sumir góðir og aðrir vondir, og væri því best að hafa engan konung.

Egils sögu samdi Snorri, eftir að hann sneri aftur frá Noregi árið 1239, orðinn óvinur konungs, enda er andúðin á konungsvaldi ekki eins hógværlega sett fram og í Heimskringlu. Sagan er um baráttu forföður Snorra, Egils Skallagrímssonar, við Noregskonunga. Hákon gamli endurgalt andúðina og lét vega Snorra árið 1241.

Heimskringla hefur frá upphafi gengið manna í milli í afskriftum. Menn hafa lesið hana sér til skemmtunar og fróðleiks, en líka sem viðvörun. Þetta sést best á því, að árið 1255 endurómaði boðskapur Einars Þveræings í ummælum tveggja bændahöfðingja. Á samkomu bænda við Vallalaug í Skagafirði, þar sem Þorgils skarði vildi vera tekinn til höfðingja, kvaðst Broddi Þorleifsson á Hofi á Höfðaströnd helst vilja Þorgils, þyrfti hann að þjóna höfðingja, en betra væri að þjóna engum. Á ráðstefnu bænda við Djúpadalsá, þar sem Þorvarður Þórarinsson vildi vera tekinn til höfðingja, sagði nafni hans Þórðarson á Saurbæ í Eyjafirði: „Má ég vel sæma við þann, sem er, en best, að engi sé.“ Þeir Broddi og Þorvarður hafa bersýnilega báðir lesið Heimskringlu.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 4. apríl 2020.)

Viðtal um veirufaraldur

Ég var þriðjudaginn 31. mars 2020 í viðtali í Harmageddon um reynslu mína af og skoðanir á veirufaraldrinum. Ég lýsti ferðalagi mínu um auða flugvelli í Rio de Janeiro og Lundúnum og setu í hálftómum flugvélum og sagði nokkur orð um veirufaraldurinn. Mér sýnast íslensk yfirvöld fara skynsamlega að málinu, sem vissulega er vandasamt. Núna erum við í björgunarbát, en þegar við losnum úr honum, þurfum við að taka upp frjálsar siglingar á ný. Ég myndi bæta því við, sem ekki gafst tóm til að ræða í viðtalinu, að uppruninn er í einræðisríki og viðbrögðin allt of sein vegna tilrauna til að þagga niður í læknum, jafnframt því sem eftirlitsstofnanir á Vesturlöndum hafa tafið fyrir baráttunni gegn veirunni. Hér er hlekkur á viðtalið.

Hrollvekja Tocquevilles

Franski heimspekingurinn Alexis de Tocqueville er einn fremsti frjálshyggjuhugsuður Vesturlanda. Hann reyndi að skýra, hvers vegna bandaríska byltingin 1776 hefði heppnast, en franska byltingin 1789 mistekist. Skýringin var í stystu máli, að Bandaríkjamenn byggju við sérstakar aðstæður, gnótt af ónumdu landi og fjarlægð frá hugsanlegum árásaraðilum, en þeir nytu líka hins breska stjórnfrelsisarfs síns og hefðu verið nógu hyggnir til að skipta valdinu vandlega á milli margra aðila. Jafnframt væru þeir trúaðir og félagslyndir, og það héldi valdafíkn og sérhagsmunastreitu í skefjum. Þess vegna hefði Bandaríkjamönnum tekist að sameina jafnræði og frelsi. En hvað ættu frjálslyndir menn að óttast?

Svar Tocquevilles í riti hans, Lýðræði í Vesturheimi, er frægt. „Ég sé fyrir mér múg óteljandi manna, sem allir eru svipaðir og jafnir og önnum kafnir við að afla þeirra lítilmótlegu og lágkúrulegu gæða,  sem þeir fylla með sálir sínar. Hver og einn þeirra gengur einn sér og lætur sér fátt um örlög annarra finnast. Sjóndeildarhringur hans takmarkast við börn og vini. Þótt meðbræður hans séu nálægt, veitir hann þeim ekki eftirtekt. Hann kemst í snertingu við þá án þess að finna fyrir þeim. Hann er aðeins til í sjálfum sér og fyrir sjálfan sig. Og eigi hann fjölskyldu, þá á hann að minnsta kosti ekki lengur ættjörð.“

Tocqueville heldur áfram: „Yfir þessum skara rís risastórt, stjórnlynt yfirvald, sem sér eitt um að fullnægja þörfum þeirra og velja þeim brautir í lífinu. Það er altækt, smámunasamt, reglubundið, forsjált og milt. Það myndi líkjast föðurvaldi, væri verkefni þess að búa menn undir fullorðinsár, en það hefur annað tilgang og ólíkan, að hindra að þeir komist úr bernsku. Það hefur ekkert á móti því, að menn gleðjist, að því tilskildu, að þeir hugsi ekki um annað á meðan. Þetta vald vinnur fúslega að slíkri hamingju, en það heimtar að fá eitt að skammta hana og skipuleggja. Það gætir öryggis manna, stjórnar framleiðslu þeirra, ræður kjörum þeirra, skiptir með þeim arfi. Hvað er þá eftir annað en taka af þeim ómakið við að hugsa og lifa?“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. mars 2020.)

Spádómsgáfa Tocquevilles

Einn kunnasti hugsuður frjálshyggjunnar er franski rithöfundurinn og aðalsmaðurinn Alexis de Tocqueville. Spádómsgáfu hans er við brugðið. Tocqueville sat í fulltrúadeild franska þingsins og kvaddi sér hljóðs í janúar 1848. Lýsti hann megnri óánægju almennings: „Ég hygg, að við séum nú í fastasvefni uppi á eldfjalli.“ Fjórum vikum síðar gerði Parísarmúgurinn byltingu. Í seinna bindi hins mikla riti síns, Lýðræðis í Vesturheimi, sem kom út árið 1840, sagði Tocqueville, að eina hættan á byltingu í Bandaríkjunum væri vegna hinna þeldökku þræla þar í landi. Tuttugu og einu ári síðar skall þar á borgarastríð.

Tocqueville sá einnig Kalda stríðið fyrir í fyrra bindinu árið 1835: „Á okkar dögum stefna tvær stórþjóðir að sama marki, þótt þær komi úr ólíkum áttum: Rússar og Bandaríkjamenn. Báðar uxu úr grasi í kyrrþey. Á meðan menn höfðu um annað að sýsla, birtust þær skyndilega á fremsta bekk, og heimurinn fékk að vita af upphafi þeirra og afli nánast á sama tíma. Aðrar þjóðir virðast hafa náð þeim mörkum, sem náttúran setur þeim, en þessar tvær þjóðir eru að færa út kvíar.“

Enn sagði Tocqueville: „Bandaríkjamenn glíma við þær hindranir, sem náttúran setur þeim, Rússar við menn. Önnur þjóðin reynir að ná tökum á óbyggðum og villimennsku, hin á siðmenningu. Því er það, að Bandaríkjamenn vinna land með plógi bóndans, en Rússar með sverði hermannsins. Til að ná árangri treystir önnur þjóðin á eiginhagsmuni og nýtir sér atorku og skynsemi einstaklinganna án þess þó að stjórna þeim. Hin safnar öllu valdi saman á hendi eins manns. Önnur hefur frelsi að leiðarljósi, hin ánauð. Þær hefja ferð sína á ólíkum stöðum og feta ólíkar slóðir. Eigi að síður virðist hvor um sig hafa verið kjörin til þess af sjálfri forsjóninni að ráða örlögum síns helmings heimsins.“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 21. mars 2020.)

Lögmál eiginhagsmunanna

Einn skarpskyggnasti stjórnmálarýnandi Vesturlanda var franski aðalsmaðurinn Alexis de Tocqueville. Í frönsku byltingunni hafði langafi hans lent undir fallöxinni og foreldrar hans naumlega sloppið lifandi. Tocqueville taldi, að ekki yrði vikist undan því jafnræði, sem byltingarmennirnir boðuðu, en það yrði að vera jafnræðis frelsis, ekki ánauðar. Þess vegna ferðaðist hann árin 1831–1832 um Bandaríkin til að kynna sér skipulag, þar sem jafnræði virtist vera verulegt, án þess að frelsinu væri fórnað. Bandaríkjamenn kepptu ótrauðir að eiginhagsmunum, en virtust þó vera vel siðaðir. Vegna verkefnis, sem ég hef tekist á hendur, hefur ég verið að endurlesa bók hans, Lýðræði í Vesturheimi, sem hann gaf út í tveimur bindum 1835 og 1840. Orð hans þar um eiginhagsmuni eiga enn erindi við okkur, en þau þýddi dr. Jóhannes Nordal í Nýju Helgafelli árið 1956.

„Lögmál eiginhagsmunanna, sé það rétt skilið, er ekki háleitt, en það er ljóst og öruggt. Það setur sér ekki stórfengleg stefnumið, en nær áreynslulítið þeim áföngum, sem það hefur sett sér. Allir geta lært það og munað, því að það er ekki ofvaxið skilningi nokkurs manns. Það nær auðveldlega miklu áhrifavaldi yfir mönnunum vegna þess, hve dásamlega það samræmist veikleikum þeirra. Og vald þess er ekki hverfult, því að það skákar hagsmunum einstaklinganna hvers gegn öðrum, en beitir sömu meðulum til að stjórna ástríðunum og æsa þær. Lögmál eiginhagsmunanna hvetur menn ekki til stórkostlegrar sjálfsafneitunar, en það bendir þeim daglega á smáa hluti, sem þeir geta neitað sér um. Eitt sér gerir það menn ekki dygðuga, en það þjálfar fjölda manna í reglusemi, hófsemi, forsjálni og sjálfstjórn; og þótt það beini vilja manna ef til vill ekki beint á dygðarinnar veg, dregur það þá þangað samt smám saman með valdi vanans. Ef lögmál eiginhagsmunanna væri alls ráðandi í heimi siðferðisins, mundu framúrskarandi dygðum vafalaust fækka, en hins vegar mundi hin lægsta spilling einnig verða sjaldgæfari. Lögmál eiginhagsmunanna kemur ef til vill í veg fyrir, að menn rísi hátt yfir meðbræður sína, en það stöðvar og heldur í skefjum fjölda annarra manna, sem ella mundu sökkva djúpt niður. Lítum á nokkra hina allra bestu menn, þeim fer aftur vegna áhrifa þess, en lítum á allt mannkyn, því fer fram.“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 14. mars 2020.)