Dagar í Tbílísí

Dagana 11.–15. ágúst dvaldist ég í Georgíu, mestallan tímann í höfuðborginni, Tbílísí. Mér varð þá hugsað til annars ferðalangs á þessum slóðum, Halldórs Kiljans Laxness, en hann hélt þar ræðu á rithöfundaþingi 27. desember 1937. Hann varð mjög hrifinn af„Kasakaskáldi“, sem kynnt var fyrir honum á þinginu og hét Dzhambúl. Hann lofaði hinn „tæra skáldskap“ Dzhambúls og sneri kvæðabálki eftir hann, þar sem sagði meðal annars:

Stalín, þú ert söngvari þjóðvísunnar,
Stalín, þú ert hinn voldugi faðir Dzhambúls.

 

Þetta er auðvitað raunhæf lýsing á miðstýrðum áætlunarbúskap, þar sem þeir, sem semja áætlanirnar, ákveða fyrir þjóðina, hvað hún geti og þurfi. Þeir eru „söngvarar þjóðvísunnar“. En Dzhambúl var ekkert annað en trúður, sem lék á dombru, og kvæðin fyrir hann voru sett saman á skrifstofu kommúnistaflokksins, eflaust yfir vænum skammt af vodka. Seinna áttu Guðmundur Böðvarsson og Thor Vilhjálmsson líka eftir að láta blekkjast af þessum samsetningi.

Eitt kvöldið sat Laxness veislu aðalritara kommúnistaflokksins á staðnum, Lavrentíj Bería. Að henni lokinni gengu Laxness og nokkrir aðrir rithöfundar á gistihús sitt skammt frá. Á leiðinni sáu þeir nokkur tötrum klædd flökkubörn sofa á gangstétt. Tilkynnt hafði verið opinberlega nokkrum árum áður, að engin flökkubörn væru lengur í Rússlandi, og hafði Laxness endurtekið það í bók um fyrri för sína í austurveg. Nú sagði einn ferðafélagi hans við leiðsögukonuna: „Það sváfu flökkubörn þarna á götunni.“ Leiðsögukonan svaraði: „Það eru engin flökkubörn lengur til hér í landi.“ Laxness þagði, yppti öxlum, sneri heim til Íslands og hélt áfram að reka áróður fyrir stalínisma.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 20. ágúst 2022.)

Fimm daga stríðið 2008

Fróðlegt er af mörgum ástæðum að koma til Georgíu í Kákasus. Landið byggir smáþjóð með langa sögu, eigin tungu og stafróf, sjálfstæða kirkju og mikinn menningararf. Hún hefur þó verið óheppnari með nágranna en Íslendingar: Rússar í norðri og Tyrkir og Íranir í suðri. Georgía var löngum sjálfstætt konungsríki, en Rússar lögðu landið undir sig árið 1800, og var þess ekki hefnt, fyrr en Georgíumaðurinn Josíf Dzhúgashvílí (sem nefndi sig Stalín) gerðist einræðisherra í Rússlandi, en verri sending var vandfundin. Georgía var sjálfstætt ríki aftur 1918–1921 og frá 1991. Rússar sættu sig við það um skeið. En þegar frjálslyndir lýðræðissinnar, sem vildu tengjast Vesturveldunum, komust til valda árið 2004, ókyrrðust þeir.

Tvö héruð í Georgíu eru byggð þjóðflokkum, sem eiga sér sérstakan uppruna og eigin tungur, Ossetar og Abkasar. Rússar studdu aðskilnaðarhreyfingar í þessum héruðum, en þegar skæruliðar í Suður-Ossetíu hófu árásir inn í Georgíu, lét herinn í Georgíu til skarar skríða gegn þeim 7. ágúst 2008. Þá brást rússneski herinn við með því að ráðast af öllu afli inn í Suður-Ossetíu og Abkasíu og raunar önnur héruð landsins líka. Eftir harða bardaga í fimm daga var 12. ágúst gert vopnahlé að undirlagi Nicolasar Sarkozys Frakklandsforseta, og eftir það hvarf rússneski herinn í áföngum frá Georgíu utan Suður-Ossetíu og Abkasíu. Norður-Ossetía er rússneskt hérað. Stríðið vakti ekki eins mikla athygli á alþjóðavettvangi og ella, því að Olympíuleikar voru háðir í Beijing á sama tíma. Rússar hafa síðan viðurkennt sjálfstæði Suður-Ossetíu og Abkasíu, en af því að nær engin önnur ríki gera það, gefa Rússar út vegabréf fyrir íbúana. Fólk af georgískum uppruna hefur unnvörpum verið hrakið úr þessum tveimur héruðum.

Heimurinn lét sér fátt um finnast. Rússar guldu ekki þessa stríðs á alþjóðavettvangi. Vesturveldin lærðu ekkert á því. En líklega hafa Rússar talið sig hafa lært margt af því.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 13. ágúst 2022. Myndin af mér er að flytja fyrirlestur í Tbílísí.)

Í landi fjalla, víns og rósa

Frá því að bók mín um tuttugu og fjóra frjálslynda íhaldsmenn í tveimur bindum kom út í árslok 2020, hef ég farið víða til að kynna hana. Nú liggur leiðin til Georgíu í Kákasus-fjöllum, en það land á sér langa og merka sögu. Talið er, að þar sé vínyrkja einna elst í heimi, átta þúsund ára. Georgía tók snemma kristni og var sjálfstætt konungsríki á miðöldum, en í lok átjándu aldar lögðu Rússar það undir sig. Í nokkur ár eftir byltingu bolsévíka var það aftur sjálfstætt, en síðan varð það ráðstjórnarlýðveldi. Josíf Stalín var ættaður þaðan og talaði alla tíð rússnesku með hreim. Eftir að Ráðstjórnarríkin leystust upp árið 1991, varð Georgía aftur sjálfstætt ríki. Samdráttur landsframleiðslu næstu árin var einn hinn mesti í heimi, spilling víðtæk og ríkisvald veikt.

Þetta breyttist í rósabyltingunni svokölluðu í nóvember 2003, þegar frjálshyggjumenn með rósir í höndum komust til valda í Georgíu. Þeir tóku hart á spillingu, en beittu sér aðallega fyrir því að mynda hagstætt umhverfi fyrir verðmætasköpun, lækka skatta og einfalda stjórnkerfið. Áhrifamesti umbótamaðurinn var Kakha Bendukidze. Hann var Georgíumaður, sem hafði auðgast í Rússlandi, en leist ekki á blikuna undir stjórn Pútíns, sneri aftur til heimalands síns árið 2004 og gerðist efnahagsmálaráðherra í nokkur ár. Umbætur hans skiluðu miklum árangri. Hagvöxtur í Georgíu varð einn hinn mesti í heimi, og þrátt fyrir að stjórnarandstæðingar sigruðu í kosningum árið 2012, hafa þeir ekki snúið til baka. Hagkerfið er enn eitt hið frjálsasta í heimi. Ég hitti stundum Bendukidze á alþjóðlegum ráðstefnum. Hann var brosmildur og hress í bragði, en digur mjög og dó um aldur fram árið 2014.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. ágúst 2022.)

Slægjur á Engjum

Sem kunnugt er, mætti kalla Las Vegas í Nevada Engjar á Snælandi eftir beinni merkingu orðanna á spænsku. Og vissulega heyjaði ég mér margvíslegan fróðleik á Engjum, þegar ég sótti þar Frelsishátíðina, Freedomfest, um miðjan júlí ásamt nokkur þúsund öðrum þátttakendum. En á Íslandi er venjulega haldið upp á það í slægjum, þegar heyskap lýkur, og þar syðra átti ég þess kost að sitja veislur, suðrænar slægjur, með mörgum merkismönnum.

Einn þeirra var hagfræðingurinn Arthur Laffer, sem Laffer-boginn er kenndur við, en hann sýnir, hvernig skatttekjur aukast fyrst með hærra skatthlutfalli, ná síðan hámarki og dragast loks saman. Ef komið er fram yfir aflahámarkið, þá ættu skatttekjur að geta aukist með lægra skatthlutfalli. Þetta gerðist til dæmis á Íslandi, þegar tekjuskattur fyrirtækja var lækkaður úr 50% í 10% og skattur af leigutekjum úr um 45% að öllu jöfnu í 10%. Skattstofninn stækkaði. Lítil sneið af stórri köku getur verið stærri en stór sneið af lítilli köku.

Annar veislugesturinn var Steve Forbes, fyrrum forsetaframbjóðandi og útgefandi viðskiptatímaritsins með ættarnafnið. Hann vill eins og Laffer bæta lífskjör almennings með hagvexti, stærri köku, bakaríi í fullum gangi, ekki með því að hrifsa sjálfsaflafé af bjargálna fólki til að endurdreifa eftir hentisemi atkvæðaveiðara.

Þriðji merkismaðurinn var breski skopleikarinn John Cleese. Hann er orðinn ötull baráttumaður gegn ritskoðun í nafni gremjufræða (grievance studies), afturköllunarfárs (cancellation) og vælugangs (woke), en nú má ekki lengur hlæja að neinum öðrum en hvítum, hægri sinnuðum miðaldra körlum í góðum efnum. Cleese benti á, að hláturinn sameinar frekar en sundrar, og best væri, þegar við getum hlegið að okkur sjálfum. Hann sagði okkur margt skemmtilegt um hina ágætu gamanmynd Fiskinn Wanda, sem hann gerði á sínum tíma.

Í suðrænum slægjum er ekki boðið upp á flatkökur með hangikjöti, heldur safaríkar nautasteikur, en um þær sagði Cleese eins og stundum áður: „Ef Guð ætlaðist ekki til þess, að við legðum okkur dýr til matar, hvers vegna setti hann þá kjöt á þau?“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 30. júlí 2022.)

Heyjað á Engjum

Fróðlegt var að sitja Frelsishátíðina, Freedomfest, í Las Vegas í Nevada (á Engjum í Snælandi, ef spænskunni er snarað) um miðjan júlí 2022, en þangað fór ég til að kynna bók mína, Twenty-Four Conservative-Liberal Thinkers, sem kom út í tveimur bindum í árslok 2020. Ein málstofan var um, hver hefði sigrað í hugmyndabaráttunni, Adam Smith, Karl Marx eða John Maynard Keynes. Hagfræðingurinn Mark Skousen taldi einsætt, að hugmyndir Smiths hefðu reynst best. Frjáls alþjóðaviðskipti hefðu leitt af sér velmegun, en marxismi alls staðar endað með ósköpum. Hins vegar minnti Skousen á þá kenningu ítalska sameignarsinnans Antonios Gramscis, að marxistar ættu ekki að einbeita sér að því að hrifsa völdin í byltingu, heldur að breyta hugmyndaheiminum og ná þannig völdum óbeint og á lengri tíma. Þetta hefur einmitt verið að gerast á Vesturlöndum síðustu áratugi. Margvísleg afbrigði af marxisma eru vinsæl í háskólum og á fjölmiðlum. Hóphyggjumenn hafa öðlast dagskrárvald. Nú er ekki spurt, hvaða rök maður geti fært fyrir máli sínu, heldur úr hvaða hópi hann sé.

Önnur málstofa var um fólksfjölgun og hagsæld. Þar var bent á, að fólksfjölgun felur ekki aðeins í sér fleiri munna að metta, heldur líka fleiri hendur að vinna og fleiri heilabú að skapa. Hagfræðingarnir Marian Tupy og Gale L. Pooley kynntu þar væntanlega bók sína um allsnægtir. Þar nota þeir í stað peningaverðs tímaverð til að mæla efnahagslegan árangur. Tímaverð gæða sýnir, hversu lengi maður er að vinna fyrir þessum gæðum, og það verð hefur snarlækkað síðustu tvær aldir. Niðurstaða þessara höfunda er, að gæði jarðar aukist við fólksfjölgun, séu þau mæld í tímaverði. Hver viðbótarmaður geti skapað meiri verðmæti en hann eyði sjálfur. Ég spurði, hvort þessa kenningu mætti ekki leiða af þeirri hugmynd Adams Smiths, að verkaskiptingin, uppspretta hagsældar, takmarkaðist af stærð markaðarins, en auðvitað stækkar markaðurinn með hverjum einstaklingi, sem bætist við. Höfundarnir kváðu já við, en sögðu þó, að hugmynd Josephs Schumpeters um sköpunarmátt kapítalismans skýrði best efnahagslegar framfarir.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 23. júlí 2022.)

Frjálslyndi á Engjum í Snælandi

Eins og ég hef áður bent á, merkja orðin „Las Vegas“ engjar og orðið „Nevada“ Snæland, svo að borgina með þessu nafni mætti kalla Engjar á Snælandi. Ég kynnti þar í apríl bók mína um tuttugu og fjóra frjálslynda íhaldsmenn á ráðstefnu Samtaka um einkaframtaksfræði, Association of Private Enterprise Education, en fór þangað aftur núna í júlí til að kynna hana á hinni árlegu Frelsishátíð, Freedomfest, en hana sækja rösklega tvö þúsund áhugamenn um hægri stefnu, hvort sem hún er kennd við frjálslyndi eða íhaldssemi.

En nú vandast málið, því að frjálshyggjumenn eins og Friedrich A. von Hayek eða Milton Friedman eru kallaðir íhaldsmenn (conservatives) í Bandaríkjunum, en frjálshyggjumenn eða nýfrjálshyggjumenn (liberals, neoliberals) í Evrópu og Rómönsku Ameríku.

Það veldur ómældum ruglingi, að þeir, sem kalla sig „liberals“ í Bandaríkjunum, eru oftast frjálslyndir jafnaðarmenn. Þeir eru sammála okkur frjálshyggjumönnum um, að vernda þurfi mannréttindi eins og trúfrelsi, félagafrelsi og málfrelsi, en sætta sig hins vegar ekki við, að frjálst val einstaklinga í viðskiptum ráða kaupum og kjörum. Ríkið verði ekki aðeins að skattleggja fólk til að afla fjár fyrir þjónustu sína, heldur líka til að endurdreifa fjármunum frá ríkum til fátækra. Hættan við slíka endurdreifingu er hins vegar auðvitað sú, að fjármunirnir renni ekki til þeirra, sem helst þurfa þá, heldur til hinna, sem eru best skipulagðir og háværastir.

Bandaríkjamönnum finnst því skrýtið að heyra talað um frjálslynda íhaldsmenn. Í augum þeirra eru þetta andstæður, ekki hliðstæður. En eins og Jón Þorláksson skýrði út fyrir Íslendingum árið 1926, skiptir máli, í hvað íhaldsmenn vilja halda, og ef þeir vilja halda í fengið frelsi, þá eru þeir frjálslyndir íhaldsmenn.

 

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 17. júlí 2022.)

 

Dreifstýring og miðstýring

Nýlegur úrskurður Hæstaréttar Bandaríkjanna, þar sem snúið er við frægum úrskurði frá 1973 í máli Roe gegn Wade, hefur verið misskilinn, jafnvel í máli þeirra, sem ættu að vita betur, eins og Silju Báru Ómarsdóttur, sem tók við kennslu í Bandarískum stjórnmálum af mér í Háskólanum. Hinn nýlegi úrskurður snýst ekki um fóstureyðingar (eða „þungunarrof“), heldur um valdmörk alríkisins og ríkjanna fimmtíu, sem mynda Bandaríkin. Dómararnir komast með ýmsum rökum að þeirri niðurstöðu, að ekkert það sé í stjórnarskrá alríkisins, sem bindi hendur einstakra ríkja til að setja eigin lög um fóstureyðingar. Ekki sé til neinn stjórnarskrárvarinn réttur til fóstureyðinga. Þeir hallast með öðrum orðum að dreifstýringu í stað miðstýringar.  

Nú tel ég, að frambærileg rök séu til jafnt fyrir og gegn fóstureyðingum. Enginn mælir með barnaútburði. En hvenær verður fóstrið að barni, sem hefur rétt til að lifa óháð því, hvort það valdi öðrum með því óþægindum eða kostnaði? Lengst ganga þeir, sem telja það verða til við getnað. Aðrir segja, að það verði ekki til fyrr en við fæðingu. Enn aðrir telja og styðjast um það við mat lækna, að það kunni að vera, þegar liðnar séu tólf vikur af meðgöngu. Hvað sem því líður, er ástæðulaust að horfa fram hjá því, sem ræður andstöðu kirkjunnar við fóstureyðingar. Það er virðingin fyrir lífinu, ekki síst hinu ósjálfbjarga lífi. Það var með þeim rökum sem kirkjan beitti sér hart gegn stórfelldu líknardrápi nasista í Þýskalandi fyrir stríð. Á hinn bóginn á hver kona sig sjálf og hefur yfirráðarétt yfir líkama sínum. Einnig má deila um, hvort börn ættu að fæðast óvelkomin í þennan heim.

Þess má geta, að konan, sem nefnd var Jane Roe, óskaði á sínum tíma eftir fóstureyðingu og skaut máli sínu til Hæstaréttar Bandaríkjanna, Norma McCorvey, snerist síðar opinberlega gegn fóstureyðingum, en tvennum sögum fer af því, hvort þar hafi hugur fylgt máli.

 

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 9. júlí 2022.)

 

Afstaða Íslendinga 1848

Einveldinu danska lauk snögglega vorið 1848, og boðaði konungur til stjórnlagaþings þá um haustið í Kaupmannahöfn. Til þess kvaddi hann fimm Íslendinga, Brynjólf Pétursson skrifstofustjóra, Jón Guðmundsson ritstjóra, Jón Johnsen bæjarfógeta, Jón Sigurðsson sagnfræðing og Konráð Gíslason málfræðing. Þeir reyndu eins og þeir gátu að halda Íslandi utan við allar ákvarðanir, sem teknar yrðu á þinginu um framtíð Danaveldis, en það náði þá ekki aðeins yfir Danmörku og eyjar í Norður-Atlantshafi og Karíbahafi, heldur líka hertogadæmin Slésvík og Holtsetaland.

Íslendingarnir vissu, að danskir áhrifamenn vildu innlima Slésvík, sem var hálfdönsk, en sleppa hinu alþýska Holtsetalandi. Heimastjórn fyrir Ísland kom vart til greina, ef innlima átti Slésvík. Raunar var N. F. S. Grundtvig eini málsmetandi Daninn, sem fylgdi skynsamlegri stefnu í Slésvíkurmálinu. Hún var að skipta Slésvík og innlima aðeins hinn dönskumælandi hluta hennar að fengnu samþykki íbúanna. Varð sú raunin 1920.

Hitt skiptir þó meira máli í ljósi sögunnar, að danska stjórnarskráin, sem stjórnlagaþingið samþykkti og konungur skrifaði undir 5. júní 1849, var mjög frjálsleg. Í krafti atvinnufrelsis urðu stórstígar framfarir í Danmörku næstu áratugina. Ég sé í þingtíðindum, að þrír Íslendinganna greiddu atkvæði með stjórnarskránni, Brynjólfur, Jón ritstjóri og Jón bæjarfógeti, en þeir Jón forseti og Konráð voru fjarverandi. Það var þó væntanlega ekki vegna þess, að þeir væru ósamþykkir henni, heldur vildu þeir hafa sem minnst afskipti af innanríkismálum Dana. Íslenska stjórnarskráin frá 1874 var sniðin eftir hinni dönsku og hefur eins og hún reynst hið besta.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 2. júlí 2022. Málverkið er af stjórnlagaþinginu.)

Snorri í Kaupmannahöfn 1848

Febrúarbyltingin í Frakklandi 1848 olli umróti í Danmörku, en þar var enn einveldi. Ráðgjafar konungs voru lítt við alþýðuskap, og á fjöldafundum í Kaupmannahöfn var þess krafist, að þeir vikju. Ræðuskörungurinn Orla Lehmann, leiðtogi þjóðfrelsismanna, samdi ávarp til konungs, sem tólf þúsund manna herskari skundaði með í konungshöllina 21. mars. Í niðurlagi ávarpsins sagði: „Vér biðjum og þrábænum Yðar hátign um að stofna ekki þjóðinni í þau óyndis úrræði, að hún verði að leita hjálpar hjá sjálfri sér.“ Hótunin leyndi sér ekki. Friðrik konungur varð þegar við kröfu fjöldans, og var kvatt saman stjórnlagaþing, sem samdi frjálslynda stjórnarskrá í svipuðum anda og hin norska frá 1814, og skrifaði konungur undir hana 5. júní 1849, sem er þjóðhátíðardagur Dana. Íslenska stjórnarskráin er sniðin eftir hinni dönsku.

Í þessari atburðarás endurómar frásögn Snorra í Heimskringlu af fundi sænskra bænda með Ólafi Eiríkssyni Svíakonungi árið 1018. Hafði Þórgnýr lögmaður orð fyrir þeim og sagði konungi, að hann ætti tvo kosti, að láta af ófriði við Norðmenn eða vera drepinn. Ólafur konungur sá sitt óvænna og varð við kröfu fjöldans. Skreytir veggmynd af fundinum einn sal sænska Ríkisdagsins.

Lehmann var aðdáandi íslenskra fornbókmennta og vel kunnugur verkum Snorra, en N. F. S. Grundtvig hafði snúið Heimskringlu á dönsku þrjátíu árum áður. Í þeirri bók er skýrum orðum komið að tveimur hugmyndum, að konungar lúti sömu lögum og þegnar þeirra og að afhrópa megi þá, gangi þeir í berhögg við lögin. Þessar tvær hugmyndir eru auðvitað uppistaðan í kröfu frjálshyggjumanna um takmarkað ríkisvald.

 

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 25. júní 2022. Teikningin er af göngunni að konungshöllinni. Grundtvig horfir á hana út um hornglugga á annarri hæð í fremsta húsinu.)

 

Sögur af tveimur merkismönnum

Á ráðstefnu Evrópska hugmyndabankans (European Resource Bank) í Stokkhólmi 7. júní 2022 kynnti ég nýlega bók mína í tveimur bindum um tuttugu og fjóra frjálslynda íhaldsmenn, allt frá sagnritaranum Snorra Sturlusyni til heimspekingsins Roberts Nozicks. Ég lét í ljós þá skoðun, að sennilega hefði Friedrich von Hayek sett fram fullkomnustu vörnina fyrir frjálslyndri ihaldsstefnu, en rifjaði um leið upp, þegar hann kom í heimsókn til okkar nokkurra stúdenta í Oxford vorið 1983, eftir að við höfðum stofnað þar The Hayek Society. Hann flutti stutta tölu í kvöldverði, sem við héldum honum, og kvaðst ánægður með, að ungt fólk hefði áhuga á kenningum sínum. Hann yrði hins vegar að taka af okkur loforð um að verða ekki „Hayekians“, því að marxistarnir hefðu verið miklu verri en Marx og keynesverjarnir miklu verri en Keynes.

Ég kvað gallann við hefðbundna íhaldsstefnu vera, að hún fæli ekki í sér nein svör um, hvað skyldi gera, heldur aðeins tregðu til að breyta. Í því sambandi rifjaði ég upp, þegar Milton Friedman kom í heimsókn til Íslands haustið 1984. Í hádegisverði honum til heiðurs kynnti ég hann fyrir gestum. Þegar einn seðlabankastjórinn birtist, sagði ég: „Jæja, prófessor Friedman. Hér er kominn maður, sem yrði atvinnulaus, yrðu kenningar yðar framkvæmdar!“ Friedman vildi sem kunnugt er leggja niður seðlabanka, en setja í þeirra stað fastar reglur um aukningu peningamagns í umferð. En Friedman svaraði að bragði: „Nei, nei. Hann yrði ekki atvinnulaus. Hann yrði aðeins að færa sig í arðbærara starf!“ Kosturinn við kapítalismann er einmitt, að hann knýr okkur öll til að laga okkur að síbreytilegum aðstæðum. Frjálslyndir íhaldsmenn vilja þróun fram á við, hvorki kyrrstöðu né byltingu.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 18. júní 2022.)