Höfn, apríl 2023

Næststærsta borg Portúgals, sem Fjölnismenn kölluðu Hafnarland, er Porto, Höfn. Miðbærinn við sjóinn er fallegur og notalegur. Hér var ég beðinn að segja nokkur orð 15. apríl um æskilegustu þróun Evrópusambandsins. Ég kvað stofnun þess hafa verið af hinu góðu. Frakkar og Þjóðverjar smíðuðu plóga úr sverðum og eins auðvelt varð að fara yfir landamæri og fyrir 1914, þegar ekki þurfti vegabréf til að komast leiðar sinnar um Norðurálfuna, nema ferðinni væri heitið til afturhaldsríkjanna, Tyrkjaveldis soldánsins eða Rússaveldis keisarans. En síðustu áratugi hefði Evrópusambandið smám saman verið að breytast úr ríkjasambandi (confederation) í sambandsríki (federation). Aðildarríkin væru að færa sífellt meira vald í hendur umboðslausra skriffinna í blekiðjubákninu í Brüssel. Þessari þróun þyrfti að snúa við. Færa þyrfti fullveldið, yfirráð eigin mála, aftur frá Brüssel til einstakra ríkja.

Nú sagði helsti postuli Evrópusambandshugsjónarinnar, Luigi Einaudi, að Þjóðabandalagið hefði misheppnast, því að það hefði ekki haft neitt framkvæmdarvald og engan her. En Atlantshafsbandalagið gegnir með prýði því hlutverki að verja Evrópu. Ég benti hins vegar á fordæmi um eðlilegt samstarf ríkja. Norðurlönd hefðu viðurkennt rétt til aðskilnaðar, þegar Norðmenn sögðu skilið við Svía 1905, Finnar við Rússa 1917 og Íslendingar við Dani 1918. Landamæri hefðu verið færð til milli Danmerkur og Þýskalands eftir atkvæðagreiðslur í umdeildum landamærahéruðum 1920. Sérstökum hópum hefði verið tryggð sjálfstjórn, Álandseyingum í Finnlandi og Færeyingum í Danmörku. Og Norðurlandaráð hefði verið vettvangur samráðs og menningarsamvinnu, jafnframt því sem vegabréfa væri ekki lengur krafist milli norrænu ríkjanna og vinnumarkaður væri sameiginlegur, án þess þó að fullveldi einstakra ríkja hefði verið skert að ráði. Ekki mætti heldur gleyma því, að Norðurlönd voru í vel heppnuðu myntbandalagi frá 1873 til 1914.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 22. apríl 2023.)

Ný sýn á gamalt mál

Hér hef ég tvisvar vikið að því, þegar fulltrúi Svía í friðarsamningum við Dani í Kíl í janúar 1814, Wetterstedt barón, virtist hafa trúa því, sem danski fulltrúinn, Edmund Bourke, sagði honum, að Grænland, Ísland og Færeyjar hefðu aldrei tilheyrt Noregi. Þessar Atlantshafseyjar hefðu þess vegna verið undanskildar, þegar Danir létu Noreg af hendi við Svíþjóð. Fræðimenn hafa efast um þessa skýringu, því að hún sé með ólíkindum. Þeir hafa sumir talið (þó án nokkurra heimilda), að Bretar hafi ráðið úrslitum. Þeir hafi ekki viljað hafa öflugt ríki nálægt sér í Norður-Atlantshafi.

Nýlega rakst ég á bréf til danska utanríkisráðherrans frá sendiherra Dana í Stokkhólmi, Hans Krabbe-Carisius, 16. febrúar 1819. Þar var skýrt frá samtali sænska utanríkisráðherrans, Engeströms greifa, og breska sendiherrans, Strangfords lávarðar. Engeström sagði, að auðvitað hefðu þessar eyjar upphaflega tilheyrt Noregi, en Wetterstedt hefði látið blekkjast af Bourke. Þá mælti Strangford: „Það er svo! En á hverju reisið þér kröfu yðar um, að þessum eyjum verði skilað?“ Engeström svaraði: „Á mótmælum norska Stórþingsins við því, að þær skyldu hafa verið undanskildar.“

Þessi heimild sýnir, að Wetterstedt lét blekkjast. En var Bourke að blekkja hann? Ef til vill átti hann við það, að Ísland hefði að minnsta kosti aldrei tilheyrt Noregi, heldur hefðu Íslendingar gengið á hönd Hákoni Noregskonungi árið 1262, ekki Norðmönnum. Hinir réttu erfingjar þess konungs sætu í Kaupmannahöfn, ekki Stokkhólmi. Það kann síðan að vera rétt, að Bretar hafi ekki haft áhuga á að fá Svía inn á Norður-Atlantshaf. En aðalatriðið var, að Svíar sjálfir höfðu ekki áhuga á því, enda áttu þeir fullt í fangi með að tryggja hagsmuni sína við Eystrasalt. Saman fór fernt, hálfur sannleikur úr munni Bourkes, vanþekking Wetterstedts, áhugaleysi Breta og Svía um Ísland og vanmáttur Noregs.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 15. apríl 2023.)

Split, apríl 2023

Á ráðstefnu evrópskra íhaldsflokka í Split í Króatíu 31. mars og 1. apríl flutti ég fyrirlestur um frjálslynda íhaldsstefnu í Evrópu. Ég velti því þar fyrir mér, hvenær Evrópa hefði orðið til í sögulegum skilningi. Það hefði aðallega gerst í tveimur áföngum: árið 732, þegar Karl Martel hratt árás Serkja við Tours í Suður-Frakklandi, og árið 1683, þegar Jóhann Sobieski, konungur Póllands, hratt árás Tyrkja við Vínarborg. En munurinn á Evrópu og Rómaveldi er ekki aðeins, að Rómaveldi var ekki evrópskt, heldur Miðjarðarhafsveldi, heldur líka sá, að Evrópa einkennist af fjölbreytni, mörgum ólíkum ríkjum og svæðum, hvert með sinn sið. Edward Gibbon lýsti því eftirminnilega í Rómverjasögu sinni, að í Rómaveldi hefði hvergi verið til sá staður, sem hrammur keisarans hefði ekki náð til, en að í Evrópu síns tíma hefðu verið til ótal undankomuleiðir fyrir andófsmenn og minnihlutahópa.

Frjálslynd íhaldsstefna verður best skilin sem sjálfsvitund Evrópu, sagði ég, hinn evrópski andi, þegar hann hefur komist að því, hver hann er, og fyllst stolti yfir sjálfum sér. Uppistöðurnar væru einkaeignarréttur, viðskiptafrelsi, valddreifing og virðing fyrir arfleifð kynslóðanna. Oft væri frjálslynd íhaldsstefna rakin til Breta, og vissulega hefðu þeir John Locke, David Hume, Adam Smith og Edmund Burke eflt hana að rökum. En ég benti á, að margir aðrir evrópskir hugsuðir hefðu líka lagt talsvert til hennar, til dæmis Ítalirnir heilagur Tómas af Akvínas og hagfræðingurinn Luigi Einaudi. Einnig nefndi ég þrjá djúpsæja norræna rithöfunda. Snorri Sturluson hefði stutt þá kenningu, að konungar ríktu með samþykki þegnanna og væru bundnir af lögunum. Anders Chydenius hefði haldið því fram (á undan Adam Smith), að viðskiptafrelsi væri öllum í hag. Nikolaj F. S. Grundtvig hefði minnt á mikilvægi sjálfsprottinnar samvinnu í frjálsu þjóðskipulagi.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 8. apríl 2023. Málverkið er af orrustunni við Tours.)

Danskur þjóðarandi

Á nítjándu öld minnkaði Danmörk niður í lítið þjóðríki, eftir að Danakonungur hafði misst konungsríkið Noreg, sem Svíar fengu árið 1814, og hertogadæmin Slésvík og Holtsetaland, sem Þjóðverjar lögðu undir sig árið 1864. Danir brugðust við með því að efla með sér þjóðarvitund undir sterkum áhrifum frá sálmaskáldinu og skólamanninum Nikolaj F. S. Grundtvig, sem var þjóðrækinn frjálshyggjumaður (og hafði meðal annars þýtt verk Snorra Sturlusonar á dönsku). Danir vöknuðu upp af stórveldisdraumum og tóku til starfa: Hvad udad tabes, skal indad vindes. Úti fyrir tapað, skal inni endurskapað. Til varð danskur þjóðarandi sjálfsprottins samstarfs allrar alþýðu í mjólkurbúum, íþróttafélögum, samvinnusamtökum, lýðháskólum og söfnuðum, jafnframt því sem frumkvöðlar nýttu sér nýfengið verslunar- og athafnafrelsi til siglinga og iðnframleiðslu og urðu skipakóngar og iðnjöfrar.

Velgengni Dana á tuttugustu öld var vegna öflugs réttarríkis, frjálsra alþjóðaviðskipta og sterkrar samkenndar, Danskhed, folkelighed. Þjóðarandi þeirra felur í sér notalega og óáleitna afstöðu til lífsins. Grundtvig talaði um hinn glaðværa kristindóm. „Sá, sem skilur ekki spaug, kann ekki dönsku,“ sagði Georg Brandes. Þegar þýskur herforingi hældi í upphafi hernámsins vorið 1940 Ernst Kaper, borgarstjóra í Kaupmannahöfn, fyrir hinn mikla sjálfsaga, sem Danir hefðu sýnt, var svarið: „Þetta er ekki agi, heldur menning.“ Best naut danskur þjóðarandi sín við tvö óvenjuleg verkefni. Dönum tókst með átaki allrar þjóðarinnar að koma langflestum Gyðingum landsins undan til Svíþjóðar í október 1943, eftir að spurst hafði út, að þýsku nasistarnir ætluðu að handtaka þá og senda í fangabúðir. Og Danir afhentu Íslendingum hin fornu handrit okkar frá og með árinu 1971, þótt þeir hefðu eignast þau á löglegan hátt. Sómatilfinning er einn þáttur dansks þjóðaranda.

(Fróðleiksmoli í Morgunbaðinu 1. apríl 2023.)

Landsfeður, leiðtogar, fræðarar, þjóðskáld

Anthony D. Smith, sem var sérfræðingur um þjóðernismál, skilgreindi þjóð sem heild með eigið nafn og afmarkað landsvæði, þar sem íbúar deila arfleifð minninga, goðsagna, tákna, verðmæta og hefða, halda uppi sérstakri menningu og fara eftir sömu lögum og venjum. Samkvæmt því voru Íslendingar þegar á þjóðveldisöld sérstök þjóð. Smith sagði einnig, þegar um þjóðlega vakningu væri að ræða, eins og víða varð á nítjándu öld, að þá spryttu upp landsfeður (eða landsmæður), sem vitnað væri til, leiðtogar, sem veittu forystu, fræðarar, sem settu saman bækur, og þjóðskáld, sem legðu heildinni orð á tungu. Í Frakklandi væri til dæmis Jóhanna af Örk landsmóðirin, Napóleon leiðtogi, Michelet fræðari og Hugo þjóðskáld. Það er umdeilanlegt (Napóleon var ekki einu sinni Frakki!), og enn umdeilanlegri er kenning Smiths um Noreg: Snorri og Ólafur Tryggvason væru landsfeður, Bjørnson leiðtogi, Wergeland fræðari og Ibsen þjóðskáld. Snorri var Íslendingur, og Ólafur helgi er almennt talinn hinn norski landsfaðir. 

Þótt Smith nefndi ekki Ísland, er ábending hans skemmtileg. Hverjir myndu hér gegna þessum hlutverkum? Þeir Þorgeir Ljósvetningagoði og Einar Þveræingur væru landsfeðurnir, því að þeir lýstu sérstöðu Íslendinga í frægum ræðum. Leiðtoginn væri Jón Sigurðsson, sem taldi Ísland hvorki vera skattland, hjálendu né nýlendu, heldur sérstakt land í konungssambandi við Dani. Fræðarinn væri Sigurður Nordal, sem reyndi markvisst að skilgreina og jafnvel skapa séríslenska menningu. Þjóðskáldið væri Jónas Hallgrímsson, sem endurnýjaði íslenska tungu, þótt tvö helstu kvæði hans í anda rómantískrar þjóðernishyggju ættu sér erlendar fyrirmyndir: „Ísland“ var keimlíkt kvæði eftir Adam Oehlenschläger og „Gunnarshólmi“ kvæði eftir Adelbert von Chamisso. En dæmi Jónasar sýnir best, að þjóðernishyggja og alþjóðahyggja þurfa ekki að vera andstæður. Erlend áhrif geta frjóvgað og auðgað þjóðlega menningu. Best fara þeir að ráði sínu, sem eru þjóðræknir heimsborgarar.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 25. mars 2023. Teikningin af Jóni Sigurðssyni er eftir Gunnar Karlsson.)