Nullum crimen sine lege

Eitt merkasta og mikilvægasta lögmál réttarríkisins er Nullum crimen sine lege, enga sök án laga. Það merkir, að ekki megi sakfella menn fyrir háttsemi, sem ekki var ólögleg og refsiverð, þegar hún fór fram. En eins og ég bendi á í nýrri bók minni um landsdómsmálið braut rannsóknarnefnd Alþingis á bankahruninu 2008 þetta lögmál, þegar hún í skýrslu sinni vorið 2010 sakaði þrjá ráðherra og fjóra embættismenn um vanrækslu. Eins og hún tók sjálf fram, átti hún við vanrækslu í skilningi laganna um nefndina sjálfa, sem sett höfðu verið eftir bankahrunið. Nefndin beitti með öðrum orðum lögum afturvirkt, og sætir furðu, hversu lítill gaumur hefur verið gefinn að þessu.

Ástæðan til þess, að rannsóknarnefndin beitti lögum afturvirkt, var hins vegar augljós. Hún átti að róa almenning með því að finna sökudólga. En þrátt fyrir sextán mánaða starfstíma, rífleg fjárráð, fjölda starfsfólks og ótakmarkaðan aðgang að skjölum og vitnisburðum fann rannsóknarnefndin ekki eitt einasta dæmi um augljóst lögbrot ráðamanna í bankahruninu. Þess vegna vísaði nefndin í lögin um sjálfa sig, þegar hún sakaði ráðamenn um vanrækslu, því að í athugasemdum við frumvarpið um þau sagði, að með vanrækslu væri ekki aðeins átt við hefðbundinn skilning hugtaksins í íslenskum lögum, heldur líka við það, ef upplýsingar væru metnar rangt eða vanrækt væri að afla nauðsynlegra upplýsinga.

Athugasemdir í lagafrumvörpum geta þó ekki vikið til hliðar settum lögum og föstum venjum. Óeðlilegt var að víkka út vanræksluhugtakið og nota það afturvirkt til að saka fólk um vanrækslu, af því að það hefði ekki metið fyrirliggjandi upplýsingar rétt og ekki aflað frekari upplýsinga. En auðvitað þótti mikilvægara að róa almenning en fylgja lögmálum réttarríkisins.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 31. desember 2022.)

Viðtal um Landsdómsmálið í fréttum Sagnfræðingafélagsins

Tilefni bókarinnar

 

„Ég hitti eitt sinn á förnum vegi Garðar Gíslason hæstaréttardómara, sem sat í minni hluta landsdóms, og hann benti mér á, að stjórnarskrárákvæðið, sem Geir H. Haarde var sakfelldur fyrir að brjóta, að halda skyldi ráðherrafundi um mikilvæg stjórnarmálefni, var sett árið 1920 og hafði þá skýra merkingu. Einn ráðherra fór jafnan til Kaupmannahafnar tvisvar á ári og bar upp málefni sín og annarra ráðherra fyrir konungi í ríkisráði, og tryggja varð, að þeir stæðu með honum að málefnunum. Eftir lýðveldisstofnun var almennt litið svo á, að ákvæðið tæki til málefna, sem atbeina forseta þyrfti til. Meiri hluti landsdóms gaf þessu ákvæði alveg nýja merkingu og miklu víðari í því skyni að geta sakfellt Geir fyrir eitthvað. Mér varð ljóst, að sakfellingin var ekki aðeins um hlægilegt aukaatriði, heldur var hún beinlínis röng lögfræðilega. Síðan fór ég að grúska í málinu og komst þá að ýmsu nýju, svo að bókin óx í höndunum á mér. Það var að lokum bókin, sem skrifaði mig, ekki ég, sem skrifaði bókina.“

 

Hvað kom á óvart?

 

„Tvennt kom mér aðallega á óvart. Annað var það, hversu hart Steingrímur J. Sigfússon beitti sér gegn Geir. Þeir höfðu verið góðir vinir. Þegar Steingrímur slasaðist eitt sinn alvarlega, hafði Geir heimsótt hann á sjúkrahús, og þegar Steingrímur átti stórafmæli, hafði Geir komið með konu sinni alla leið norður í Þistilfjörð og haldið ræðu fyrir afmælisbarnið. En í bankahruninu umhverfðist Steingrímur. Hann sló til Geirs í reiði sinni á þingi, og hann var einn helsti hvatamaðurinn að því að draga Geir fyrir landsdóm.

 

Hitt atriðið, sem kom mér á óvart, var, hversu viljugir sumir lögfræðingar voru til þess að breyta skoðunum sínum, þegar það hentaði. Þeir Tryggvi Gunnarsson og Páll Hreinsson höfðu báðir látið í ljós þá skoðun fyrr á árum, að menn gerðu sig vanhæfa til að fara með mál, hefðu þeir látið í ljós eindregna afstöðu til þeirra eða sambærilegra mála. En þegar Sigríður Benediktsdóttir sagði beinlínis, að bankahrunið væri að kenna „glæfralegu andvaraleysi“ Fjármálaeftirlitsins og Seðlabankans (þótt hún nefndi þær stofnanir ekki með nafni, heldur skírskotaði til lögbundinna hlutverka þeirra), vildu þeir ekki víkja henni úr nefndinni fyrir vanhæfi.

 

Annað dæmi var, að Jónatan Þórmundsson hafði skrifað margar ritgerðir um breytingar á réttarfari og líka minnisblað í febrúar 2010 til þingmannanefndarinnar, sem átti að bregðast við skýrslu rannsóknarnefndarinnar, þar sem hann lagði áherslu á réttindi sakborninga. En síðan skrifaði Jónatan álitsgerð til þingmannanefndarinnar í júní 2010, þar sem hann taldi rétt að ákæra fjóra ráðherra, þótt ekki hefði farið fram nein sakamálarannsókn. Hann bætti meira að segja við sakarefnum, sem rannsóknarnefndin hafði skoðað og horfið frá að gera að ásökunarefnum, meðal annars ásökun um stjórnarskrárbrot.

 

Þriðja dæmið var, að árið 2005 skrifaði Eiríkur Tómasson álitsgerð fyrir vin sinn og flokksbróður, Halldór Ásgrímsson, um, að þeir Halldór og Davíð Oddsson hefðu ekki brotið nein lög eða venjur, þegar þeir lýstu yfir stuðningi við hernaðaraðgerðir Bandaríkjanna í Írak í febrúar 2003. En sami Eiríkur greiddi atkvæði með því í landsdómi árið 2012, að Geir H. Haarde hefði framið stjórnarskrárbrot með því að setja ekki yfirvofandi bankahrun á dagskrá ráðherrafunda.“

 

Nýmæli í bókinni

 

„Nýmælum bókarinnar má skipta í tvennt,“ segir Hannes. „Annars vegar er um að ræða atriði, sem ég vek athygli á, en aðrir hafa einhverra hluta vegna horft fram hjá: 1) Ásakanir rannsóknarnefndar Alþingis um vanrækslu voru allar í skilningi laga, sem sett voru eftir bankahrun. Þar var verið að beita lögum afturvirkt. 2) Rannsóknarnefndarmennirnir voru á ýmsan hátt tengdir bönkunum. 3) Þingmannanefndin bætti við þremur sakarefnum, sem rannsóknarnefndin hafði horfið frá því að bera fram eftir að hafa fengið svör við þeim, og þessum viðbótum fylgdi enginn rökstuðningur og því síður einhver rannsókn. 4) Þingmannanefndin ákærði án þess að gera sakamálarannsókn, sem hún hafði þó fulla lagaheimild til að gera. 5) Ákæruvaldið hafði talsverð áhrif á, hverjir sátu í landsdómi, m. a. hver yrði forseti landsdóms, hver yrði fulltrúi héraðsdóms í Reykjavík og hver tæki sæti, þegar einn dómari varð að víkja vegna veikinda. Þetta var mjög óeðlilegt. Það hefðu átt að vera sömu dómendur allan tímann. 6) Þau Markús Sigurbjörnsson og Björg Thorarensen virðast hafa ákveðið það saman, hvort þeirra tæki sæti í landsdómi. 7) Meiri hluti landsdóms sýknaði að vísu Geir fyrir öll efnisleg atriði, en sakfelldi hann umfram ákæru fyrir brot á stjórnarskrá.

 

Hins vegar er um að ræða staðreyndir, sem áður voru ókunnar eða lítt kunnar. 1) Sigríður Benediktsdóttir hafði persónulegar ástæður til að líta Landsbankann hornauga og hlífa stjórnarformanni Fjármálaeftirlitsins. 2) Þorgerður K. Gunnarsdóttir sat fund með seðlabankastjórum og forsætisráðherra 26. september 2007, þar sem Davíð Oddsson varaði við bankahruni, og mánuði seinna hóf hún ásamt eiginmanni sínum að færa skuldbindingar sínar í Kaupþingi í einkahlutafélag. 3) Þorgerður seldi afganginn af hlutabréfum sínum í Kaupþingi sama dag, 30. september 2008, og Davíð gekk á fund ríkisstjórnarinnar til að segja, að bankarnir væru að hrynja. 4) Ingibjörg Sólrún Gísladóttir átti leynilegan fund með Jóni Ásgeiri Jóhannessyni, Pálma Haraldssyni og Sigurði G. Guðjónssyni í janúarlok 2008, þar sem þeir sögðu henni, að vandi bankanna væri ekki bundinn við Glitni. 5) Þrír fyrrverandi þingflokksformenn Samfylkingarinnar áttu fund með Jóhönnu Sigurðardóttur 12. september 2010, þar sem þeir sögðu henni, að Samfylkingin myndi klofna, yrði einhver Samfylkingarráðherra ákærður fyrir landsdómi. 6) Helgi Hjörvar skipulagði atkvæðagreiðsluna um ákærur í samráði við Jóhönnu Sigurðardóttur og væntanlega Steingrím J. Sigfússon. 7) Eiríkur Tómasson birti í febrúar 2009 grein á netinu, sem síðan hvarf, þar sem hann kenndi beinlínis ráðherrum um bankahrunið. 8) Eiríkur hafði geymt fyrir STEF mikið fé í peningamarkaðssjóðum, og tapaðist 30% af því. Sjálfur tapaði Eiríkur talsverðu fé á hlutabréfum í bönkum. 9) Eiríkur hafði opinberlega sagt, að það jafngilti stuldi, þegar innstæður fengu forgang fram yfir inneignir í peningamarkaðssjóðum, en það gerðist með neyðarlögunum, sem Geir fékk samþykkt.

 

Ég varpa síðan fram rökstuddum tilgátum, sem erfitt er þó að sanna, um ýmis atriði: 1) hvaða þingmaður Sjálfstæðisflokksins sagði Samfylkingarmönnum, að Sjálfstæðismenn myndu greiða atkvæði gegn öllum ákærum óháð niðurstöðu um ákæru á hendur Geir H. Haarde, 2) hvaða dómari í meiri hluta landsdóms hafði efasemdir um niðurstöðuna, 3) hvaða aðili skrifaði álit Mannréttindadómstóls Evrópu í máli Geirs.“

 

 

 

 

 

Tvö sjónvarpsviðtöl um landsdómsmálið

Hér hafa verið klippt saman tvö viðtöl við mig  um landsdómsmálið, annars vegar við Egil Helgason í Silfrinu og hins vegar við Sigmund Erni Rúnarsson á Fréttavaktinni.

Það sem lesendur Stundarinnar þurfa að vita um LANDSDÓMSMÁLIÐ

Flestir lesendur Stundarinnar eru eflaust vinstri sinnaðir alveg eins og þeir, sem skrifa að staðaldri í blaðið. Ég yrði ekki hissa, þótt einhverjir þeirra hnipruðu sig jafnvel saman í bergmálsklefum og forðuðust að kynna sér neitt það, sem vakið gæti hjá þeim efa um réttmæti eigin skoðana. En ég trúi ekki öðru en að í lesendahópnum sé líka fjöldi manns með sterka réttlætiskennd og virðingu fyrir röksemdum, og fyrir þann hóp skrifa ég þessa grein.

Geir átti að sýkna af öllum ákæruliðum

Í landsdómi sýknuðu allir fimmtán dómararnir Geir H. Haarde sem kunnugt af þremur ákæruliðum meiri hluta Alþingis (33 þingmanna gegn 30), en meiri hluti landsdóms (9 dómarar gegn 6) sakfelldi Geir fyrir einn ákærulið, en áður hafði tveimur ákæruliðum verið vísað frá. Í bók minni um landsdómsmálið held ég því fram, að sakfellingin fyrir þennan eina ákærulið hafi verið röng lögfræðilega. Rökin eru tiltölulega einföld. Geir átti að hafa brotið ákvæði stjórnarskrárinnar um, að halda skyldi ráðherrafundi um mikilvæg stjórnarmálefni, því að hann hefði ekki sett vanda bankanna á dagskrá ráðherrafunda. Þetta stjórnarskrárákvæði var sett árið 1920 af sérstökum ástæðum. Ísland var konungsríki, en þjóðhöfðinginn búsettur í Kaupmannahöfn. Ráðherra fór að jafnaði tvisvar á ári til Kaupmannahafnar til að bera málefni upp í ríkisráði, ekki aðeins sín eigin, heldur einnig annarra ráðherra. Þess vegna varð að tryggja, að þeir hefðu áður samþykkt það, sem hann ætlaði að bera upp. Ekkert sambærilegt ákvæði er í dönsku stjórnarskránni.

Eftir lýðveldisstofnun var í beinu framhaldi litið svo, að orðasambandið „mikilvæg stjórnarmálefni“ merkti málefni, sem atbeina forseta þyrfti til, svo sem framlagningu stjórnarfrumvarpa, skipanir í embætti, milliríkjasamninga og samþykkt lagafrumvörp. Það hefði raunar verið afar hæpið að setja vanda bankanna árið 2008 á dagskrá ráðherrafunda, þótt vissulega væru þeir oft ræddir á fundum, sérstaklega í tengslum við heimild ríkissjóðs til að taka stórt lán, sem samþykkt var í maí 2008. Sumar hættur eru þess eðlis, að þær aukast við umtal, og hættan á bankaáhlaupi er tvímælalaust þess eðlis. Hefði Geir sett vanda bankanna á dagskrá ráðherrafunda, hefði það getað valdið bankaáhlaupi og fellt bankana. Aðalatriðið lögfræðilega er þó, að meiri hluti landsdóms kaus að leggja nýja og víða merkingu í þetta ákvæði stjórnarskrárinnar. Hann lét Geir ekki njóta vafans og braut með því eitt lögmál réttarríkisins: In dubio, pars mitior est sequenda. Um vafamál skal velja mildari kostinn. Á þetta benti minni hluti landsdóms í vel ígrunduðu áliti sínu, en að því stóðu tveir hæstaréttardómarar, Garðar Gíslason og Benedikt Bogason.

Aldrei átti að ákæra Geir

Hitt er annað mál, að aldrei átti að ákæra Geir. Í bók minni bendi ég, að ásakanir rannsóknarnefndar Alþingis á hendur honum og tveimur öðrum ráðherrum fyrir vanrækslu voru um vanrækslu í skilningi laganna um nefndina sjálfa, sem sett voru í árslok 2008. Lögunum var með öðrum orðum beitt afturvirkt. Nefndin notaði miklu víðara vanræksluhugtak en venjulegt gat talist. Til dæmis var það (samkvæmt athugasemdum við frumvarpið) nú skyndilega vanræksla, ef menn höfðu ekki metið upplýsingar rétt eða ekki borið sig eftir upplýsingum, sem nauðsynlegar hefðu verið. Með afturvirkni laga var brotið eitt lögmál réttarríkisins: Nullum crimen sine lege, enga sök án laga.

Í bókinni bendi ég einnig á, að þingmannanefndin, sem átti að bregðast við skýrslu rannsóknarnefndarinnar, bætti við þremur sakargiftum, sem ekki voru í skýrslunni, þótt hún segðist einmitt styðjast við skýrsluna sem málavaxtalýsingu: 1) Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttir var bætt við í hóp sakborninga; 2) allir ráðherrarnir fjórir voru sakaðir um stjórnarskrárbrot, af því að vandi bankanna hefði ekki verið ræddur á ráðherrafundi; 3) og Árni M. Mathiesen var sakaður um vanrækslu í Icesave-málinu. Var þetta gert að ráði Jónatans Þórmundssonar prófessors. En rannsóknarnefndin hafði tekið öll þessi þrjú atriði til rannsóknar og ákveðið eftir andsvör hlutaðeigandi aðila að gera þau ekki að ásökunarefnum. Þótt rannsóknarnefndin væri vissulega hvorki saksóknari né dómstóll, hafði hún svo víðtækar rannsóknarheimildir og niðurstöður hennar höfðu svo alvarlegar afleiðingar fyrir fólk, að jafna mátti henni við dómstól (enda hlutu nefndarmenn friðhelgi dómara frá málsóknum). Þess vegna má segja, að brotið hafi verið enn eitt lögmál réttarríkisins: Ne bis in idem, ekki aftur hið sama.

Ranglát málsmeðferð

Sumir þingmenn, sem skammast sín fyrir hlut sinn að landsdómsmálinu án þess þó að geta viðurkennt það, segja, að málið sýni það eitt, að landsdómur eigi ekki að vera til. Aðrir þingmenn segja, að þeir hefðu ekki greitt atkvæði með því að ákæra Geir, hefðu þeir vitað af þeirri niðurstöðu, að hann yrði einn ákærður. Hvort tveggja er fyrirsláttur. Lögin um landsdóm voru prýðilega nothæf, en þingmannanefndin vanrækti að gera það, sem hún hafði þó lagaheimild til, sem var að gera vandaða sakamálarannsókn, þar sem gætt væri allra réttinda sakborninga. Ákúrur rannsóknarnefndarinnar um vanrækslu jafngiltu ekki sönnuðum og jafnvel ekki líklegum sökum. Og þeir þingmenn, sem töldu ranglátt að ákæra Geir einan, hefðu getað greitt atkvæði gegn tillögunni um það svo breyttri, þegar hún var borin upp, eftir að fellt hafði verið að ákæra aðra ráðherra.

Jafnframt voru ýmsar misfellur í vali dómenda og meðferð málsins. Þau Markús Sigurbjörnsson og Björg Thorarensen virðast hafa ákveðið það sín í milli, hvort þeirra hjóna færi í landsdóm. Tveir menn settust í landsdóm í ársbyrjun 2011, Benedikt Bogason sem fulltrúi lagadeildar og Helgi I. Jónsson sem fulltrúi héraðsdóms. Báðir voru settir hæstaréttardómarar síðar það ár. Benedikt sat áfram í dómnum, en Helgi vék þaðan. Engu að síður höfðu verið samþykkt lög um að framlengja kjörtímabil þingkjörnu fulltrúanna til að mynda ekki rof í málsmeðferð. Auðvitað hefðu þau lög átt að ná líka til sjálfkjörnu fulltrúanna. Einn dómandi forfallaðist síðan vegna veikinda, og var þá einn af þremur hæstaréttardómurum, sem skipaðir voru 1. september 2011, settur í landsdóm, Eiríkur Tómasson. Hvers vegna tók hann sæti í landsdómi, en hvorugur hinna nýju dómaranna? Ef svarið var, að hann hefði talist eftir ákvörðun dómsmálaráðherra hafa verið skipaður fyrstur, þá var ákæruvaldið (sem ráðherrann var hluti af, enda hafði hann greitt atkvæði með ákæru) að hlutast til um, hverjir yrðu dómendur.

Vanhæfir dómarar

Eðlilegast hefði auðvitað verið, að sömu dómendur hefðu dæmt málið frá upphafi til enda og að Ingibjörg Benediktsdóttir hefði allan tímann verið forseti landsdóms. En að minnsta kosti einn dómari var tvímælalaust vanhæfur, Eiríkur Tómasson, og liggja til þess margar ástæður. Ein var, að hann hafði í febrúar 2009 skrifað grein á visir.is, þar sem hann hélt því fram, að einn orsakaþáttur bankahrunsins hefði verið ægivald ráðherra, sem misnotað hefði verið í aðdraganda hrunsins. Sú grein hvarf af netinu, og tókst mér að grafa hana upp með erfiðismunum. Enginn vissi um hana, þegar Eiríkur settist í dóminn. Önnur ástæða var, að Eiríkur hafði sem framkvæmdastjóri STEFs geymt stórfé í peningamarkaðssjóðum, en ekki í bönkum, svo að félagið tapaði miklu á því, þegar innstæður fengu forgang með neyðarlögunum, sem Geir H. Haarde bar fram. Jafnframt hafði Eiríkur sjálfur átt hlutabréf fyrir verulegar fjárhæðir í Glitni og Landsbankanum, sem hann tapaði. Í fjórða lagi hafði Eiríkur sótt um embætti hæstaréttardómara árið 2004, sem Geir veitti sem settur dómsmálaráðherra. Hafði Eiríkur tekið því mjög illa, að hann fékk ekki embættið, og sagt Geir grafa með þessari ráðstöfun undan réttarríkinu, sem er auðvitað alvarleg ásökun.

Margt fleira kemur fram í bók minni, en ég skora á lesendur Stundarinnar að kynna sér þessi rök opnum huga og velta því fyrir sér, hvort þeir komist ekki að sömu niðurstöðu og ég: að brotið hafi verið á saklausum manni. Jafnt hægri menn og vinstri eiga að njóta verndar réttarríkisins.

(Grein í Stundinni 21. desember 2022.)         

Ólafur Arnarson um landsdómsmálið

Ólafi Arnarsyni (eða ef til vill Helga Magnússyni, vinnuveitanda hans) mislíkar sumt í bók minni um landsdómsmálið, þótt hann viðurkenni, að dómurinn yfir Geir H. Haarde hafi verið rangur. Sérstaklega gremst honum, að í fyrri hluta bókarinnar er rætt um orsakir bankahrunsins, en Ólafur hafði sjálfur skrifað bók á vegum auðjöfranna, Sofandi að feigðarósi, þar sem hann hafði kennt Davíð Oddssyni um bankahrunið (og væntanlega hina alþjóðlegu lausafjárkreppu líka). Ég svaraði greinarkorni hans á dögunum svo:

Mætti ég benda á, að Geir H. Haarde var aðallega gefið það að sök í landsdómsmálinu að hafa ekki tekið nægilegt mark á viðvörunum Davíðs Oddssonar fyrir bankahrun! Með öðrum orðum saksóttu hatursmenn Davíðs Geir fyrir að hafa ekki hlustað á Davíð. Þetta er eitt af mörgu gráthlægilegu við landsdómsmálið. Ólafur Arnarson fór svo offari gegn Davíð í bók þeirri, sem hann skrifaði á vegum auðjöfranna strax eftir bankahrun, að jafnvel hörðustu vinstri mönnum eins og Páli Baldvini Baldvinssyni og Guðmundi Andra Thorssyni þótti nóg um. En kjarni málsins er samt sá, að þeir Geir og Davíð tóku saman þær tvær ákvarðanir, sem farsælastar reyndust: að veita Glitni ekki umsvifalaust neyðarlán, sem hefði strax glatast, og að setja neyðarlögin, sem takmörkuðu mjög skuldbindingar ríkissjóðs. Í bók minni bendi ég enn fremur á það, að Geir gat lítið gert árið 2008, jafnvel þótt hann tæki viðvaranir Davíðs alvarlega, sem hann og gerði: Komið hefði til bankaáhlaups, hefði ríkisstjórnin sýnt þess minnstu merki, að hún væri hrædd um slíkt áhlaup. Bankarnir höfðu vaxið svo ört árin 2003–2005 (áður en Geir varð forsætisráðherra og Davíð seðlabankastjóri), að ríkissjóður og Seðlabanki gátu ekki veitt þeim næga lausafjárfyrirgreiðslu einir og óstuddir, kæmi til lausafjárkreppu í heiminum, eins og einmitt gerðist frá og með ágúst 2007. Eitt skýringarefnið er einmitt, af hverju Bandaríkjamenn neituðu að veita Seðlabankanum sömu fyrirgreiðslu og seðlabankar Danmerkur, Svíþjóðar og Noregs fengu og af hverju ríkisstjórn breska Verkamannaflokksins neitaði að veita breskum bönkum í eigu Íslendinga sömu fyrirgreiðslu og allir aðrir breskir bankar fengu. Því miður gekk rannsóknarnefnd Alþingis alveg fram hjá þessum spurningum. Hún kom ekki heldur auga á tvö mjög mikilvæg atriði. Í fyrsta lagi var óþarfi að beita hryðjuverkalögum á Íslendinga 8. október 2008, eins og gert var, því að þegar 3. október hafði Fjármálaeftirlitið gefið út tilskipun til Landsbankans, sem kom í veg fyrir allar óleyfilegar millifærslur fjármagns frá Bretlandi til Íslands. Í öðru lagi var um að ræða mismunun eftir þjóðerni, þegar breskum bönkum í eigu Íslendinga var neitað um sömu fyrirgreiðslu og allir aðrir breskir bankar fengu, en lög og reglur Evrópusambandsins og Evrópska efnahagssvæðisins banna slíka mismunun eftir þjóðerni. Ég held, að orsakir bankahrunsins hafi verið margar. Það hafi verið „svartur svanur“ eins og Nassim Taleb kallar það, óvæntur atburður, sem aðeins varð fyrirsjáanlegur í ljósi upplýsinga, er fengust við sjálfan atburðinn, þegar margt lagðist á eitt (svipað og brú getur brostið, ef nógu margir hermenn ganga háttbundið yfir hana: hún stenst einn hermann, tvo hermenn, tíu hermenn, en ekki hundrað hermenn).

Vanhæfi sökum fyrri árekstra

Þegar Geir H. Haarde var leiddur fyrir landsdóm 5. mars 2012, sakaður um refsiverða vanrækslu í aðdraganda bankahrunsins, stóð hann andspænis tveimur hæstaréttardómurum, sem áttu eflaust erfitt með að vera óhlutdrægir í hans garð, eins og ég leiði rök að í nýrri bók um landsdómsmálið. Þeir Eiríkur Tómasson og Eggert Óskarsson höfðu árið 2004 sótt um embætti hæstaréttardómara, sem Geir H. Haarde veitti þá sem settur dómsmálaráðherra. Hann skipaði hvorugan þeirra í embættið, heldur Jón Steinar Gunnlaugsson, og var mikil heift í málinu. Eiríkur sagði til dæmis í viðtali við Fréttablaðið 30. september 2004, að með þessari embættisveitingu hefði Geir grafið undan réttinum. Nú væru tveir sjálfstæðismenn hæstaréttardómarar.

Eiríkur gat þess ekki, að á Íslandi hafa margir lögfræðingar verið skipaðir hæstaréttardómarar, þótt þeir hafi áður haft afskipti af stjórnmálum. Einn þeirra var Benedikt Sigurjónsson. „Hann var harður Framsóknarmaður, og ég hafði oft leitað ráða hjá honum um lögfræðileg efni,“ sagði Steingrímur Hermannsson, þegar hann minntist dómsmálaráðherratíðar sinnar. Um þetta hlaut Eiríki að vera kunnugt, því að hann var þá einmitt aðstoðarmaður Steingríms í dómsmálaráðuneytinu. Þeir Eiríkur og Eggert voru í þeim meiri hluta landsdóms, sem vildi sakfella Geir fyrir aukaatriði.

Þriðji dómandinn í landsdómi, Brynhildur Flóvenz, hafði kvartað undan því við danskt blað 1. febrúar 2009, að eftir bankahrunið yrði hún í fjölskylduboðum að reiða fram fisk, en ekki hreindýrasteik. Hún væri þó reiðubúin að fórna öllum steikum, „ef kreppan felur í sér uppgjör við klíkuveldið og fleiri konur í forystu“. Hér kenndi Brynhildur klíkuveldi og karlmennskuhugarfari um bankahrunið, en nærtækasti fulltrúi þessa hvors tveggja í huga hennar  var væntanlega Geir H. Haarde forsætisráðherra. Brynhildur var í þeim meiri hluta landsdóms, sem vildi sakfella Geir fyrir aukaatriði.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 24. desember 2022.)

Ræða í Vínarborg 8. nóvember 2022

The surroundings could not be more appropriate. We are overlooking Vienna from the 23rd floor of the Ringturm, the highest building in the city after the cathedral, Stephansdom. Tonight we are celebrating the Hayek Lifetime Achievement Award, given out annually by the Hayek Institute and the Austrian Economics Centre. Friedrich August von Hayek was, I believe, the thinker who provided the most cogent and plausible defence of Western civilisation in the twentieth century. The question he posed was: How can we accomplish so much when we, as individuals, know so little? His answer, in  brief, was: Because we can utilise the knowledge other people possess, and this we do through the price mechanism across places in the present, in the international free market, and through traditions and practices across times, generation by generation. Society is about the acquisition, transmission and utilisation of knowledge.

In his works, Hayek gives an account not only of individual reason, but also of collective reason, the accumulated cultural capital which we indeed call Western civilisation. Hayek’s theory of knowledge is not only a powerful research programme in the social sciences, but it also offers guidance to policy makers: their main task should be to remove hindrances to the free flow of information between people. For example, income distribution is not about a mother dividing up a cake between her children; it is rather an indispensable device providing us with information on how we can best use and develop our abilities and special talents for the benefit of ourselves and of others.

Previous winners of the Hayek Lifetime Achievement Award include Peruvian novelist Mario Vargas Llosa, the 2010 Nobel Laureate in Literature, Scottish historian Niall Ferguson, formerly at Oxford and Harvard and now at the Hoover Institution in California, prolific American economic historian Deirdre McCloskey, successful American entrepreneur Peter Thiel, and influential American economist Arthur Laffer, after whom the Laffer Curve is named. Last year I had the pleasure to give a speech here in Vienna in honour of Montenegran economist and educationalist Veselin Vukotic who won the award for his tireless efforts to improve the economic conditions of his small and beautiful country.

This year the Award goes to an old friend, Dr. Emilio Pacheco. He was born in March 1953 in Venezuela so he is only a month younger than me. In 1975, he graduated with a BA in Social Sciences from the Catholic University André Bello in his native country. Soon thereafter, he and his wife Isabel moved to England where in 1980 he completed an MA in intellectual history at the University of Sussex. After that, he came to Oxford where he studied politics at St. Anthony’s, and it was at Oxford that we became friends. I was there from 1981 to 1985. Emilio and Isabel stayed in Oxford until 1986 when Emilio graduated with a D.Phil. in Politics, and it was in Oxford that their older daughter Isabella spent her first years. They have a younger daughter, Iñez, and five grandchildren, Margot, Josefina, Agnes, Carmen and Oscar.

Emilio and I were both liberals in the classical sense, with me perhaps being more conservative than him. He was then as now a quiet, thoughtful scholar. We were both very interested in Hayek’s ideas. I had first met Hayek in 1980 when he came to Iceland and gave two lectures, and one of our teachers at Oxford, Dr. John Gray of Jesus College, shared our interest in Hayek and was himself working on a book on him. In the spring of 1983, Hayek visited us in Oxford, and we took him to a Chinese restaurant, Xian on Banbury Road. Over dinner, we had a long and fruitful discussion with him, not least about the two most prominent schools of free market economics, the Chicago School of Frank H. Knight, Milton Friedman, George J. Stigler, and Gary S. Becker, and the Austrian School to which Hayek himself belonged with Carl Menger, Eugen von Böhm-Bawerk, Ludwig von Mises and to some extent Joseph Schumpeter.

At the end of the dinner, we asked Hayek whether he would gave us permission to use his name because we wanted to found a Hayek Society at Oxford for regular discussions about liberal principles and problems. Hayek then said: “Of course I am delighted that young people are interested in my ideas. But if I am to give you permission to use my name, you have in return to make a promise to me, for your own good. Do not become Hayekians. I have noticed that the Marxists are much worse than Marx and that the Keynesians are much worse than Keynes. You have to maintain a critical distance from people. It is the ideas that matter. They are indeed much more powerful in the long run than special interests.”

We made the promise that Hayek wanted, although I am not sure that all of us were able to fulfil it. Speaking for myself, I am in agreement with Hayek on most things, except perhaps on nationalism. It left an indelible mark on Hayek that he had witnessed the collapse of the multi-national Danubian Empire of the Habsburgs which had been a vast free trade zone, sharing a sound and stable currency. He blamed its collapse on nationalism whereas I would argue for national sovereignty, but certainly in combination with free trade and an international competitive market. In other words, economic integration does not necessarily presuppose political integration.

In a sense, though, we followed Hayek’s advice because we sometimes invited critics of classical liberalism to speak at our biweekly meetings during terms. They included communist philosopher Gerry Cohen, always witty and sharp, market socialist David Miller, widely read and judicious, and social democrat Raymond Plant, who was interested in what Hegel and Hayek had in common. Most of our speakers were however broadly sympathetic to Hayek’s classical liberalism. Indeed, three of them published books on Hayek, Jeremy Shearmur (who had for a while been Karl Popper’s research assistant), Norman Barry and John Gray. After the meetings we took the speaker of the day out for dinner, usually at Michel’s Brasserie in Little Clarendon Street. This was often the most enjoyable and stimulating part of the event.

We kept in touch with Hayek, and in the spring of 1985 he told us that he would be in London one day and that we could meet. I wrote to Leonard Liggio who was in charge of the Hayek Fund which was supposed to encourage liberal scholarship, and he gave us a small grant which enabled us to invite Hayek to dinner at the Ritz in London. There were five of us at the dinner, Emilio, Chandran Kukathas, Stephen Macedo, Andrew Melnyk, and I. Our guest was in very good mood and told us a lot about his life and works.

For example, he told us that labels mattered. At a meeting with Pope John Paul II he had used the word ‘superstitions’ for certain ideas which might be useful, but neither analytically nor empirically true. When he noticed that the holy father was not very happy with his choice of words, he gently suggested that perhaps ‘symbolic truths’ would be more appropriate. Pope John Paul immediately agreed and seemed quite pleased. Although himself an agnostic, Hayek always thought that the liberal movement should regard the Christian churches as allies. He recalled that they had been almost the only centres of resistance to European totalitarianism in the period of what we could call ‘the thirty years war’ from 1914 to 1945. Hayek was not sympathetic to ‘liberation theology’, then much in vogue in Latin America. ‘Paradoxically, liberation can be the opposite of liberty. It can indeed destroy liberty. We should not liberate ourselves from our liberal heritage, for example, or the rule of law,’ Hayek said.

Hayek recalled that he had personally met four American presidents. The first one was Calvin Coolidge in 1923. Hayek was then in America as the research assistant of an economics professor, and when the American Economic Association held its general meeting in Washington DC, it was small enough that the President could invite all the participants to a reception in the White House. The second president Hayek met was Herbert Hoover but that was long after he had left office. During John F. Kennedy’s presidency he was once invited to the White House and again once by Ronald Reagan. ‘The interesting contrast between them,’ Hayek told us, ‘was that Kennedy was much less authentic than the professional actor Reagan. Kennedy pretended to have read several books of mine which of course he had not done, whereas Reagan told me that he had read one of my books, The Road to Serfdom, and that he had liked it a lot. Reagan had also been influenced by my old mentor Ludwig von Mises and by that brilliant journalist Frederic Bastiat.’

It was obvious that Hayek admired Margaret Thatcher who had become the Prime Minister of the United Kingdom in May 1979. She had been much influenced by Hayek. At the Ritz, Hayek told us that a few months after she took office she heard that he would be in London for a few days, and she therefore invited him to lunch at 10 Downing Street. She greeted him at the entrance with the words: ‘Professor Hayek, I know precisely what you are going to say. You are going to say that I have not done enough. And you are absolutely right.’ Hayek said that it had been difficult for him to be very critical of her after this greeting. He was however quite critical of her main opponents in the Conservative Party. He said that they were under an illusion created by John Stuart Mill: that there was a crucial difference between the production and distribution of wealth and the laws applying to one of these activities did not necessarily apply to the other one. Thus, they believed that income redistribution would not affect production much. In this they were wrong, since income distribution offered guidance to us on the channels in which we should direct our efforts.

Hayek also appreciated another famous English woman, Queen Elizabeth the Second. He had in 1984 been made Companion of Honour, and he received this award at an audience with the Queen at Buckingham Palace. ‘I had not thought much of the Queen one way or another before. But I was pleasantly surprised. She was very well-informed and quite impressive, She performed her duty impeccably,’ he told us. Later the same day his English friends gave a dinner for him at the Institute of Economic Affairs which had tirelessly been promoting his ideas for decades, and he said that this had been the happiest day of his life.

Although Hayek was a British citizen, he lived with his second wife in Freiburg in Germany. He told us that in his opinion the ablest German politicians at present were Otto von Lambsdorff from the Free Democrats and Franz Josef Strauss from the Bavarian Christian Social Union. The problem was however that they disliked each other and could not work together. They would have made a formidable team, Hayek said. Stephen Macedo asked him what he thought of the military junta in Chile and its policies. ‘We have to make a distinction between totalitarianism and authoritarianism,’ he replied. ‘The Chilean dictatorship is authoritarian and non-democratic, but it is not totalitarian. What is crucial, I think, is that such authoritarianism is reversible whereas totalitarianism is almost irreversible because it is in its nature to try and destroy all independent centres of thought and action, all that which we call civil society.’      

Hayek drank Burgundy which he said was his favourite branch of wine. At the close of the dinner, a group of musicians who had been circulating around the dining room playing at various tables came to our table and asked us whether we had any special melody which we wanted them to play. ‘Play the City of my Dreams,’ one of us whispered to them. When they started playing, Hayek immediately recognised the tune, smiled broadly, and hummed the song in German. ‘Mein Herz und mein Sinn schwärmt stets nur für Wien …’ It is an intriguing fact that now, thirty-seven years later, we should be celebrating the Hayek award here in Vienna, with a wonderful view over the whole city, the city of dreams.

Tjörvi Schiöth um landsdómsmálið

Þórarinn Hjartarson tók við mig hressilegt viðtal í hlaðvarpi sínu, og er helmingurinn aðgengilegur án endurgjalds, en hinn helmingurinn krefst áskriftar. Þar ber Þórarinn upp ýmis sjónarmið vinstri manna. Þegar hann vakti athygli á þessu á Facebook-vegg sínum, kom fram maður að nafni Tjörvi Schiöth og sagði:

Hver nennir að hlusta á HHG nema hörðustu hægrimenn og stuðningsmenn Sjálfstæðisflokksins?

Ég svaraði:

Þetta á ekki að snúast um manninn, heldur um röksemdirnar, sem hann færir fram.

Tjörvi svaraði:

Það hafa allir heyrt þínar röksemdir margoft áður. Þú ert búinn að vera að halda þeim fram í hartnær 30 ár.

Þá svaraði ég:

Þessi bók er ekki um stjórnmálaskoðanir mínar, sem ég hef haldið fram í fimmtíu ár, ekki þrjátíu, heldur um landsdómsmálið, og þar bendi ég á ýmsar áður ókunnar staðreyndir og sjónarmið. Meðal annars held ég því fram, að lögmál réttarríkisins hafi verið brotin: In dubio, pars mitior est sequenda, um vafamál skal velja mildari kostinn (vafi hafi verið á túlkun stjórnarskrárákvæðis, sem Geir var talinn brjóta); Nullum crimen sine lege, enga sök án laga (lögum var beitt afturvirkt til að geta sakað Geir um vanrækslu); Ne bis in idem, ekki aftur hið sama (rannsóknarnefnd Alþingis hafði rannsakað sum ákæruatriðin og ákveðið að gera þau ekki að ásökunarefnum). Jafnframt leiði ég rök að því, að einn dómandinn í Hæstarétti hafi tvímælalaust verið vanhæfur af mörgum samverkandi ástæðum, en tveir aðrir líklega einnig vanhæfir. Þetta er ekkert, sem ég hef sagt í þrjátíu ár, ekki einu sinni í þrjú ár, heldur í fyrsta skipti í þessari bók.

Í Facebook-síðu sinni segist Tjörvi þessi stunda nám í hugmyndasögu í Háskóla Íslands. En hann virðist ekki hafa neinn áhuga á hugmyndum, heldur búa í einhverjum bergmálsklefa. Með því þrengir hann auðvitað eigin sjóndeildarhring. Um slíka menn orti Steinn Steinarr:

Þá brá ég við

og réði mann til mín

sem múraði upp í gluggann.

Það er greinilega múrað upp í alla glugga í bergmálsklefanum hjá Tjörva.

Lilja Rafney um landsdómsmálið

Lilja Rafney Magnúsdóttir var einn þeirra þingmanna, sem greiddu atkvæði með því að ákæra Geir H. Haarde fyrir landsdómi. Hún vildi ekkert við mig tala, þegar ég skrifaði bók mína um landsdómsmálið, en hún skrifaði nýlega athugasemd í umræðum á Facebook-vegg Stefáns Pálssonar, sem hafði haldið því fram, að ákæran hefði ekki verið neitt sérstakt kappsmál Vinstri grænna:

Góð greining á veruleikanum á þessum tíma Stefán Pálsson Þar sem ég sat með Atla í viðkomandi þingnefnd og öll rök færustu lögspekinga sem komu fyrir nefndina voru skýr að mál viðkomandi ráðherra ættu að fara í réttan farveg sem lög um ráðherraábyrgð gera ráð fyrir það er Landsdóm. Margir hafa lagt lykkju á leið sína til að endurskrifa söguna í pólitískum tilgangi því miður.

Ég svaraði henni:

Það var auðvitað furðulegt, eins og ég bendi á í bók minni, að þið í þingmannanefndinni skylduð bæta við þremur sakarefnum (stjórnarskrárbroti fjögurra ráðherra, Ingibjörgu Sólrúnu á sakamannabekk og Icesave-málinu hjá Árna M. Mathiesen) án þess að gera neina rannsókn á þeim. Rannsóknarnefnd Alþingis hafði einmitt tekið allt þrennt til athugunar og horfið frá ásökunum um þau. Af hverju bættuð þið þeim við og með hvaða rökum? Og það voru ekki „öll rök færustu lögspekinga“, að það ætti að ákæra. Bogi Nilsson, fyrrverandi ríkissaksóknari, taldi ekki forsendur til að ákæra, og í rauninni staðfesti landsdómur með sýknudómum sínum um öll efnisleg atriði álit hans, en ekki hinna „lögspekinganna“, sem gáfu ykkur ráð. Og það er eins og ekkert ykkar hafið veitt því athygli, að ákúrur eða ásakanir rannsóknarnefndarinnar um vanrækslu voru með skírskotun til laga, sem sett voru EFTIR bankahrunið, með öðrum orðum afturvirkt, sem er brot á lögmálum réttarríkisins.

Þorsteinn Vilhjálmsson um landsdómsmálið

Nokkrar umræður urðu á Facebook-vegg Stefáns Pálssonar, eftir að ég hafði kynnt bók mína um landsdómsmálið í Silfrinu 4. desember. Einn þeirra, sem tók til máls, var Þorsteinn Vilhjálmsson eðlisfræðingur (og faðir Vilhjálms Þorsteinssonar fjárfestis og aðaleiganda Kjarnans):

Aðalmistökin í Landsdómsmálinu fólust í atkvæðagreiðslu Alþingis um hverja skyldi ákæra. Að mínu mati hefði líka átt að kæra Árna M. og Björgvin, ekki af því að þeir væru endilega sekir, haldur af því að þannig hefði hlutverk Landsdóms dýpkað og skýrst og úrskurðurinn sömuleiðs. Ég held því miður að það hafi verið þingflokkur xS sem klúðraði þessu en það varð ekki refsilaust heldur galt flokkurinn það dýru verði þegar hann þurrkaðist næstum út í næstu kosningum. Svo finnst mér HHG ekkert erindi eiga inn í málið; afstaða hans er 100% fyrirsjáanleg og sætir engum tíðindum. Hann lítur á málið eingöngu sem venjulegt dómsmál sem það er ekki eins og sést á skipan dómsins og upphafsorðum laganna um Landsóm, og einnig af þeirri niðurstöðu að engin viðurlög fylgdu dómnum. Hannes er ekki lögfræðingur sjálfur og því efnislega vanhæfur skv. eigin skilgreiningu á málinu. Hann telur sig hafa efni á að tala um vanhæfni annarra en er auðvitað vanhæfur sjálfur, bæði efnislega og formlega. Honum finnst skipta máli að ekki hafi verið kært í öðrum tilteknum málum. Vissulega hefði mátt kæra DO og HÁ fyrir valdníðslu í Íraksmálinu, en það skiptir engu í þessu máli..

Ég svaraði Þorsteini:

Þetta er auðvitað ekkert svar við ábendingu minni um, að einn dómari (Eiríkur Tómasson) að minnsta kosti var vanhæfur til að sitja í landsdómi: 1) hann hafði lýst eindreginni afstöðu til sakarefnisins í grein, sem að vísu hvarf af netinu; 2) hann hafði geymt fé STEFs í peningamarkaðssjóði, svo að 30% þess tapaðist vegna neyðarlaganna, sem Geir setti; 3) hann hafði átt hlutabréf í Landsbankanum og Glitni, sem töpuðust vegna neyðarlaganna, sem Geir setti; 4) hann hafði ráðist harkalega á Geir fyrir að hafa ekki veitt sér embætti hæstaréttardómara árið 2004. Ég er alveg reiðubúinn að hlusta á efnislegar athugasemdir við þessar ábendingar mínar. Eru þetta ekki eðlilegar vanhæfisástæður?

Þorsteinn svaraði að bragði:

Lífið er ekki skylmingar og ég hef þegar sagt það sem ég hef að segja um þetta.

Ég svaraði:

Þetta segir þú aðeins, af því að þú getur ekki svarað þessu efnislega. Lífið er ekki einræða þín. Lífið er ekki síst rannsókn og rökræða.

Þorsteinn var auðvitað einn þeirra marxista, sem mörkuðu stefnu Alþýðubandalagsins um og eftir 1970. Hann fór á „æskulýðsmót“ í Austur-Berlín 1973 sem formaður sendinefndar, og eftir heimsóknina birti sendinefndin mikið hól um mótið. Í ljós kom síðar, að allar „frjálsar“ umræður á mótinu voru vandlega sviðsettar af Stasi. Líklega óskar Þorsteinn Vilhjálmsson sér helst, að hann hefði sömu tækifæri til að þagga niður í mér og Stasi hafði forðum í Austur-Berlín.

Það er síðan furðulegt að sjá það, sem Þorsteinn segir um, að ákæra hefði átt fleiri ráðherra en Geir, þótt þeir væru ekki nauðsynlega sekir, því að það hefði „dýpkað“ og „skýrt“ málið. Það var einmitt brýnt fyrir þingmönnum, að aðeins ætti að ákæra, væri talið, að meiri líkur væri á sakfellingu en sýknu. Í vestrænum réttarríkjum eru sakamál ekki einhver sviðsetning til að „dýpka“ og „skýra“ mál, þótt vissulega væru haldin sýndarréttarhöld í ríkjum marxista. Hér kemur Þorsteinn eins og oft áður upp um uppruna hugmynda sinna. Hann fetar ekki aðeins í fótspor föður síns, Vilhjálms Þorsteinssonar, sem tók 1961 við stórfé frá Kremlverjum til að skipuleggja verkföll á Íslandi (eins og lýst er í bók minni, Íslenskum kommúnistum 1918–1998), heldur þeirra Torquemada, Vyshínskíjs og annarra alræmdra rannsóknardómara.