Sala áfengis í búðum

Menn koma margir upp um ófrjálslyndi sitt eða stjórnlyndi í umræðum um sölu áfengis í búðum, sem er í senn smámál og stórmál. Það er auðvitað smámál, því að menn eru litlu bættari við frelsi til að kaupa áfengi í búðum. En það er stórmál, því að þar er eitt mjög mikilvægt lögmál í húfi: Menn eiga rétt á að gera það, sem þeir vilja, svo framarlega sem þeir skerði ekki sama rétt annarra með því. Skipti búðar og kaupanda á áfengi og krónum eru slíks eðlis. Réttur engra annarra er skertur. Þess vegna á að leyfa þessi skipti. Önnur atriði koma málinu lítt eða ekki við, til dæmis vinsældir áfengisbúða ríkisins. (Þetta er gömul þversögn í heimspekinni um þýlynda þrælinn: Menn verða svo vanir óþörfum boðum og bönnum, að þeir hætta að finna fyrir þeim sem boðum og bönnum.) Rifja má upp, að einu sinni voru hér hálfopinberar mjólkurbúðir, og raunar var hér eitt sinn rekin bílasala ríkisins!

Þeir stóðu á réttinum

Þegar Páll Jónsson sýslumaður, oftast nefndur Staðarhóls-Páll, gekk fyrir Danakonung eitt sinn á sextándu öld, kraup hann með öðrum fæti og stóð á hinum. Þegar hirðmenn hneyksluðust á þessu, svaraði hann: „Ég lýt hátigninni, en stend á réttinum.“ Halldór Laxness sagði að þetta væri hin íslenska stjórnmálahugsun.

Tvö dæmi má nefna. Árið 1871 settu Danir svokölluð Stöðulög. Samkvæmt þeim var Ísland ekki viðurkennt fullvalda ríki og fengu Íslendingar ekki fulla stjórn eigin mála. Jón Sigurðsson var andvígur þessu, en sætti sig hins vegar við að Danir gáfu Íslandi í ársbyrjun 1874 stjórnarskrá sem var mikil réttarbót frá gildandi stjórnskipan. Kristján IX. bauð Jóni í höll sína skömmu eftir setningu stjórnarskrárinnar. Hann ávarpaði Jón og benti á að nú hefði hann skrifað undir nýja stjórnarskrá. Í orðunum lá að Jón ætti að vera ánægður. „Þetta er góð byrjun, yðar hátign,“ svaraði Jón kurteislega (sjá Andvara 1913).

Liðu nú ár. Haustið 1913 sótti Hannes Hafstein, ráðherra Íslands, ríkisráðsfund í Kaupmannahöfn. Kristján X. var nýorðinn konungur, en hann var ekki eins vinveittur Íslendingum og aðrir í hans ætt. Íslandsráðherra var látinn vita fyrir fundinn að nú skyldu ráðherrar ekki lengur koma fram í einkennisbúningi. Hannes mætti því í morgunbúnaði (tegund af kjóli og hvítu) eins og dönsku ráðherrarnir. Í upphafi fundar spurði konungur Hannes hranalega hvers vegna hann væri ekki í einkennisbúningi. Hannes svaraði því til að sér hefði verið tilkynnt að hann ætti að mæta í morgunbúningi. Konungur sagði að það ætti ekki við um Íslandsráðherra. Kvað hann Íslendinga ókurteisa, þrjóska og agalausa. Þegar konungur settist sneri Hannes sér að honum og sagðist harma orð konungs, ekki sjálfs sín vegna, heldur Íslendinga. Hann gæti því ekki setið þennan fund. Gekk hann út.

Þá reis upp Edvard Brandes fjármálaráðherra. Kvaðst hann hafa kynnt Hannesi hinar nýju reglur. Bæði konungur Hannes ekki afsökunar yrði hann sjálfur að víkja af fundi. Carl Zahle forsætisráðherra tók undir með Brandes og skoraði á konung að slíta annaðhvort fundi eða biðja Hannes afsökunar. Konungur sá sitt óvænna og lét senda eftir Hannesi sem var að ganga út úr höllinni. Þegar Hannes kom inn aftur stóð konungur upp og bað hann afsökunar. Hannes þakkaði konungi ljúfmannlega fyrir að eyða misskilningi og kvaðst sjálfur biðjast afsökunar hefði hann í einhverju móðgað hans hátign.

Þótt þeir Jón og Hannes lytu hátigninni stóðu þeir á réttinum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 23. janúar 2016.)

Hirðuleysið verðlaunað

Hirðuleysi (sloth á ensku) er ein af höfuðsyndunum sjö. Mér varð hugsað til þess, þegar ég las bók Jóns Ólafssonar um Veru Hertzsch, Appelsínur frá Abkasíu, sem út kom 2012. Vera var þýsk, en fluttist til Moskvu 1927. Þar eignaðist hún barn með Benjamín Eiríkssyni hagfræðingi. Barnið var aðeins ársgamalt og Benjamín farinn frá Moskvu vorið 1938, þegar Vera var handtekin í hreinsunum Stalíns. Hún var send í fangabúðir, þar sem hún dó fimm árum síðar úr næringarskorti.

Jón rekur í bók sinni bréfaskipti Veru og Benjamíns. Síðasta bréf Veru til Benjamíns var dagsett 8. desember 1937. Þar skrifaði hún: „Greve hefur líka verið handtekin [svo]“. Jón segir (bls. 173), að ekki sé „ljóst hver Greve var“. Það er hins vegar öllum kunnáttumönnum ljóst: Richard Greve (stundum stafsett Grewe) var ritstjóri Deutsche Zentral-Zeitung, þar sem Vera Hertzsch hafði verið blaðamaður. Hann fæddist í Hamborg 1894, gekk í Kommúnistaflokk Þýskalands 1920 og fluttist til Rússlands 1924. Hann var handtekinn 14. nóvember 1937 og skotinn 25. desember sama ár.

Þetta væri því líkast, að Jón væri að segja sögu manns, sem hefði verið blaðamaður á Morgunblaðinu um 1950. Þar myndi Jón vitna í stutta athugasemd blaðamannsins í bréfi: „Valtýr er nýkominn frá útlöndum“ — og bæta við, að ekki væri ljóst, hver Valtýr væri. Valtýr Stefánsson var ritstjóri Morgunblaðsins 1924–1963.

Nafn Richards Greves er nefnt í fjölda rita um hreinsanir Stalíns. Sjálfur vitnar Jón Ólafsson í eitt slíkt rit, Sviknar hugsjónir (Verratene Ideale) eftir Oleg Dehl. Þar er sérstakur kafli um Deutsche Zentral-Zeitung með stuttu æviágripi Greves og mynd af honum.

Ég hef áður nefnt opinberlega ýmsar aðrar missagnir í bók Jóns. Því miður virðist hún vera jafnóáreiðanleg og fyrri bók hans, Kæru félagar, sem kom út 1999. En Jón fékk ekki aðeins styrki úr Rannsóknarsjóði og Bókmenntasjóði til að skrifa Appelsínur frá Abkasíu, heldur líka sérstök verðlaun Hagþenkis fyrir hana.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 16. janúar 2016.)

Enn hljóp Jón á sig

Á dögunum birtist röng frétt á Netinu um, að Morgunblaðið hefði neitað bandaríska sendiherranum um að birta grein. Hið rétta var, að fyrir mistök birtist greinin ekki á föstudegi, eins og óskað hafði verið eftir. Sendiherrann birti þá greinina á Snjáldrusíðu sinni. Flestir héldu ró sinni, því að þeir sáu, að þessi netfrétt gat varla verið rétt. En Jón Steinsson hagfræðingur hljóp strax til og skrifaði á Snjáldrusíðu sína:

Mogginn birtir ekki grein eftir sendiherra Bandaríkjanna (sem vitaskuld áréttar það að refsiaðgerðirnar eru hluti af stefnu NATO þótt varðhundar LÍÚ á Íslandi telji það henta sér að tala um aðgerðirnar sem uppátæki ESB). Vá ... hægri armur Sjálfstæðisflokksins er virkilega kominn út í móa í hagsmunagæslu sinni fyrir LÍÚ. Ég held að það sé fátt mikilvægara fyrir langtíma framtíð Íslands en það að gjafkvótinn verði afnuminn til þess að þessari svakalegu rentusókn LÍÚ linni.

Þessi athugasemd Jóns er auðvitað fáránleg.

Hann heldur áfram að hlaupa á sig. Ekki verður annað sagt en hann hafi æfinguna.

Rifjum upp, hvað gerðist fyrir bankahrun. Í úrskurði Landsdóms í máli Geirs H. Haardes kemur fram, að Jón hafi 20. mars 2008 sent Geir (sem hann tengdist sem fjölskylduvinur) tölvubréf, þar sem hann hafi varpað því fram, „hvort ríkið og Seðlabankinn eigi að bjóða bönkunum upp á einhverja fjármögnunarkosti í erlendri mynt áður en málin komast á það stig að einhver bankanna verður kominn í veruleg vandræði“. Jón vildi með öðrum orðum ausa gjaldeyrisforðanum í bankana!

Þegar bankahrunið var síðan að skella á í októberbyrjun 2008, skrifaði Jón Geir H. Haarde annað tölvubréf, þar sem hann sagði „bráðnauðsynlegt að ríkið og Seðlabankinn ykju aðgang bankanna að lausu fé í krónum með því að víkka veðheimildir í Seðlabankanum“ (Skýrsla RNA, 20.3.7). Jón vildi með öðrum orðum prenta krónur til að halda bönkunum á floti!

Jón gerðist síðan forsprakki sérstaks starfshóps, sem sinnti einhvers konar sjálfboðastarfi til hliðar við Seðlabankann (og jafnvel á móti honum). Leiðarljós hópsins var, að dæla þyrfti fé í bankana, en ekki gera þá upp. Skoðun Seðlabankans var hins vegar, að aðalatriðið væri að bjarga íslenska ríkinu frá greiðslufalli og síðan að róa innstæðueigendur til að koma í veg fyrir áhlaup á banka og upplausnarástand. Þess vegna þyrfti að slá varnarhring um Ísland (ring-fencing), en láta erlenda kröfuhafa um að innheimta skuldir sínar hjá búum bankanna. (Auðvitað hefði verið æskilegt að bæta úr lausafjárskorti bankanna, en það var ekki hægt að gera án erlendrar aðstoðar, og Íslandi var neitað um hana. Þetta skildi Jón Steinsson bersýnilega ekki.)

Í heila viku í október 2008 var tekist á um þetta í stað þess að framkvæma strax tillögu Seðlabankans. Ráðherrar Samfylkingarinnar og minni spámenn eins og Jón Steinsson voru blindaðir af hatri á þáverandi stjórnendum Seðlabankans. Loks varð Seðlabankinn að fá hinn snjalla og þaulreynda enska fjármálasérfræðing Michael Ridley hjá J. P. Morgan við þriðja mann til að sannfæra ríkisstjórnina um, að bjarga yrði ríkinu og tryggja hag sparifjáreigenda. Bankarnir væru fallnir vegna lausafjárskorts.

Jón Steinsson átti sinn þátt í, að nauðsynlegar björgunaraðgerðir töfðust um viku með ómældum kostnaði. Hann var í algeru uppnámi þessa daga. Síðan hafði hann hin verstu orð um Geir H. Haarde við rannsóknarnefnd Alþingis. Hann kvað Geir hafa verið „á barmi taugaáfalls“, eins og segir í skýrslu nefndarinnar. Sannleikurinn er sá, að þessi orð lýsa Jóni sjálfum best, eins og hann flumbraðist um á þessum örlagatímum. En það hefur hingað til ekki verið talið drengilegt að snúa baki við velgjörðarmanni og fjölskylduvini eins og Jón gerði gagnvart Geir H. Haarde í skýrslu sinni fyrir rannsóknarnefnd Alþingis.

Þótt Jón Steinsson hafi lokað þeim netsíðum, sem til voru um málflutning hans fyrir og í bankahruninu, getur hann ekki lokað heimasíðum Rannsóknarnefndar Alþingis eða Landsdóms. Hin fljótfærnislega færsla hans á Facebook stendur líka. Raunar tók Hringbraut hana sérstaklega upp með velþóknun!

Jón Steinsson ætti nú auðvitað að biðja Morgunblaðið afsökunar. En líklega hefur hann ekki siðferðilegt þrek til þess.

Dofnað yfir gáfnaljósi?

 

Vegna rannsóknarverkefnis, sem ég hef tekið að mér fyrir Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands, hef ég lagt mig eftir að lesa ýmislegt, sem skrifað er um íslensk stjórnmál á ensku. Margt er þar furðulegt. Ég rakst til dæmis á ritgerð eftir Jóhann Pál Árnason, félagsfræðiprófessor (emeritus) í Ástralíu, sem þótti eitt sinn skærasta gáfnaljósið í Sósíalistaflokknum gamla. Birtist hún í bók, sem heitir Leiðir Norðurlandaþjóðanna til nútímans (Nordic Paths to Modernity) og kom út 2012.

Þar segir Jóhann Páll um sinn gamla flokk: „Loks skapaði sameining kommúnista við vinstri væng Alþýðuflokksins 1938 fyrsta raunverulega Evrópukommúnistaflokkinn, og hann var sá eini, sem fylgdi þeirri stefnu tiltölulega lengi. Ólíkt kommúnistaflokkunum í Vestur-Evrópu (að franska kommúnistaflokknum undanteknum á níunda áratug) tók flokkurinn í Kalda stríðinu þátt í tveimur samsteypustjórnum.“

Þetta er allt rangt. Evrópukommúnisminn var viðleitni nokkurra kommúnistaflokka í Suður-Evrópu á áttunda og níunda áratug síðustu aldar til að losa um tengslin við kommúnistaflokk Ráðstjórnarríkjanna. En Sósíalistaflokkurinn íslenski var alla tíð, frá því að hann var stofnaður 1938 uns hann var lagður niður 1968, trúr Kremlverjum. Ekki er til eitt einasta dæmi um það, að hann hafi gagnrýnt orð þeirra eða verk, enda þáði hann stórfé í styrki frá Moskvu, eins og kom í ljós eftir hrun Ráðstjórnarríkjanna, þegar skjalasöfn opnuðust þar eystra.

Sósíalistaflokkurinn var helst sambærilegur við Lýðræðisbandalagið í Finnlandi, sem kommúnistar mynduðu með nokkrum jafnaðarmönnum eftir seinna stríð. Sá flokkur var að vísu hollur Kremlverjum, en ekki eins þröngt afmarkaður og dæmigerðir kommúnistaflokkar. Lýðræðisbandalagið finnska hraktist úr stjórn 1948, en var aftur í stjórn 1966–1971.

Í Kalda stríðinu sat Sósíalistaflokkurinn hins vegar ekki í stjórn á Íslandi. Alþýðubandalagið, ekki Sósíalistaflokkurinn, átti aðild að samsteypustjórnunum 1956–1958 og 1971–1974. Einn af tveimur ráðherrum Alþýðubandalagsins í fyrri stjórninni kom að vísu úr Sósíalistaflokknum og báðir ráðherrar flokksins í hinni seinni, en þá hafði Sósíalistaflokkurinn verið lagður niður.

Hefur eitthvað dofnað yfir gáfnaljósinu?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 9. janúar 2016. Teikningin er úr Morgunblaðinu 1956 og eflaust eftir Halldór Pétursson. Hér hefur verið leiðrétt, að Jóhann Páll var prófessor í félagsfræði, ekki heimspeki, í Ástralíu.)