Þarf prófessorinn að kynnast sjálfum sér?

Á Apollón-hofinu í Delfí er ein áletrunin tilvitnun í Sólon lagasmið, Kynnstu sjálfum þér. Þetta var eitt af heilræðum vitringanna sjö í Forn-Grikklandi. Ég er hræddur um, að einn samkennari minn, Stefán Ólafsson félagsfræðiprófessor, hafi lítt skeytt um slík sjálfskynni. Hann skrifar andsvar í tímaritið Econ Watch við ritgerð eftir mig um stjórnarstefnuna 1991–2004. Þar segist hann ólíkt mér aldrei hafa verið „active in any political-party advocacy“, aldrei hafa verið virkur í starfi stjórnmálaflokks.

Í Alþýðublaðinu 18. janúar 1983 segir á hinn bóginn, að í stjórn nýstofnaðs Bandalags jafnaðarmanna sitji meðal annarra Stefán Ólafsson félagsfræðingur. Bandalagið bauð fram 1983, en sameinaðist Alþýðuflokknum 1986. Í Þjóðviljanum 8. febrúar 1985 segir, að stofnað hafi verið Málfundafélag félagshyggjufólks, sem hafi það markmið að sameina alla vinstri menn í einum flokki. Einn af varamönnum í stjórn sé Stefán Ólafsson félagsfræðingur.

Nú kann vel að vera, að Stefán hafi hvergi verið flokksbundinn, eftir að Bandalag jafnaðarmanna geispaði golunni. En hann tók virkan þátt í kosningabaráttu Samfylkingarinnar árin 2003 og 2007. Í fyrra skiptið var eitt aðalkosningamál Samfylkingarinnar, að fátækt væri meiri á Íslandi en öðrum Norðurlöndum, og vitnaði Stefán óspart um það, meðal annars í Morgunblaðsgrein 7. maí. Þetta reyndist úr lausu lofti gripið samkvæmt mælingum Hagstofu Evrópusambandsins, Eurostat. Í seinna skiptið hélt Stefán því fram í fjölda greina og fyrirlestra, að tekjudreifingin hefði árin 1995–2004 orðið miklu ójafnari en á öðrum Norðurlöndum. Vísuðu frambjóðendur Samfylkingarinnar margsinnis á hann um þetta. En það reyndist líka rangt: Árið 2004 var tekjudreifing svipuð á Íslandi og öðrum Norðurlöndum samkvæmt mælingum Eurostat.

Ef marka má dagbók Össurar Skarphéðinssonar frá 2012, Ár drekans, þá var Stefán virkur um það leyti í innanflokksátökum Samfylkingarinnar, með Jóhönnu Sigurðardóttur og á móti Árna Páli Árnasyni.

Ef til vill á hér best við breyting, sem þýska skopblaðið Simplicissimus vildi gera á hinu gríska heilræði: Kynnstu ekki sjálfum þér! Þú verður alltaf svo illa svikinn!

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. júlí 2018.)

Söguskýringar prófessors

Árið 2017 birti ég yfirlitsgrein í tveimur hlutum í bandaríska tímaritinu Econwatch um frjálshyggju á Íslandi. Fyrri hlutinn var um frjálshyggju á 19. og 20. öld, þar á meðal verk Jóns Sigurðssonar, Arnljóts Ólafssonar, Jóns Þorlákssonar og Ólafs Björnssonar. Seinni hlutinn var um hinar víðtæku umbætur í frjálsræðisátt árin 1991-2004: Hagkerfið hér mældist hið 26. frjálsasta í heimi árið 1990 en hið 9. frjálsasta árið 2004. Einnig ræddi ég um ýmsar skýringar á bankahruninu. Þar eð ég vék stuttlega að gagnrýni Stefáns Ólafssonar prófessors á umbæturnar og skýringum hans á bankahruninu bauð tímaritið honum að veita andsvar. Er ritgerð mín og andsvar hans hvort tveggja aðgengilegt á netinu. Af andsvarinu er augljóst að Stefán ber þungan hug til mín. Það er þó ekki aðalatriði, heldur ýmsar hæpnar fullyrðingar hans.

Stefán andmælir því til dæmis að stuðningur Moskvumanna við íslenska vinstri sósíalista hafi skipt máli: „There may possibly have been some interventions from Moscow during the interwar period (that is contested, though), but not at all from the 1960s onwards.“ Ef til vill höfðu Moskvumenn einhver afskipti af þeim árin milli stríða (þótt það sé umdeilt), en alls ekki frá því um 1960 að telja.

Þetta er alrangt. Það er alls ekki umdeilt meðal fræðimanna að Moskvumenn studdu fjárhagslega vinstri andstöðuna í Alþýðuflokknum og síðar kommúnistaflokkinn árin milli stríða, 1918-1939. Þetta kemur fram í bókum þeirra Arnórs Hannibalssonar, Moskvulínunni, og Jóns Ólafssonar, Kæru félögum, sem þeir gáfu út 1999 eftir að hafa kannað skjöl í rússneskum söfnum.

Aðstoðin að austan hélt áfram eftir 1960. Til dæmis reyndu Kremlverjar ekki einu sinni að leyna því að þeir sendu stóra fjárhæð í verkfallssjóð Dagsbrúnar árið 1961. Sósíalistaflokkurinn og samtök og einstaklingar á hans vegum fengu reglubundinn fjárstuðning allt fram til ársins 1972, svo að vitað sé. Ég hef reynt að meta hversu miklu þessi stuðningur nam samtals að núvirði frá 1940 til 1972 og er niðurstaðan um 3,5 milljónir Bandaríkjadala, eða 350 milljónir íslenskra króna. Voru þetta meira en 10 milljónir króna á ári, sem var veruleg fjárhæð í fámennu landi.

Furðu sætir að háskólaprófessor skuli ekki vita betur.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 21. júlí 2018).

Hattur Napóleons og Hannes Hafstein

Morgunblaðið birti frétt um það 18. júní 2018, að nú ætti að selja á uppboði einn af nítján höttum Napóleons Frakkakeisara, en þeir voru tvíhorna. Af því tilefni má rifja upp, að Björn Jónsson, ráðherra Íslands 1909-1911, gekk í valdatíð sinni keikur um með eins konar Napóleonshatt. Lenti sá hattur síðar í eigu starfsmanns Ísafoldarprentsmiðju, sem Björn hafði átt, og þaðan rataði hann í hendur ungs skálds, Halldórs Guðjónssonar frá Laxnesi, sem gaf kunningjakonu sinni hattinn.

Í grúski mínu vegna ævisögu skáldsins rakst ég á laust blað ómerkt í bréfasafni Ragnars Jónssonar í Smára, en það er varðveitt á handritadeild Landsbókasafnsins. Þar segir frá því, að Hannes Hafstein, forveri Björns í embætti, hafi eitt sinn hnoðað saman brjóstmynd af Birni úr möndludeigi (marsípan) og sett á hana lítinn Napóleonshatt. Síðan hafi Hannes ort gamanvísu til Napóleons fyrir hönd Björns:

Munurinn raunar enginn er

annar en sá á þér og mér,

að marskálkarnir þjóna þér,

en þjóna tómir skálkar mér.

Sem kunnugt er sæmdi Napóleon 26 herforingja sína marskálkstitli. Björn Jónsson hafði hins vegar fellt Hannes úr ráðherraembætti og eftir það rekið móðurbróður hans, Tryggva Gunnarsson, úr Landsbankanum, þótt sá verknaður yrði honum sjálfum síðan að falli. Nýttu sumir öfundarmenn Hannesar sér, að Björn fékk ekki alltaf hamið skapsmuni sína.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 14. júlí 2018.)

Knattspyrnuleikur eða dagheimili?

Þegar ég fylgdist með heimsmeistaramótinu í knattspyrnu 2018, rifjaðist upp fyrir mér samanburður, sem Ólafur Björnsson, hagfræðiprófessor og þingmaður Sjálfstæðisflokksins, gerði á hægri- og vinstristefnu á ráðstefnu Vöku, félags lýðræðissinnaðra stúdenta, 18. mars 1961. Hægrimenn teldu, að ríkið ætti að gegna svipuðu hlutverki og dómari og línuverðir í knattspyrnuleik. Það skyldi sjá um, að fylgt væri settum reglum, en leyfa einstaklingunum að öðru leyti að keppa að markmiðum sínum á sama velli. Vinstrimenn hugsuðu sér hins vegar ríkið eins og fóstru á dagheimili, sem ætti að annast um börnin, en um leið ráða yfir þeim. Alkunn hugmynd sænskra jafnaðarmanna um „folkhemmet“ er af þeirri rót runnin.

Auðvitað er hvorug líkingin fullkomin. Lífið er um það frábrugðið knattspyrnuleik, að ekki geta allir verið íþróttakappar. Börn, gamalmenni, öryrkjar og sjúklingar þarfnast umönnunar, þótt búa megi svo um hnúta með sjúkratryggingum og lífeyrissjóðum, að sumt geti þetta fólk greitt sjálft fyrir umönnun annarra. Hin líkingin er þó sýnu ófullkomnari. Með skiptingunni í fóstrur og börn er gert ráð fyrir, að einn hópur hafi yfirburðaþekkingu, sem aðra vanti, svo að hann skuli stjórna og aðrir hlýða. Sú er hins vegar ekki reyndin í mannlegu samlífi, þar sem þekkingin dreifist á alla mennina.

Vinstrimenn hafa því margir horfið frá hugmyndinni um ríkið sem barnfóstru. Þeir viðurkenna, að lífið sé miklu líkara knattspyrnuleik en barnaheimili. En þeir vilja ekki láta sér nægja eins og hægrimenn að jafna rétt allra til að keppa á vellinum, heldur krefjast þess líka, að niðurstöður verði jafnaðar. Ef eitt lið skorar átta mörk og annað tvö, þá vilja vinstrimenn flytja þrjú mörk á milli, svo að fimm mörk séu skráð hjá báðum. Hægrimenn benda á það á móti, að þá dragi mjög úr hvatningunni til að leggja sig fram, jafnframt því sem upplýsingar glatast um, hverjir séu hæfastir. Það er einmitt tilgangur sérhverrar keppni að komast að því, hver skari fram úr hvar, svo að ólíkir og misjafnir hæfileikar þeirra geti nýst sem best.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. júlí 2018.)