Afstaða Íslendinga 1848

Einveldinu danska lauk snögglega vorið 1848, og boðaði konungur til stjórnlagaþings þá um haustið í Kaupmannahöfn. Til þess kvaddi hann fimm Íslendinga, Brynjólf Pétursson skrifstofustjóra, Jón Guðmundsson ritstjóra, Jón Johnsen bæjarfógeta, Jón Sigurðsson sagnfræðing og Konráð Gíslason málfræðing. Þeir reyndu eins og þeir gátu að halda Íslandi utan við allar ákvarðanir, sem teknar yrðu á þinginu um framtíð Danaveldis, en það náði þá ekki aðeins yfir Danmörku og eyjar í Norður-Atlantshafi og Karíbahafi, heldur líka hertogadæmin Slésvík og Holtsetaland.

Íslendingarnir vissu, að danskir áhrifamenn vildu innlima Slésvík, sem var hálfdönsk, en sleppa hinu alþýska Holtsetalandi. Heimastjórn fyrir Ísland kom vart til greina, ef innlima átti Slésvík. Raunar var N. F. S. Grundtvig eini málsmetandi Daninn, sem fylgdi skynsamlegri stefnu í Slésvíkurmálinu. Hún var að skipta Slésvík og innlima aðeins hinn dönskumælandi hluta hennar að fengnu samþykki íbúanna. Varð sú raunin 1920.

Hitt skiptir þó meira máli í ljósi sögunnar, að danska stjórnarskráin, sem stjórnlagaþingið samþykkti og konungur skrifaði undir 5. júní 1849, var mjög frjálsleg. Í krafti atvinnufrelsis urðu stórstígar framfarir í Danmörku næstu áratugina. Ég sé í þingtíðindum, að þrír Íslendinganna greiddu atkvæði með stjórnarskránni, Brynjólfur, Jón ritstjóri og Jón bæjarfógeti, en þeir Jón forseti og Konráð voru fjarverandi. Það var þó væntanlega ekki vegna þess, að þeir væru ósamþykkir henni, heldur vildu þeir hafa sem minnst afskipti af innanríkismálum Dana. Íslenska stjórnarskráin frá 1874 var sniðin eftir hinni dönsku og hefur eins og hún reynst hið besta.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 2. júlí 2022. Málverkið er af stjórnlagaþinginu.)

Snorri í Kaupmannahöfn 1848

Febrúarbyltingin í Frakklandi 1848 olli umróti í Danmörku, en þar var enn einveldi. Ráðgjafar konungs voru lítt við alþýðuskap, og á fjöldafundum í Kaupmannahöfn var þess krafist, að þeir vikju. Ræðuskörungurinn Orla Lehmann, leiðtogi þjóðfrelsismanna, samdi ávarp til konungs, sem tólf þúsund manna herskari skundaði með í konungshöllina 21. mars. Í niðurlagi ávarpsins sagði: „Vér biðjum og þrábænum Yðar hátign um að stofna ekki þjóðinni í þau óyndis úrræði, að hún verði að leita hjálpar hjá sjálfri sér.“ Hótunin leyndi sér ekki. Friðrik konungur varð þegar við kröfu fjöldans, og var kvatt saman stjórnlagaþing, sem samdi frjálslynda stjórnarskrá í svipuðum anda og hin norska frá 1814, og skrifaði konungur undir hana 5. júní 1849, sem er þjóðhátíðardagur Dana. Íslenska stjórnarskráin er sniðin eftir hinni dönsku.

Í þessari atburðarás endurómar frásögn Snorra í Heimskringlu af fundi sænskra bænda með Ólafi Eiríkssyni Svíakonungi árið 1018. Hafði Þórgnýr lögmaður orð fyrir þeim og sagði konungi, að hann ætti tvo kosti, að láta af ófriði við Norðmenn eða vera drepinn. Ólafur konungur sá sitt óvænna og varð við kröfu fjöldans. Skreytir veggmynd af fundinum einn sal sænska Ríkisdagsins.

Lehmann var aðdáandi íslenskra fornbókmennta og vel kunnugur verkum Snorra, en N. F. S. Grundtvig hafði snúið Heimskringlu á dönsku þrjátíu árum áður. Í þeirri bók er skýrum orðum komið að tveimur hugmyndum, að konungar lúti sömu lögum og þegnar þeirra og að afhrópa megi þá, gangi þeir í berhögg við lögin. Þessar tvær hugmyndir eru auðvitað uppistaðan í kröfu frjálshyggjumanna um takmarkað ríkisvald.

 

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 25. júní 2022. Teikningin er af göngunni að konungshöllinni. Grundtvig horfir á hana út um hornglugga á annarri hæð í fremsta húsinu.)

 

Sögur af tveimur merkismönnum

Á ráðstefnu Evrópska hugmyndabankans (European Resource Bank) í Stokkhólmi 7. júní 2022 kynnti ég nýlega bók mína í tveimur bindum um tuttugu og fjóra frjálslynda íhaldsmenn, allt frá sagnritaranum Snorra Sturlusyni til heimspekingsins Roberts Nozicks. Ég lét í ljós þá skoðun, að sennilega hefði Friedrich von Hayek sett fram fullkomnustu vörnina fyrir frjálslyndri ihaldsstefnu, en rifjaði um leið upp, þegar hann kom í heimsókn til okkar nokkurra stúdenta í Oxford vorið 1983, eftir að við höfðum stofnað þar The Hayek Society. Hann flutti stutta tölu í kvöldverði, sem við héldum honum, og kvaðst ánægður með, að ungt fólk hefði áhuga á kenningum sínum. Hann yrði hins vegar að taka af okkur loforð um að verða ekki „Hayekians“, því að marxistarnir hefðu verið miklu verri en Marx og keynesverjarnir miklu verri en Keynes.

Ég kvað gallann við hefðbundna íhaldsstefnu vera, að hún fæli ekki í sér nein svör um, hvað skyldi gera, heldur aðeins tregðu til að breyta. Í því sambandi rifjaði ég upp, þegar Milton Friedman kom í heimsókn til Íslands haustið 1984. Í hádegisverði honum til heiðurs kynnti ég hann fyrir gestum. Þegar einn seðlabankastjórinn birtist, sagði ég: „Jæja, prófessor Friedman. Hér er kominn maður, sem yrði atvinnulaus, yrðu kenningar yðar framkvæmdar!“ Friedman vildi sem kunnugt er leggja niður seðlabanka, en setja í þeirra stað fastar reglur um aukningu peningamagns í umferð. En Friedman svaraði að bragði: „Nei, nei. Hann yrði ekki atvinnulaus. Hann yrði aðeins að færa sig í arðbærara starf!“ Kosturinn við kapítalismann er einmitt, að hann knýr okkur öll til að laga okkur að síbreytilegum aðstæðum. Frjálslyndir íhaldsmenn vilja þróun fram á við, hvorki kyrrstöðu né byltingu.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 18. júní 2022.)

Norðurlönd til fyrirmyndar

Á ráðstefnu norskra íhaldsstúdenta í Osló 21. maí 2022 benti ég á, að velgengni Norðurlanda væri þrátt fyrir, en ekki vegna ofurvalds sósíalista þar um miðja tuttugustu öld. Hún ætti sér aðallega þrjár rætur: Réttarríkið standi traustum fótum á Norðurlöndum, ekki síst virðing fyrir eignarréttinum; hagkerfið sé opið og áhersla lögð á frjáls alþjóðaviðskipti; og samheldni sé veruleg og almennt traust algengt, en það greiðir fyrir verðmætasköpun og gagnkvæmri aðlögun.

Á Norðurlöndum er einmitt til sterk frjálslyndishefð. Snorri Sturluson kom orðum að þeirri skoðun, að konungar væru settir undir sömu lög og þegnar þeirra og setja mætti þá af, brytu þeir þessi lög. Í ræðu Einars Þveræings sagði Snorri meira að segja, að konungar væru misjafnir og Íslendingum því best að hafa engan konung. Anders Chydenius, sænsk-finnskur prestur á átjándu öld, skrifaði bókina Þjóðarhag ellefu árum áður en Auðlegð þjóðanna eftir Adam Smith kom út 1776, en boðskapurinn var hinn sami: eins gróði þarf ekki að vera annars tap, og hagkerfið getur verið skipulegt án þess að vera skipulagt.

Ég ræddi líka um hina víðkunnu sænsku hagfræðinga Gustav Cassel og Eli Heckscher, sem mæltu af mælsku fyrir atvinnufrelsi á þriðja og fjórða áratug tuttugustu aldar. Þeir höfðu mikil áhrif, líka á sænska jafnaðarmenn, sem fóru sér þess vegna hægar en í upphafi var ætlunin. Margt af því, sem Jón Þorláksson skrifaði uppi á Íslandi, var einmitt ættað frá Cassel, meðal annars hin fræga ritgerð „Milli fátæktar og bjargálna“.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. maí 2022.)

Fimmtíu ára stúdentar

Við héldum upp á það á dögunum að vera orðin fimmtíu ára stúdentar frá Menntaskólanum í Reykjavík, fyrst árgangurinn 1972 á sérstakri samkomu, síðan nokkrir afmælisárgangar ásamt nýstúdentum. Eflaust henta fjölbrautirnar ýmsum, en okkur fannst bekkjarfyrirkomulagið gott. Þegar ég var í þriðja bekk, varð ég einn fárra hægri manna til að greiða Davíð Oddssyni atkvæði sem inspector scholae, forseta nemendafélagsins, en flestir vinstri menn skólans studdu hann þá frekar en mótframbjóðandann Þorvald Gylfason, og eiga þeir sumir eflaust enn erfitt með að fyrirgefa sér það. Ég studdi líka árið eftir Geir H. Haarde, sem tók við embættinu af Davíð.

Við hlutum afar trausta undirstöðu í Menntaskólanum, og flest var þar í föstum skorðum. Einn minnisstæðasti kennari minn var Jón S. Guðmundsson, sem brýndi fyrir okkur að skrifa vandaða íslensku og fór af miklum þrótti yfir Eddukvæði, kafla úr Heimskringlu og Egils sögu. Hann vitnaði oft í kennara sinn í háskóla, Sigurð Nordal, til dæmis um, að Laxdæla hefði átt að heita Guðrúnar saga Ósvífursdóttur, að líklega hefði Þorgeir Ljósvetningagoði ort Völuspá, þegar hann lá undir feldinum forðum, og að kalla mætti það góða íslensku, sem Jónas hefði skrifað og Konráð samþykkt. Tveir svipmiklir og ötulir kennarar mínir aðrir voru Ragnheiður Briem í þýsku og Ólöf Benediktsdóttir í ensku. Guðni Guðmundsson rektor kenndi mér aldrei, en hann stjórnaði skólanum röggsamlega. Hann var stundum hryssingslegur, en raungóður undir niðri.

Því miður eru þrír bekkjarbræður mínir í sjötta bekk látnir, dugnaðarforkurinn Gunnar Birgisson bæjarstjóri, Hlynur Antonsson, sem ógæfan elti, þótt hann væri hæfileikamaður, og Kjartan Magnússon stærðfræðiprófessor, víðlesinn öðlingur og góðvinur minn.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. maí 2022. Myndin er af því, þegar Geir H. Haarde tók við inspectorstöðunni af Davíð Oddssyni.)

Lærdómar á lífsleið

Við sátum á útiveitingastað í Belgrad (Hvítagarði) í Serbíu, þegar húmaði að, og röbbuðum saman um lífið og tilveruna. Bandarískur kaupsýslumaður, vinur minn, hafði tekið tvítugan son sinn með sér í ferðalag um Balkanlöndin. Hann spurði, hvort ég gæti gefið syninum einhver ráð um framtíðina. Ég fór að hugsa um, hvað ég hefði lært af reynslunni, minni eigin og annarra.

Eitt er, að raða má verðmætum lífsins svo, að fyrst komi heilsan, síðan fjölskylduhagir (ást og vinátta) og þá peningar. Séu menn við góða andlega heilsu, þá verða fjölskylduhagir þeirra líklega ákjósanlegir. Sé menn við góða líkamlega heilsu, þá geta þeir unnið sig út úr fjárhagslegum erfiðleikum.

Annað er, að í vali um nám og störf eiga menn að fara eftir áhugamálum sínum frekar en fjárvon. Áhugasamt fólk og ötult bjargar sér ætíð. Ég myndi líka hafa lært fleiri tungumál, væri ég yngri og ætti þess kost.

Hið þriðja er, að foreldrar geta aðeins gert þrennt fyrir börn sín: alið þau upp með því aðallega að veita gott fordæmi, styðja þau og hvetja til að mennta sig og hjálpa þeim með útborgun í fyrstu íbúð. Með þessu koma þau fótum undir börnin, en það er síðan barnanna sjálfra að ganga.

Iðulega sagði ég síðan nemendum mínum í stjórnmálafræði, að menn ættu að forðast að fjandskapast við þrjú öfl eða veldi í heiminum, því að þau sigruðu jafnan í átökum, þótt orðspor þeirra væri misjafnt: Bandaríkjamenn, Gyðingarnir og páfinn í Róm.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 21. maí 2022.)

Sarajevo 2022

Þegar ég hélt fyrirlestur í Sarajevo í Bosníu-Hersegóvínu 12. maí 2022, varð mér eins og líklega flestum öðrum, sem til borgarinnar koma, hugsað til hins örlaríka júnídags árið 1914, en þá skaut þar serbneskur þjóðernissinni, Gavrilo Princip, ríkisarfa Habsborgarveldisins Franz Ferdinand og konu hans Sophie til bana. Þetta var upphafið að fyrri heimsstyrjöld.

Habsborgarveldið var tvískipt, í ungverska konungdæmið og austurríska keisaradæmið, en hvorum hluta fylgdu ýmis smærri lönd. Notuðu hinar sundurleitu þjóðir þess sömu mynt, mynduðu einn markað og lutu einum þjóðhöfðingja, svo að það var eins konar forveri Evrópusambandsins. Það, sem felldi Habsborgarveldið, var hið sama og kynni að fella Evrópusambandið, að veita einstökum svæðum ekki nægilega sjálfstjórn eins og gert var í Sviss með kantónum. Höfðu stjórnendur Habsborgarveldisins þó verið að fikra sig áfram að slíkri dreifstýringu.

Serbneskir þjóðernissinnar undu illa þessari þróun, því að hún gat haft í för með sér, að Slóvenar, Króatar og Bosníumenn sættu sig við að vera þegnar Habsborgaranna í stað þess að ganga inn í draumríki þeirra, sameinað ríki allra Suður-Slava. Franz Ferdinand var einn helsti stuðningsmaður frekari dreifstýringar, svo að serbneskir þjóðernissinnar vildu hann feigan, og nutu þeir fulltingis leynilögreglu Serbíu.

Fyrri heimsstyrjöld var alls ekki óhjákvæmileg og ekki heldur fall Habsborgarveldisins. Það var fásinna af Bretum að hefja þátttöku í stríðinu, en hefðu þeir setið hjá, þá hefðu Þjóðverjar, Austurríkismenn og Ungverjar í sameiningu sigrað Serba, Rússa og Frakka á nokkrum mánuðum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 14. maí 2022.)

Draumur Gunnars að rætast?

Horfur eru nú á, að Svíþjóð og Finnland hverfi frá hlutleysi og gerist aðilar að Atlantshafsbandalaginu. Það hefði fyrir nokkrum árum þótt saga til næsta bæjar. Kalmarsambandið, sem var ríkjasamband þriggja konungsríkja, Danmerkur, Svíþjóðar ásamt Finnlandi og Noregs ásamt Íslandi, stóð aðeins í röska öld, frá 1397 til 1523. Eftir það skiptust Norðurlönd milli konunga Danmerkur og Svíþjóðar allt til 1814, þegar Danir urðu að láta Noreg af hendi við Svía í sárabætur fyrir Finnland, sem Rússar höfðu tekið af Svíum.

Á nítjándu öld spratt skandínavisminn upp: Danir, Svíar og Norðmenn væru frændþjóðir og ættu að mynda ríkjabandalag, jafnvel ríki. Skandínavisminn beið hins vegar hnekki, þegar Svíar vildu ekki liðsinna Dönum í átökum þeirra við Þjóðverja. Skilnaður Noregs og Svíþjóðar 1905 þótti líka ósigur skandínavismans. Í fyrri heimsstyrjöld voru skandinavísku ríkin öll hlutlaus, en Ísland var þá í raun og veru undir stjórn Breta. Finnar notuðu tækifærið 1917 til að segja skilið við Rússa, og Ísland varð fullvalda ríki í sambandi við Danakonung 1918. Enginn hlustaði á Gunnar Gunnarsson, sem mælti í greinasafni 1927, Det nordiske rige, fyrir ríkjabandalagi Norðurlanda.

Í seinni heimsstyrjöld komu ólíkar aðstæður hinna norrænu þjóða vel í ljós. Svíar gátu verið hlutlausir. Norðmenn og Danir sættu hernámi Þjóðverja. Finnar urðu fyrir árás Rússa og urðu að afhenda þeim mikið land. Íslendingar sættu hernámi Breta. Árið 1948 náðu skandinavísku ríkin þrjú ekki samkomulagi um varnarbandalag. Áherslur þeirra voru of ólíkar. Norðmenn, Danir og Íslendingar komust undir verndarvæng Bandaríkjanna, Svíar treystu á sjálfa sig, og Finnar héldu sjálfstæði gegn því að styggja ekki Rússa. Nú hafa aðstæður gerbreyst. Er draumur Gunnars Gunnarssonar um „det nordiske rige“ að rætast? Erum við á leið til Kalmar?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. maí 2022.)  

Í Snorrastofu

Hinn 19. apríl var mér boðið að flytja erindi um stjórnspeki Snorra Sturlusonar í Snorrastofu í Reykholti. Þar notaði ég tækifærið til að svara rækilegar en áður tveimur mótbárum, sem hreyft var við fyrirlestri mínum um sama efni í miðaldastofu í Reykjavík 2. desember á síðasta ári.

Hin fyrri var, að Snorri hefði ekki samið Egils sögu. En margvísleg rök hníga að því. Í fyrsta lagi var það ekki nema á færi höfðingja eða biskupsstólanna eða klaustra að framleiða bækur. Slátra þurfti kálfum í skinnin (111 kálfum í Flateyjarbók), tína sortulyng í blekið og klæða og fæða skrifara veturlangt. Fáir höfundar koma því til greina, Snorri einn þeirra. Í öðru lagi er tíminn réttur: Egils saga var rituð, á meðan Snorri var uppi. Í þriðja lagi er staðurinn réttur: Höfundur þekkti vel til í Borgarfirði og á Rangárvöllum. Í fjórða lagi er stíllinn svipaður á Heimskringlu annars vegar og Egils sögu hins vegar. Í fimmta lagi hefur nýlegur og skipulegur samanburður orðnotkunar leitt í ljós náinn skyldleika textanna í Heimskringlu og Egils sögu.

Seinni mótbáran var, að í Heimskringlu kynni vissulega að gæta hugmynda um skorður, sem forn lög og fastar venjur settu konungum, en í lífi sínu hefði Snorri síður en svo sýnt, að hann hefði verið andstæðingur konunga. Við þessari mótbáru átti ég þrenn svör. Í fyrsta lagi var Snorri ekki andstæðingur konunga, en hann taldi, að Íslendingar ættu að vera vinir þeirra og ekki þegnar, eins og kemur fram í ræðu Einars Þveræings. Í öðru lagi ættum við að skoða, hvað Snorri gerði til að koma landinu undir konung, en ekki, hvað Sturla Þórðarson gaf í skyn, að hann hefði sagt í Noregi, og sannleikurinn er sá, að hann gerði ekkert til að koma landinu undir konung. Í þriðja lagi egndi Snorri svo konung, að hann lét að lokum drepa hann! Þótt Snorri væri ekki andstæðingur konunga, voru konungar andstæðingar Snorra.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 23. apríl 2022.)

Syndir mæðranna

Í Fróðleiksmola 1. ágúst 2020 nefndi ég dæmi um þá afsiðun, sem stríð hafa í för með sér. Í lok síðari heimsstyrjaldar flýðu um 250 þúsund Þjóðverjar undan Rauða hernum rússneska yfir Eystrasalt til Danmerkur. Þar voru þeir umsvifalaust lokaðir inni í fangabúðum. Danska læknafélagið sendi frá sér tilkynningu um, að læknar myndu ekki hlynna að flóttafólkinu á neinn hátt. Um þrettán þúsund flóttamenn önduðust, þar af sjö þúsund börn undir fimm ára aldri. Flest börnin hefðu lifað, hefðu þau fengið aðhlynningu.

Í grúski mínu rakst ég nýlega á annað dæmi, en frá Noregi. Í stríðslok voru börn norskra stúlkna og þýskra hermanna orðin um tíu þúsund. Þótt stúlkurnar hefðu ekki brotið nein lög, var farið illa með þær eftir uppgjöf Þjóðverja, hárið rakað af þeim sumum og gerð að þeim hróp á götum og torgum. Nefnd, sem skipuð var til að gera tillögur um meðferð barnanna, fékk geðlækni einn til að meta þau, Ørnulf Ødegard. Hann gaf út allsherjarvottorð um þau. Sagði hann mæður þeirra almennt vera treggáfaðar og geðvilltar, og líklega væru barnsfeðurnir það líka, úr því að þeir hefðu valið sér þær til fylgilags. Taka yrði börnin af mæðrunum og ala upp á hælum. Sem betur fer var ráðum Ødegards ekki fylgt. En margar mæðurnar voru reknar með börn sín til Þýskalands. Sum börnin voru send í ættleiðingu til Svíþjóðar án vitundar eða samþykkis mæðra sinna. Þau, sem eftir voru, ólust mörg upp á barnaheimilum og sættu flest aðkasti. Er þetta mál blettur á sögu Noregs.

Ødegard var raunar líka annar af tveimur geðlæknum, sem vottuðu, að norska skáldið Knut Hamsun væri geðbilaður, en hann hafði verið eindreginn stuðningsmaður nasista. Var Hamsun lokaður inni á hæli, en með bók, sem hann samdi um reynslu sína, Grónar götur, afsannaði hann rækilega sjúkdómsgreiningu læknanna.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 30. apríl 2022.)