Sumarhefti Þjóðmála

Timaritið Þjóðmál hefur nú komið út í átta ár undir ritstjórn Jakobs F. Ásgeirssonar, rithöfundar og stjórnmálafræðings. Ritstjórinn skrifar einhverjar skeleggustu stjórnmálagreinar, sem birtast um þessar mundir, og er ég sammála honum um flest, nema hvað mér finnst hann heldur óvinsamlegur ýmsum auðmönnum, en þá tel ég flesta hið mesta þarfaþing.

 

Nýlega kom út annað hefti Þjóðmála ársins 2012, og á ég þar eina grein, „Göfuga villimenn,“ á 34.–40. bls. Hún er þáttur í rannsóknarverkefni, sem ég annast í Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands, „Umhverfisvernd, eignaréttindi og auðlindanýting.“ Ég ræði þar um goðsögninni gömlu um það, að forfeður okkar hafi verið saklausir og göfugir villimenn, sem reikað hafi sælir um sólbjartar veiðilendur. Á okkar dögum birtist þessi goðsögn í ýmsum undarlegum myndum, til dæmis í kenningu bandaríska mannfræðingsins Margaret Meads um uppvöxt á Samóa-eyjum, sem fræðimenn hafa hrakið, og í furðusögum af nýfundnum ættflokkum í fjarlægum skógum.

 

Margvíslegt forvitnilegt efni er í heftinu, þar á meðal vel rökstudd grein eftir Jón Magnússon hæstaréttarlögmann um úrskurð Landsdóms í ákæru Alþingis á hendur Geir H. Haarde, en allt það mál er hið argasta hneyksli. Full ástæða er til að mæla með Þjóðmálum, ekki síður þessu hefti en hinum eldri.

Fá íslensku snillingarnir verðlaun?

Staksteinahöfundur í Morgunblaðinu fór 15. júní á kostum að venju:

 

Jóhanna býr svo vel að hafa landsfræga ræðuskrifara við höndina sem gæta þess að hún segi ekkert sem kemur þessu máli við og selja firðina iðulega dýrara en þeir kaupa þá. (Nú er 17. júní framundan, piltar. Láta nú einhvern eldri en tvævetur lesa textann yfir áður en þulan fær hann).

En Samfylkingin á fleira en fræga ræðuskrifara. Hún hefur einnig efnahagsleg undrabörn á sínum snærum. Össur Skarphéðinsson, Björgvin G. Sigurðsson og Sigríður Ingadóttir hafa komið fram með margar snjallar kenningar síðustu misserin, þótt nóbelnefndin þykist ekki sjá þær eða heyra, sem segir meira um nefndina en fyrrtalda snillinga.

Fréttir úr innsta hring herma að þau þrjú séu að bræða með sér að leggja til við spænsk yfirvöld að hika ekki lengur við að taka upp evru, sem myndi næstum örugglega stöðva niðursnúinn spíralann. Nú ef það gengur ekki gæti Spánn sótt upp að fá hraðmeðferð inn í Evrópusambandið. Það er laust sæti við hliðina á Íslandi. Láti þau tillöguna vaða er nóbelnefndin komin í verulega klemmu.

 

Fjölmiðlar þurfa ekki aðeins að fylgjast vel með 17. júní ræðum Jóhönnu Sigurðardóttur, þar sem sumt hefur verið spánskt síðustu árin, heldur líka hugsanlegum tillögum íslensku snillinganna til spænskra stjórnvalda.

Elinor Ostrom látin

Elinor Ostrom, sem fékk Nóbelsverðlaunin í hagfræði 2009, lést 12. júní 2012.

Hún hlaut þessa miklu viðurkenningu fyrir rannsóknir sínar á því, hvernig menn geta með sjálfsprottnum reglum og samtökum, oft án atbeina ríkisins, leyst þann vanda, sem sprettur af samnýtingu á gæðum í almenningum og afréttum, til dæmis beitarlandi til fjalla, vötnum og skógum, þegar einstaklingar freistast til að ofnýta gæðin, því að gróðinn skilar sér til þeirra einna, en kostnaðurinn dreifist á alla í hópi samnýtenda. Er margt hnýsilegt í fræðum Ostroms, en sjálfur vinn ég um þessar mundir að rannsóknum á grænum kapítalisma. Íslendingar þekkja vel nokkur dæmi um reglur til að stýra samnýtingu á gæðum, til dæmis ítöluna, sem dr. Þráinn Eggertsson prófessor hefur greint hagfræðilega, en hún fólst í beitarréttindum, sem hver jörð fékk í afréttum upp til fjalla allt frá því á þjóðveldisöld. Þetta var kvótakerfi þess tíma.

Vísnaþáttur í útvarpi

Veturinn 1954-1955 var vísnaþátturinn „Já eða nei“ á dagskrá í Ríkisútvarpinu undir stjórn Sveins Ásgeirssonar. Var hann tekinn upp í Sjálfstæðishúsinu við Austurvöll (þar sem nú er veitingastaðurinn Nasa) að viðstöddum áheyrendum. Þar leiddu fjórir hagmæltir menn saman hesta sína, þeir Steinn Steinarr, Guðmundur Sigurðsson, Helgi Sæmundsson og Karl Ísfeld. Botnuðu þeir fyrri helminga sem hlustendur sendu inn.

Einn fyrri helmingurinn var á þessa leið:

Margur oft í heimi hér
harma sína rekur,

 

en Steinn botnaði óðar:

gáir lítt að sjálfum sér
og síðan víxil tekur.

 

Þættirnir nutu mikilla vinsælda, og komu vísurnar úr honum út á bók með sama nafni, Já eða nei. Þegar þeir voru að renna skeið sitt á enda, tilkynnti Sigurður Magnússon, blaðafulltrúi Loftleiða, að félagið byði þátttakendunum fjórum og stjórnandanum til Kaupmannahafnar til að taka upp einn þátt.

Í Kaupmannahöfn var efnt til vísnakeppni í Íslendingafélaginu 14. maí 1955, þar sem viðstaddir spreyttu sig á að botna fyrri helming, sem Sveinn Ásgeirsson kastaði fram:

Oft er kátt við Eyrarsund,
æskan þangað leitar.

 

Þótt sjálfur höfuðsnillingurinn Jón Helgason prófessor spreytti sig í keppninni, varð hann að deila fyrstu verðlaunum með ungri stúlku, Vilborgu Dagbjartsdóttir, sem mælti fram seinni helminginn:

Þó mun Ísland alla stund
elskað miklu heitar.

 

Má af því tilefni rifja upp orð Árna Pálssonar prófessors: „Hvergi hefur Ísland verið elskað eins og í Kaupmannahöfn.“

(Þessi fróðleiksmoli, sem birtist nýlega í Morgunblaðinu, er sóttur í ýmsa staði í bók mína, Kjarna málsins. Fleyg orð á íslensku, sem kom út árið 2012 og er ekki aðeins tilvalin til gjafa, heldur líka til að taka með sér upp í sumarbústaðinn eða í veiðihúsið.)

Æpandi þögn

Ég spurði hér fyrir nokkru, hvað vandlætingarpostularnir Guðmundur Andri Thorsson og Illugi Jökulsson myndu skrifa um það, þegar stjórn Hörpu vildi ráða Þorgerði Katrínu Gunnarsdóttur forstöðumann hússins, en var neydd til þess að ráða þess í stað einn helsta menningarpostula vinstri manna. Þeir hafa haft ýmislegt að segja af minna tilefni. Stórlega var brotið á hæfri konu.

Auðvitað þögðu þeir Andri og Illugi. Og þögn þeirra var ærandi.

Nú verður fróðlegt að sjá, hvað þeir Stefán Ólafsson og Þorvaldur Gylfason, sem skrifað hafa ófáar greinar um samúð sína með lítilmagnanum, segja við ágætri ábendingu leiðarahöfundar Morgunblaðsins:

Milljarði króna, þúsund milljónum, er eytt í einkennilega atlögu að stjórnarskrá landsins. Fjögur hundruð milljónum er kastað í óþarft hringl með ráðuneyti stjórnarráðsins. Milljörðum er sóað í aðildarumsókn að ESB sem ber dauðann í sér. Hundruðum milljóna var kastað í samninganefnd vegna Icesave sem gekk erinda andstæðinga Íslands. En MS-sjúklingar skulu verða fyrir varanlegum skaða í sparnaðarskyni! Er þetta forgangsröðun „norrænu velferðarstjórnarinnar“ eins og hún kallaði sig í upphafi?

Ég spái því, að viðbrögð þeirra Stefáns verði æpandi þögn.

Það er eftir öðru. Skjaldborgin um heimilin reyndist aðeins vera skjaldborg um heimili tveggja manna, Einars Karls Haraldssonar og Más Guðmundssonar. Og „norræna velferðarstjórnin“ gætir ekki hagsmuna hinna vinnandi stétta, heldur aðeins hinna talandi stétta. Hún stefnir ekki að sköpun, heldur skrafi.

Hægri stefna á okkar dögum

Flokkun stjórnmálaskoðana í hægri og vinstri hófst í frönsku stjórnarbyltingunni 1789. Þá skipuðu stuðningsmenn konungs og kirkju í þjóðsamkomunni sér til hægri handar forseta, en róttækir byltingarmenn sér honum til vinstri handar.

Á nítjándu öld voru hægri flokkar íhaldssamir, sumir jafnvel afturhaldssamir, og studdust við yfirstéttir. Vinstri flokkar voru róttækir og sóttu fylgi til vinnandi stétta. Vinstri flokkurinn danski var dæmigerður. Hann var frjálslyndur bændaflokkur, enda var landbúnaður aðalútflutningsatvinnuvegur Dana og viðskiptafrelsi honum nauðsynlegt.

Tveir höfuðsmiðir íslenska flokkakerfisins höfðu hins vegar aðrar aðferðir til að flokka stjórnmálastefnur. Jónas Jónsson frá Hriflu taldi þrjá flokka eðlilega. Einn berðist fyrir sameign og styddist við verkalýð bæjanna, annar fyrir samvinnu, og mynduðu hann bændur, hinn þriðji fyrir samkeppni, og söfnuðust þar saman efnamenn.

Jón Þorláksson hafnaði hugmyndum um stéttarflokka, enda skyldu allir vinna að almannahag. Skipting í flokka réðist af hugsjónum, stjórnlyndi eða frjálslyndi annars vegar og íhaldssemi eða umrótsgirni hins vegar. Sjálfum fannst honum íhaldssemi tímabær á Íslandi, því að halda þyrfti í fengið frelsi. Þess vegna væri flokkur hans frjálslyndur íhaldsflokkur. Hann hefði orðið til í framhaldi af vinstri flokkum nítjándu aldar. Jón taldi hins vegar sósíalistaflokka stjórnlynda umrótsflokka.

Flokkun Jónasar frá Hriflu var gölluð, því að samvinna er ekki sjálfstæð hugsjón. Allir eru henni hlynntir, þótt sumir kjósi hana sjálfsprottna og aðrir valdboðna. En flokkun Jóns Þorlákssonar var vel hugsuð, þótt ekki hafi margir notað hana. Vandinn við skiptinguna í hægri og vinstri var einmitt, að gömlu hægri og vinstri flokkarnir voru á tuttugustu öld allir orðnir hægri flokkar, því að þeir stóðu andspænis róttækum sósíalistaflokkum. Til dæmis er Vinstri flokkurinn danski í raun hægri flokkur og hverfandi munur á honum og gamla hægri flokknum, Íhaldssama þjóðarflokknum.

Hægri og vinstri eru þó stutt og þægileg orð. Er hægri stefna nú á dögum að kjósa lága skatta og traustar varnir, en vinstri stefna að vilja háa skatta og veikar varnir?

Ekki aðeins rímsins vegna

Tómas Guðmundsson orti í kvæðinu „Nú er veður til að skapa“ um hnött, sem hlaðinn væri úr mannabeinum og púðri. Þá voru Hitler og Stalín bandamenn eftir griðasáttmála þeirra í ágúst 1939:

Og alveg varð ég hissa
er herrann lét sér detta
í hug að nota þetta
handa foringjanum Hitler
og föður Jósef Stalín.
– Nú fá þeir að vera saman,
og rímsins vegna í peysum
frá prjónastofunni Malín.

 

En prjónastofan Malín var ekki aðeins nefnd til sögunnar „rímsins vegna“. Malín Ágústa Hjartardóttir, sem uppi var 1890-1988, var kunn dugnaðarkona í Reykjavík. Hún rak prjónastofu, sem hét eftir henni, á Laugavegi 20. Þar í bakhúsi héldu íslenskir nasistar, fylgismenn Hitlers, fundi sína snemma á fjórða áratug.

Malín kvað raunar á móti Tómasi:

Rímsins vegna rændir þú,
rótlaus maður,
peysum tveimur pakka úr
og puntaðir þá Hitler og Stalín,
en vita máttu þær voru ekki úr
vinnustofunni Malín.

 

Malín vildi ekki frekar en flestir aðrir Íslendingar koma nálægt þeim kumpánum Hitler og Stalín og hefur ekki ráðið því, hvað fram fór í bakhúsinu.

 

(Eftirskrift: Pálmi Haraldsson í Fons hafði samband við mig og kvaðst ekki greiða Ólafi Arnarsyni laun fyrir blogg, og er mér ljúft og skylt að koma þessari athugasemd Pálma til skila.)

Seinheppnir söngvarar

Sú var tíð, að hér starfaði kommúnistaflokkur, árin 1930-1938. Gaf hann út bókina Vakna þú Ísland. Söngvar alþýðu árið 1936. Þar var prentuð vísa, sem eignuð var óþekktum höfundi.

Rekist þú á ríkan mann,
reyndu, ef þú getur,
að bregða fæti fyrir hann,
svo fólkinu líði betur.

 

En þessi vísa var úr kvæði eftir eftir Pál J. Árdal, skáld og kennara á Akureyri. Það hét „Bolsévíkamórall“, var kveðið 1925 og og beindist gegn kommúnistum. Seinna erindið hljóðaði svo:

Út í flónsku flæðisker
framan úr sveit og dölum
bágrækur mun bændaher
bolsvíkinga smölum.

 

Páll gerði hins vegar ekki aðra fleyga vísu gegn kommúnistum, sem honum var oft eignuð:

Upp er skorið, engu sáð,
allt er í varga ginum.
Þeir, sem aldrei þekktu ráð,
þeir eiga að bjarga hinum.

 

Hana orti Sigmundur Sigurðsson, úrsmiður á Akureyri, eftir að Einar Olgeirsson fluttist til Akureyrar vorið 1924 og blés nýju lífi í félag jafnaðarmanna þar.

Steinn Sigurðsson, kennari í Vestmannaeyjum og síðar bókhaldari í Hafnarfirði, orti gegn sömu stjórnmálastefnu:

Nú eiga allir að eiga jafnt,
allir ríkis þjónar,
allir sama eta skammt,
allir vera dónar.

 

Líklega hafa íslenskir kommúnistar ekki sungið þessar vísur.

(Þessi fróðleikur er tíndur til víða úr bók minni, Kjarna málsins. Fleygum orðum á íslensku, sem fæst í öllum góðum bókabúðum og er tilvalin til gjafa.)

Gusugangur í Ólafi Arnarsyni

Arreboe Clausen var lengi einkabílstjóri forsætisráðherra. Hann var grandvar maður, trúr yfirmönnum sínum, en ræðinn og skemmtilegur. Eins og nærri má geta, heyrði hann margt í starfi sínu.

Einhvern tímann sat Arreboe að skrafi við annan mann, og bar á góma ýmis mál, sem þá voru ofarlega á baugi. Viðmælandi hans sagði, þegar Arreboe varðist frétta af þeim: „Ert þú ekki innsti koppur í búri allra stjórnmálaflokka?“ Arreboe svaraði: „Jú, ég er það, en sá koppur lekur ekki.“

Ólíku er saman að jafna, Arreboe Clausen og Ólafi Arnarsyni. Annar var trúr í starfi, hinn er þægur þjónn huldumanns, sem allir vita þó, hver er. Ólafur lekur ekki aðeins, heldur skvettist úr honum í allar þær áttir, sem vinnuveitandi hans miðar í.

Það er aldrei skemmtilegt að verða á vegi slíkra manna, þótt mér hafi sem betur fer tekist að víkja mér undan gusunum.

Ætlar Ólafur Arnarson að safna skeggi?

Ég benti á það hér á dögunum, að Ólafur Arnarson hefur skipað sér í lið með Karli Marx og Friðrik Engels. Hann vill gera rentuna af fiskistofnunum upptæka með auðlindaskatti. Marx og Engels skrifuðu í Kommúnistaávarpinu, að ein fyrsta ráðstöfun kommúnista eftir valdatöku þeirra yrði að leggja á skatta til að gera alla rentu upptæka.

Ólafur Arnarson bregst ókvæða við. En annað er líkt með honum og Karli Marx. Hinn síðskeggjaði þýski heimspekingur var sem kunnugt er á framfæri Friðriks Engels á ofanverðri ævinni. Af einhverjum ástæðum hafa marxistar, sem þó eru manna fljótastir til að fullyrða, að hagsmunir ráði hugsjónum, ekki gefið þessu gaum. Þeir hafa ekki rannsakað, að hve miklu leyti skoðanir Marx réðust af skoðunum mannsins, sem hafði hann á framfæri sínu. Íslendingar sögðu að fornu: Sá á hund, sem elur.

Líkt er komið fyrir Ólafi Arnarsyni og Karli Marx. Hann er á framfæri huldumanns, eins og oft hefur komið fram í DV. Sá heitir ekki Friðrik Engels, en ég get mér til um það, að hann heiti Pálmi í Fons. Tel ég auðsætt, að skoðanir Ólafs Arnarsonar ráðist að miklu leyti af skoðunum Pálma í Fons. Hann sé Ólafi eins konar Friðrik Engels.

Ólafur Arnarson velti því fyrir sér, hvort ég væri þöggunarkefli eða gjallarhorn. Það er rétt hjá honum, að ég hef stungið upp í marga. En enginn vafi leikur á því, hvað Ólafur er: Ekki rödd, heldur bergmál, bergmál Pálma í Fons.

Nú er spurningin, hvort Ólafur Arnarson safnar síðu skeggi.