Nordal í stríðsbyrjun

Sigurður Nordal prófessor var eitt sinn spurður, hver væru ógleymanlegustu tímamót í lífi hans. Hann svaraði, að þau hefðu verið sumarið 1914, þegar hann bjó í Kaupmannahöfn. Þetta sumar var óvenjuheitt og rakt. Á kvöldin var svalara. Sigurður fór laugardagskvöldið 1. ágúst 1914 í heimsókn til kunningja sinna úti í Valby og gekk heim og naut næturloftsins. Þegar hann var kominn langt niður á Vesturgötu, að hliðinu inn í Tívolí, rak hann augun í skæðadrífu af blöðum, sem þar lágu. Þetta var fregnmiði frá Politiken: „Tyskland har erklært Rusland Krig.“ Þýskaland hefur lýst yfir stríði á hendur Rússaveldi. Sigurður varð agndofa, en gekk eins og í leiðslu heim til sín í Gautagötu. Hann vissi með sjálfum sér, að sá heimur, sem hann var alinn upp í og hafði búist við að lifa í, var orðinn allur annar.

„Engum kemur til hugar að neita því, að margt hafi skort á frelsi, jafnrétti og bræðralag í veröldinni milli 1815 og 1914. En hver getur borið brigður á hitt, að þetta hafi verið skeið mikilla framfara og vaxandi hagsældar?“ skrifaði Sigurður. „Norðurálfan færðist nær og nær því að verða ein samgöngu- viðskipta- og menningarheild. Allir gátu farið frjálsir ferða sinna land úr landi, og gengi myntarinnar í ýmsum ríkjum var skráð í landafræðinni, en ekki dagblöðunum. Fyrstu skiptin, sem eg kom til Edinborgar, var hægt að skipta hinum óinnleysanlegu seðlum Landsbankans umsvifa- og áfallalaust fyrir glóandi gullpeninga.“

Sigurður hélt áfram: „Og ef á allt er litið og þrátt fyrir gamlar og nýjar meinsemdir, var flest að þokast í áttina, líka virðingin fyrir réttindum þjóða, stétta og einstaklinga. Það gerðist að vísu fremur í sporum en stökkum. En flestum fannst þeir lifa í batnandi heimi, trúðu á sífelldar og órjúfanlegar framfarir á öllum sviðum.“

Við héldum eftir hrun Berlínarmúrsins fyrir tuttugu og fimm árum, að við værum að snúa aftur til tímabils hinnar friðsamlegu þróunar og útfærslu alþjóðaviðskipta, sem Sigurður Nordal lýsti. En er það rétt? Lauk haustið 1989 þeirri öld öfganna, sem hófst sumarið 1914?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 2. ágúst 2014.)