Ég verð hjá Vinstri grænum í dag

Laugardaginn 5. mars tala ég í stjórnmálaskóla Ungra Vinstri grænna um bankahrunið 2008 og afleiðingar þess ásamt Ögmundi Jónassyni, Unu Hildardóttur og Laufeyju Rún Ketilsdóttur. Ég ætla að reifa rangar skýringar á bankahruninu (bankarnir of stórir, bankamennirnir of miklir glannar, nýfrjálshyggja) og gagnrýna rangar ályktanir af því (Ísland of lítið). Þótt Ísland sé ekki „stórasta land í heimi“, er hver einstaklingur, sem hér býr, stór í sér, ef hann er ósvikinn Íslendingur, því að þá á hann eitthvað dýrmætt og sérstakt, sem þó hefur ekki verið rænt frá neinum öðrum: sálufélag við fjörutíu kynslóðir á undan sér.

Leyniræðan og íslenskir kommúnistar

Fyrir réttum sextíu árum urðu íslenskir kommúnistar fyrir einhverju mesta áfallinu í sögu sinni. Þá spurðist um heimsbyggðina, að aðfaranótt 25. febrúar 1956 hefði Níkíta Khrústsjov, aðalritari kommúnistaflokks Ráðstjórnarríkjanna, flutt leyniræðu á þingi flokksins um margvísleg ódæði Josífs Stalíns. Fulltrúar Sósíalistaflokksins á þinginu í Moskvu, Kristinn E. Andrésson og Eggert Þorbjarnarson, höfðu ekki fengið að vita af uppljóstrunum Khrústsjovs og lásu fyrst um þær í blöðum á leiðinni heim.

Áratugina á undan höfðu íslenskir kommúnistar lofsungið Stalín. Í Gerska æfintýrinu hafði Halldór Kiljan Laxness skrifað, að Stalín væri í hærra meðallagi, grannur og vel limaður. (Stalín var smávaxinn, bólugrafinn og digur.) Laxness hafði líka birt þýðingu sína á kvæði eftir „Kasakhaskáldið Dzhambúl“:

Stalín, elskaði vinur, þú átt ekki þinn líka,

þú ert skáld jarðar.

Stalín, þú ert söngvari þjóðvísunnar.

Jóhannes úr Kötlum hafði ort lofkvæði um Stalín:

Því þetta er fólksins hermaður, sem heldur þarna vörð,

um hugsjón hinna fátæka, um himin þeirra og jörð.

Við lát Stalíns hafði Einar Olgeirsson skrifað: „Vér minnumst mannsins Stalíns, sem hefur verið elskaður og dáður meir en flestir menn í mannkynssögunni áður og naut slíks trúnaðartrausts, sem fáir menn nokkru sinni hafa notið, – en lét sér aldrei stíga þá ást og aðdáun til höfuðs, heldur var til síðustu stundar sami góði félaginn, sem mat manngildið ofar öllu öðru.“

Nú viðurkenndi Khrústsjov, að Stalín hefði verið grimmdarseggur og látið pynda og skjóta fjölda saklausra manna. Hann las jafnvel upp úr svokallaðri „erfðaskrá Leníns“, sem íslenskir kommúnistar höfðu sagt falsaða. Það var að vonum, að í þingkosningunum 1956 bauð Sósíalistaflokkurinn ekki fram, heldur Alþýðubandalagið.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 27. febrúar 2016. Skopteikningin eftir Halldór Pétursson er af Brynjólfi Bjarnasyni og Kristni E. Andréssyni að hjúfra sig upp að Stalín og Þórbergi Þórðarsyni og Jóhannesi úr Kötlum í fangi hans.)

60 ár frá leyniræðunni

Ágæt fréttaskýring var 25. febrúar 2016 eftir Guðmund Magnússon sagnfræðing í Morgunblaðinu um leyniræðu Khrústsjovs, sem flutt var yfir fulltrúum á 20. þingi kommúnistaflokks Ráðstjórnarríkjanna 25. febrúar 1956. Í því tilefni erum við hjá Almenna bókafélaginu að endurútgefa leyniræðuna í ritröðinni Safni til sögu kommúnismans, en í henni hafa áður komið út ritin Greinar um kommúnisma eftir breska heimspekinginn Bertrand Russell, Konur í þrælakistum Stalíns eftir Elinor Lipper og Aino Kuusinen og Úr álögum eftir Jan Valtin (Richard Krebs). Leyniræðan kom fyrst út í íslenskri þýðingu Stefáns Pjeturssonar 1957 með formála eftir Áka Jakobsson, sem verið hafði ráðherra kommúnista í Nýsköpunarstjórninni, en hafði eins og Stefán snúið baki við kommúnismanum. Leyniræðan var eitthvert mesta áfall, sem íslenskir kommúnistar höfðu orðið fyrir. Fulltrúar Sósíalistaflokksins fengu ekki einu sinni fréttir af ræðunni fyrr en þeir komu heim, eins og Spegillinn skopast að (Kristinn E. Andrésson og Eggert Þorbjarnarson). Íslenskir kommúnistar voru lengi að átta sig á, hvernig þeir ættu að bregðast við ræðunni, því að þar viðurkenndi Khrústsjov flest það, sem þeir höfðu þrætt fyrir áratugum saman. Teiknarinn hefur áreiðanlega verið Halldór Pétursson, þótt hann sé ekki nefndur.