Hvað segi ég í Las Vegas?

Mánudaginn 2. apríl 2018 flyt ég erindi um íslenska bankahrunið á alþjóðlegri ráðstefnu APEE, Association of Private Enterprise Education, í Las Vegas í Nevada-ríki. Málstofan, sem ég sæki, er helguð peningum og bankamálum. Þar munu aðrir fyrirlesarar meðal annars ræða um, hvort afnema megi brotaforðakerfi (fractional reserves) banka til að koma í veg fyrir útþenslu þeirra og peningaprentun.

Í erindi mínu nálgast ég vandann úr annarri átt. Fyrsti lærdómurinn af bankahruninu íslenska er, að það þarf ekki nauðsynlega að vera slæmt fyrir hagkerfið, að bönkum sé ekki bjargað með skattfé almennings. Ísland dafnar vel.

Annar lærdómurinn er, að í öngum sínum haustið 2008 fundu Íslendingar úrræði: Það var, að ríkið ábyrgðist ekki bankainnstæður, heldur veitti innstæðueigendum forgangskröfur í bú banka. Áhyggjuefnið í fjármálakreppu er síður eigendur bankanna og aðrir lánardrottnar en innstæðueigendur.

Þriðji lærdómurinn er, að afnema má ríkisábyrgð á innstæðum, ef innstæðueigendur hafa að lögum forgangskröfur í bú banka. Þá munu aðrir lánveitendur banka taka öruggari veð en nú gerist, og þeir fara gætilegar og þenjast ekki stjórnlaust út. Ríkisábyrgð skapar freistnivanda: Þegar vel gengur, hirðir bankinn ávinninginn. Þegar illa gengur, bera skattgreiðendur kostnaðinn.

Fjórði lærdómurinn er, að óbundið vald verður alltaf misnotað, eins og breska Verkamannaflokksstjórnin misnotaði hryðjuverkalög til að reyna að beygja Íslendinga.

Fimmti lærdómurinn er, að smáþjóðir standa alltaf einar, þegar á reynir. Stórþjóðir veita þeim þá og því aðeins aðstoð, að þær sjái sér hag í því.

Sjötti lærdómurinn er, að miklu máli skipti að hafa röggsama forystu í Seðlabankanum. Fyrir bankahrun höfðu seðlabankastjórarnir margsinnis varað við útþenslu bankanna og bent á úrræði gegn henni, til dæmis flutning Kaupþings til útlanda, sölu Glitnis banka í Noregi og flutning Icesave-innstæðna Landsbankans úr útibúi í banka. Í bankahruninu beittu þeir sér fyrir afgirðingu Íslands (ring-fencing) til að takmarka áhættu, og þegar ráðherrar Samfylkingarinnar voru í öllu írafárinu hættir að hlusta á þá, sendu þeir einkaþotu eftir sérfræðingum JP Morgan, sem sannfærðu ráðherrana loks um, að þetta væri eina raunhæfa lausnin.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 31. mars 2018.)

Heimsókn Øverlands

Sjötíu ár eru nú liðin frá sögulegri heimsókn norska skáldsins Arnulfs Øverlands til Íslands. Hann hafði verið róttækur á yngri árum, en gekk úr norska kommúnistaflokknum eftir hreinsanir Stalíns og sýndarréttarhöld 1938. Hann hafði ort mergjað ádeilukvæði um nasismann, sem Magnús Ásgeirsson sneri á íslensku. Eftir hernám Noregs handtóku nasistar hið norska skáld og sendu í fangabúðir í Sachsenhausen. En í stríðslok sá Øverland og skildi, að ekki höfðu allir alræðissinnar verið lagðir að velli í stríðinu. Þeir réðu enn Rússlandi.

Uppnám varð á norrænu rithöfundaþingi í Stokkhólmi í árslok 1946, þegar Øverland leyfði sér að ræða um hina harkalegu sjálfsritskoðun Finna eftir ósigur þeirra fyrir Stalín 1944. Úr finnskum bókasöfnum voru þá til dæmis fjarlægðar allar bækur, sem talist gátu gagnrýnar á Stalín og stjórnarfar hans. Skrifuðu 25 rithöfundar á þinginu undir mótmæli við orðum Øverlands, þar á meðal þau Jóhannes úr Kötlum, Jón úr Vör og Þórunn Magnúsdóttir.

Næsta árið talaði Øverland víða fyrir varnarbandalagi gegn Stalín. Þegar vitnaðist, að hann kæmi til Íslands vorið 1948, hófu íslenskir kommúnistar áróðursherferð gegn honum. Jóhannes úr Kötlum skrifaði grein í tímaritið Rétt um væntanlega komu hans og valdi honum hin verstu orð. Eftir að Øverland flutti í Austurbæjarbíói fyrirlestur gegn kúgun kommúnista, birtu þeir Sverrir Kristjánsson og Halldór Kiljan Laxness svæsnar árásir á hann. Øverland hefði svikið æskuhugsjónir sínar og gengist bandarísku auðvaldi á hönd. Kallaði Laxness hann boðbera stríðs og haturs. Á stúdentafélagsfundi í Háskólanum stóð Jónas H. Haralz upp og flutti svipaðan boðskap, sem hann birti síðan í Þjóðviljanum. Aðrir tóku Øverland betur, og var húsfyllir á fyrirlestrum hans og upplestrakvöldum.

Fyrirlestrar Øverlands komu síðan út á íslensku 1949, Milli austurs og vesturs og Framtíð smáþjóðanna. Er enginn vafi á því, að hið orðsnjalla, einlæga skáld hafði talsverð áhrif í þeim umræðum, sem fram fóru eftir stríð í Noregi og Danmörku og á Íslandi um, hvort þessar þjóðir ættu erindi í varnabandalag vestrænna þjóða.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 24. mars 2018.)