Hvað segi ég í Brüssel?

Á ráðstefnu Evrópusamtaka íhaldsmanna og umbótasinna, ACRE, um umhverfismál í Brüssel fimmtudaginn 24. maí 2018 kynni ég nýútkomið rit mitt, Green Capitalism (Grænan kapítalisma), og mæli með hófsamlegri verndun og nýtingu náttúrugæða í stað skilyrðislausrar friðunar þeirra. Meðal annars lýsi ég áhrifunum af bók Rachel Carsons, Raddir vorsins þagna. Höfundurinn andmælti skordýraeitrinu DDT af svo mikilli mælsku, að notkun efnisins var víðast bönnuð. En þá fór mýrakalda (malaría) aftur að láta á sér kræla, og hafa milljónir manna látist úr henni í suðlægum löndum. DDT var vissulega notað í óhófi í landbúnaði á sínum tíma, eins og Carson benti á, en það er hættulaust mönnum og enn skilvirkasta leiðin til að drepa mýið, sem smitar menn af mýraköldu. Þarf oftast ekki annað en rjóða efninu á innveggi húsa.

Ég rifja upp hrakspár friðunarsinna í kringum 1970, til dæmis í Heimi á helvegi og Endimörkum vaxtarins. Glæpir áttu að aukast vegna þéttbýlis, flest mikilvægustu jarðefni að ganga til þurrðar eftir 30-40 ár og hungursneyðir að skella á. Þetta rættist ekki. Glæpir hafa víðast minnkað og eru raunar einna minnstir hlutfallslega á tveimur þéttbýlustu stöðum heims, í Singapúr og Japan. Enn er til nóg af jarðefnum eins og kopar og jarðolíu, enda hefur mannsandinn fundið margar leiðir til að nýta betur efni og orku, meðal annars í „grænu byltingunni“, þegar uppskera jókst stórlega í krafti erfðabættra nytjajurta. Hlutfallslega ganga nú fleiri mettir til hvílu á hverri nóttu en nokkru sinni fyrr. Raddir vorsins fagna.

Ég tek nokkur íslensk dæmi um takmörkuð náttúrugæði, sem væru ofnýtt, væri aðgangur að þeim ótakmarkaður: laxveiðiár, beitarland á fjöllum og fiskistofnar á Íslandsmiðum. Hefur Íslendingum tekist að nýta þau skynsamlega. Aðallega ræði ég um úthafsveiðar. Með úthlutun framseljanlegra aflakvóta til þeirra, sem þegar stunduðu veiðar, tókst að beina áhuga þeirra að því að lágmarka kostnaðinn við veiðar. Þeir urðu gæslumenn gæðanna. Með framsalinu var hægt að minnka nýtinguna niður í það, sem hagkvæmast var: Fækka þurfti fiskimönnum, en þeir voru keyptir út, ekki reknir út. Ég bendi á, að eini rétturinn, sem var tekinn af öðrum við úthlutun aflakvótanna, var rétturinn til að gera út á núlli, en hann er auðvitað verðlaus.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 19. maí 2018.)

Þokkafull risadýr

Í frægri smásögu lýsir George Orwell því þegar hann var lögregluþjónn í bresku nýlendunni Búrma og neyddist til að skjóta fíl sem hafði troðið niður bambuskofa, velt um sorpvagni og drepið mann. Birtist hún á íslensku í Rauðum pennum 1938 og í annarri þýðingu í greinasafninu Stjórnmálum og bókmenntum 2009. Sögumaður hugsar með sjálfum sér: „Það er einhvern veginn erfiðara að fá sig til að drepa stór dýr.“

Stór dýr eins og fílar og hvalir hafa einmitt hlotið sérstakt nafn á ensku, „charismatic megafauna“ eða þokkafull risadýr. Virðast þau hafa miklu meira aðdráttarafl á fólk en lítil dýr eins og flugur eða rottur. Ýmis náttúruverndarsamtök berjast fyrir því að alfriða þokkafull risadýr og vilja til dæmis harðbanna sölu fílabeins og hvalkjöts.

Þau rök eru færð fyrir friðun að þessi þokkafullu risadýr séu í útrýmingarhættu. En þótt sumir stofnar hvala og fíla séu í útrýmingarhættu eru aðrir það ekki, til dæmis hvalastofnarnir tveir á Íslandsmiðum, langreyður og hrefna. Telja sjávarlíffræðingar að þeir éti árlega sex milljónir tonna af margvíslegu sjávarmeti á meðan við Íslendingar löndum eitthvað um einni milljón tonna af fiski. Friðunarsinnar halda því fram að hér rekist hinn þurftafreki maður á óspjallaða náttúruna. En það er misskilningur. Hér rekast á tveir hópar manna. Annar vill friða hvali en láta Íslendinga fæða þá. Hinn vill nýta hvali og vernda um leið með því að halda nýtingunni innan sjálfbærnismarka.

Svipað er að segja um fíla. Fílar valda margvíslegum usla í heimahögum sínum og fátæku fólki er þar freisting að fella þá og selja fílabeinið, jafnvel þótt það hætti til þess lífinu. Þótt sumir fílastofnar í Afríku séu sterkir eru aðrir því veikir. Til þess að vernda þessa stofna væri skynsamlegast að leyfa sölu fílabeins en veita fólki á heimaslóðum fílanna eignarrétt á skepnunum. Hinir nýju eigendur myndu þá gæta þeirra því að það væri þeirra eigin hagur. Með einu pennastriki myndu veiðiþjófar breytast í veiðiverði.

Vissulega ætti að vernda þokkafull risadýr. En verndun krefst verndara. Ég ræði frekar muninn á verndun og friðun í nýútkomnu riti, Green Capitalism eða grænum kapítalisma.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 12. maí 2018.)

Fyrirlitning á smáþjóðum

Skömmu eftir að Ráðstjórnarríkin liðuðust í sundur 1991, skrifaði ég skattstjóra bréf og mæltist til að fá að afskrifa öll rit í minni eigu eftir og um þá Karl Marx og Friedrich Engels. Þau væru orðin verðlaus. Enginn tæki lengur marxisma alvarlega. Skattstjóri synjaði beiðni minni. Nú sé ég, að hann hafði rétt fyrir sér. Árið 2007 gaf Hið íslenska bókmenntafélag út aftur Kommúnistaávarpið eftir þá Marx og Engels. Lofsamlegur inngangur stalínistans Sverris Kristjánssonar var endurprentaður athugasemdalaust. Ekki vottaði heldur fyrir gagnrýni á hugmyndir höfundanna í formála Páls Björnssonar sagnfræðings.

Söguleg greining Marx og Engels var stórgölluð, og spár þeirra rættust hvergi. En það fór bersýnilega líka fram hjá Páli Björnssyni, að fáir heimspekingar hafa gert eins lítið úr Íslendingum og þeir Marx og Engels. Töldu þeir, eins og ég hef rakið hér, Íslendinga vera frumstæða smáþjóð, sem sypi lýsi, hefðist við í jarðhúsum og fengi ekki lifað án fiskibrælu. Það er síðan kunnara en frá þurfi að segja, að dyggir lærisveinar Marx og Engels réðu lengi hálfum heiminum og ollu dauða eitt hundrað milljóna manna samkvæmt Svartbók kommúnismans. Ekki var á þetta minnst heldur í hinni nýju útgáfu.

Fyrirlitning Marx og Engels á smáþjóðum og ofbeldishugarfar þeirra leynir sér ekki. Í grein um Ungverjaland í Nýja Rínarblaðinu 13. janúar 1849 segir Engels til dæmis Hegel hafa rétt fyrir sér um, að sumar smá- og jaðarþjóðir séu ekkert annað en botnfall (Volkerabfälle). Nefnir Engels sérstaklega Kelta í Skotlandi, Bretóna í Frakklandi, Baska á Spáni og suður-slavneskar þjóðir.„Í næstu heimsstyrjöld munu ekki aðeins afturhaldsstéttir og konungsættir hverfa af yfirborði jarðar, heldur líka afturhaldsþjóðir í heild sinni. Og það eru framfarir.“ Í grein í sama blaði 7. nóvember 1848 um átök í Vín segir Marx fólk óðum vera að sannfærast um, að aðeins dugi eitt ráð til að stytta blóðugar fæðingarhríðir nýs skipulags, „ógnarstjórn byltingarinnar“ (revolutionäre[r] Terrorismus).

Svo sannarlega ber að taka marxisma alvarlega.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 6. ágúst 2016.)

Marx 200 ára

Það sýnir yfirborðslega söguþekkingu og grunnan heimspekilegan skilning, ef tvö hundruð ára afmælis Karls Marx í dag, 5. maí 2018, er minnst án þess að víkja að þeirri sérstöðu hans á meðal heimspekinga, að reynt var að framkvæma kenningar hans um alræði öreiganna og afnám einkaeignarréttar í hálfum heiminum með hræðilegum afleiðingum: Rösklega hundrað milljón manns týndu lífi vegna kommúnismans. Önnur hundruð milljóna kynntust aðeins eymd og kúgun.

Spurningin er auðvitað, hvort þessi ósköp megi rekja beint til kenninga Marx. Svarið er játandi. Þótt kommúnisminn tæki á sig ólíkar myndir í ólíkum löndum, svo sem Júgóslavíu, Kúbu og Kambódíu, og undir stjórn ólíkra manna, til dæmis Stalíns, Maós og Kadars, fól alræði öreiganna alls staðar í sér einsflokksríki með leynilögreglu, ritskoðun og handtökum og aftökum stjórnmálaandstæðinga. Afnám einkaeignarréttar hafði síðan þær afleiðingar, að menn urðu varnarlausir gagnvart ríkinu, enda háðir því um alla sína afkomu.

Marx lagði fyrir lærisveina sína að umskapa skipulagið. En með tilraunum til þess myndast stórkostlegt vald, sem lendir fyrr eða síðar í höndum hinna óprúttnustu. Ég hef ekkert á móti kommúnisma, sem menn stunda fyrir sjálfa sig, til dæmis á samyrkjubúum í Ísrael. En marxistar vildu líka stunda kommúnisma fyrir aðra. Þeir reyndu að neyða alla aðra inn í skipulag, þar sem einkaeignarréttur hefði verið afnuminn og menn ættu allt saman. Slíkt skipulag er dæmt til að falla, því að þar geta menn ekki notað sérþekkingu sína og sérhæfileika að neinu gagni og hafa fá sem engin tækifæri til framtaks.

Ég hef áður vakið athygli á lítilsvirðingarorðum Marx og fjárhagslegs bakhjarls hans, Friedrichs Engels, um Íslendinga og aðrar smáþjóðir. Mikið hatur býr í marxismanum. Snýst hann ekki um andúð á efnafólki frekar en samúð með lítilmagnanum?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 5. maí 2018.)

Skrafað um Laxness

Á fundi Stofnunar stjórnsýslufræða og stjórnmála fimmtudaginn 26. apríl síðastliðinn flutti ég erindi um nýútkomið rit mitt, Totalitarianism in Europe: Three Case Studies, Alræði í Evrópu: Þrjár rannsóknir. Ein rannsóknin var á stjórnmálaafskiptum stalínistans Halldórs K. Laxness, beittasta penna alræðisstefnunnar á Íslandi. Ég sagði ýmsar sögur af Laxness, sem eru ekki á allra vitorði, til dæmis um tilraunir hans til að fá bækur sínar útgefnar á Ítalíu fasista og í Þýskalandi nasista, og brá hann sér þá í ýmissa kvikinda líki. Vitnaði ég í Pétur Pétursson útvarpsþul, sem sagði mér eitt sinn, að heiðurspeningur um Laxness hlyti að hafa tvær hliðar, þar sem önnur sýndi snilling, hin skálk.

Eftir erindið kvaddi Tómas Ingi Olrich, fyrrverandi menntamálaráðherra, sér hljóðs og kvað Laxness hafa verið margbrotinn mann. Í Gerplu lýsti hann til dæmis fóstbræðrum, Þormóði og Þorgeiri. Annar væri kvensamur, skáldhneigður veraldarmaður, hinn baráttujaxl og eintrjáningur, sem sást ekki fyrir. Tómas Ingi varpaði fram þeirri skemmtilegu tilgátu, að í raun og veru væri báðir mennirnir saman komnir í Laxness. Hann væri að lýsa eigin tvíeðli.

Ég benti þá á, að svipað mætti segja um Heimsljós, þegar Ljósvíkingurinn og Örn Úlfar eiga frægt samtal. Ljósvíkingurinn er skilyrðislaus dýrkandi fegurðarinnar, en Erni Úlfari svellur móður vegna ranglætis heimsins, sem birtist ljóslifandi á Sviðinsvíkureigninni. Mér finnst augljóst, að Laxness sé með þessu samtali að lýsa eigin sálarstriði. Annars vegar togaði heimurinn í hann með skarkala sínum og brýnum verkefnum, hins vegar þráði hann fegurðina, hreina, djúpa, eilífa, handan við heiminn.

Tómas Ingi kvað reynsluna sýna, að skáldin væru ekki alltaf ratvísustu leiðsögumennirnir á veraldarslóðum, og tók ég undir það. Laxness var stalínisti og Hamsun nasisti, en skáldverk þeirra standa það af sér. Listaverkið er óháð eðli og innræti listamannsins. Raunar tók ég annað dæmi: Leni Riefenstahl var viðurkenndur snillingur í kvikmyndagerð. En vegna daðurs hennar við nasisma fyrir stríð fékk hún lítið að gera í þeirri grein eftir stríð. Það var mikill missir.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. apríl 2018.)

Þrjár örlagasögur

Út er komið eftir mig ritið Totalitarianism in Europe: Three Case Studies, Alræði í Evrópu: Þrjár rannsóknir, og kynni ég það á fundi í Háskólatorgi, stofu 101 (Ingjaldsstofu), fimmtudaginn 26. apríl klukkan fimm.

Fyrsta rannsóknin er á örlögum svissnesku gyðingakonunnar Elinor Lipper, en útdrættir úr metsölubók eftir hana um ellefu ára vist í þrælakistum Stalíns birtust í Vísi og Tímanum í Kalda stríðinu. Hún virtist hafa horfið eftir útkomu bókar sinnar, en ég gróf upp í svissneskum og rússneskum skjalasöfnum, hver hún var, hvaðan hún kom og hvert hún fór, og er þar margt sögulegt.

Önnur rannsóknin er á, hvernig örlög tveggja Þjóðverja, sem bjuggu á Íslandi fyrir stríð, fléttuðust saman. Henny Goldstein var flóttamaður af gyðingaættum, Bruno Kress, nasisti og styrkþegi Ahnenerbe, „rannsóknastofnunar“ SS-sveitanna. Eftir stríð gerðist Kress kommúnisti og forstöðumaður Norrænu stofnunarinnar í Greifswald-háskóla. Fundum þeirra Goldsteins og Kress bar saman aftur á Íslandi 1958 á einkennilegan hátt. En Ahnenerbe tengdi þau líka saman, og vissi hvorugt af því.

Þriðja rannsóknin er á þáttum úr ævi kunnasta stalínista Íslands Halldórs K. Laxness. Hvaðan var símskeytið sem varð til þess að honum var ekki hleypt inn í Bandaríkin 1922? Hvers vegna forðaði hann sér frá Bandaríkjunum 1929? Eftir elskuleg samtöl 1934 við ítalska fasista, þar sem hann reyndi að stuðla að útgáfu bóka sinna á Ítalíu, skrifaði hann Erlendi í Unuhúsi: „Ýla skal hind, sem með úlfum býr.“ Laxness kom til Berlínar 1936 með vottorð til nasistastjórnarinnar um að hann væri ekki kommúnisti en þá var hann að reyna að liðka til um útgáfu bóka sinna í Þýskalandi.

Laxness þagði í aldarfjórðung yfir því þegar hann varð í Moskvu 1938 vitni að handtöku saklausrar stúlku, Veru Hertzsch, barnsmóður Íslendings. Hann hafði líka að engu beinar frásagnir sjónarvotta að kúguninni í kommúnistaríkjunum, til dæmis rússneskukennara síns, Teodoras Bialiackinas frá Litáen, og tveggja tékkneskra vina. Ég rek undirmálin vegna veitingar Nóbelsverðlaunanna 1955 en leita að lokum skýringa á því hvers vegna Laxness og margir aðrir vestrænir menntamenn vörðu stalínismann gegn betri vitund.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 18. apríl 2018).

Grafir án krossa

Eistlendingar héldu snemma á þessu ári upp á að 100 ár eru liðin frá því að þeir urðu fullvalda. En þeir voru svo óheppnir að næstu nágrannar þeirra eru Þjóðverjar og Rússar. Þýskar riddarareglur og rússneskir keisarar kúguðu þjóðina á víxl öldum saman og stundum í sameiningu. Hún var aðeins fullvalda til 1940 og síðan aftur frá 1991.

Ein magnaðasta bókin, sem sett hefur verið saman um örlög Eistlands á tuttugustu öld, Grafir án krossa, er eftir skáldið Arved Viirlaid, sem var aðeins átján ára sumarið 1940, þegar Stalín lagði undir sig land hans. Gerðist Viirlaid „skógarbróðir“ eins og þeir skæruliðar voru kallaðir, sem leyndust í skógum og börðust gegn kommúnistum. Eftir að Þjóðverjar ruddust inn í Eistland sumarið 1941 vildi Viirlaid ekki berjast með þeim svo að hann hélt til Finnlands og gekk í sérstaka eistneska hersveit innan finnska hersins sem barðist við Rauða herinn í Framhaldsstríðinu svonefnda, sem Finnar háðu við Kremlverja 1941-1944. Eftir að Finnar sömdu um vopnahlé við Stalín var Viirlaid sendur heim. Þaðan tókst honum að flýja til Svíþjóðar og síðan Bretlands en hann settist loks að í Kanada og lést árið 2015, 93 ára gamall.

Grafir án krossa er heimildaskáldsaga, sótt í reynslu Viirlaids sjálfs og félaga hans. Gamall skógarbróðir, Taavi Raudoja, snýr aftur til Eistlands 1944 eftir að hafa barist í finnska hernum. Kremlverjar hafa þá aftur lagt landið undir sig. Hann er fangelsaður og reynir leynilögregla kommúnista að pynta hann til sagna um vopnabræður hans. Hann sleppur úr fangelsinu og gerist aftur skógarbróðir. Kona hans og sonur eru fangelsuð. Eftir ótrúlegar raunir gengur kona hans af vitinu. Leynilögreglan lætur hana lausa í því skyni að lokka Taavi í gildru. Það tekst ekki en bardagar halda áfram milli skógarbræðra og leynilögreglunnar uns Taavi ákveður að reyna að komast úr landi og segja umheiminum frá öllum hinum nafnlausu fórnarlömbum kommúnista sem hvíla í gröfum án krossa.

Bókin er fjörlega skrifuð og af djúpri þekkingu á aðstæðum. Inn í hana fléttast sögur um ást og hatur, svik og hugrekki. Hún er um þá valþröng sem einstaklingar undirokaðrar smáþjóðar standa frammi fyrir. Bækur Viirlaids voru stranglega bannaðar á hernámsárunum í Eistlandi, allt til 1991.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 14. apríl 2018.)

Málið okkar

Furðu sætir, að sumir blaðamenn, sem hafa valið sér það starf að semja texta, skuli ekki vanda sig betur. Enskan skín sums staðar í gegn, til dæmis þegar þeir skrifa, að einhverjir hafi tekið eigið líf, í stað þess að þeir hafi stytt sér aldur eða ráðið sér bana. Og þeir nota ekki umritunarreglur úr rússnesku, sem settar voru með ærinni fyrirhöfn og eru aðgengilegar á vef Árnastofnunar. Maður, sem nú er mjög í fréttum, heitir Sergej Skrípal, þótt á ensku sé nafn hans ritað Sergei Skripal.

Stundum velti ég fyrir mér, hvort spá danska málfræðingsins Rasmusar Kristjáns Rasks muni rætast að breyttu breytanda: Enskan gangi af íslenskunni dauðri, ekki danskan. Íslenskir kennarar og rithöfundar gengu ötullega fram í málhreinsun, málvöndun og nýyrðasmíð á síðari hluta nítjándu aldar og á öndverðri síðustu öld. Þeir útrýmdu að heita má flámælinu og þágufallssýkinni. Þeir smíðuðu orð, sem féllu vel að tungunni, um ný fyrirbæri. En nú er ekki örgrannt um, að slík fyrirhöfn þyki brosleg.

Þegar ég sýndi Milton og Rose Friedman söguslóðir á Íslandi haustið 1984 spurði Rose: „Af hverju takið þið ekki upp ensku? Er það ekki miklu hagkvæmara?“ Milton andmælti henni með breiðu brosi: „Nei, Rose, ég er ekki sammála þér. Íslenskan er þeirra mál, og þeir vilja auðvitað halda í hana.“

Röksemd Miltons Friedmans er enn í fullu gildi. Ástæðan til þess, að við viljum (vonandi flest) tala íslensku, er, að hún er málið okkar. Hún er samgróin okkur, annað eðli okkar, ef svo má segja, órofaþáttur í tilvist okkar. Hún veldur því, að Ísland er ekki einvörðungu verstöð eða útkjálki, heldur bólstaður sjálfstæðrar og sérstakrar þjóðar.

Bæta má við röksemdum fyrir skoðun Miltons og gegn tillögu Rose. Ein er, að við þurfum ekki að týna niður íslenskunni, þótt við lærðum ensku svo vel, að við töluðum hana næstum því eins vel og eigin tungu (eins og við ættum að gera). Málið er eins og frjálst atvinnulíf, eins gróði þarf ekki að vera annars tap. Við getum sem hægast verið tvítyngd.

Önnur er sú, að íslenskan er ekki aðeins sérstök, heldur líka falleg. Þetta sjáum við best á vel heppnuðum nýyrðum eins og þyrlu og tölvu. Fara þessi orð ekki miklu betur í munni en helikopter og komputer?

Þriðja viðbótarröksemdin er, að með málhreinsun, málvöndun og nýyrðasmíð þjálfum við okkur í móðurmálinu, spreytum okkur á nýjum verkefnum, um leið og við endurnýjum og styrkjum sálufélag okkar við þær þrjátíu og þrjár kynslóðir, sem byggðu landið á undan okkur.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. apríl 2018.)

Hvað segi ég í Las Vegas?

Mánudaginn 2. apríl 2018 flyt ég erindi um íslenska bankahrunið á alþjóðlegri ráðstefnu APEE, Association of Private Enterprise Education, í Las Vegas í Nevada-ríki. Málstofan, sem ég sæki, er helguð peningum og bankamálum. Þar munu aðrir fyrirlesarar meðal annars ræða um, hvort afnema megi brotaforðakerfi (fractional reserves) banka til að koma í veg fyrir útþenslu þeirra og peningaprentun.

Í erindi mínu nálgast ég vandann úr annarri átt. Fyrsti lærdómurinn af bankahruninu íslenska er, að það þarf ekki nauðsynlega að vera slæmt fyrir hagkerfið, að bönkum sé ekki bjargað með skattfé almennings. Ísland dafnar vel.

Annar lærdómurinn er, að í öngum sínum haustið 2008 fundu Íslendingar úrræði: Það var, að ríkið ábyrgðist ekki bankainnstæður, heldur veitti innstæðueigendum forgangskröfur í bú banka. Áhyggjuefnið í fjármálakreppu er síður eigendur bankanna og aðrir lánardrottnar en innstæðueigendur.

Þriðji lærdómurinn er, að afnema má ríkisábyrgð á innstæðum, ef innstæðueigendur hafa að lögum forgangskröfur í bú banka. Þá munu aðrir lánveitendur banka taka öruggari veð en nú gerist, og þeir fara gætilegar og þenjast ekki stjórnlaust út. Ríkisábyrgð skapar freistnivanda: Þegar vel gengur, hirðir bankinn ávinninginn. Þegar illa gengur, bera skattgreiðendur kostnaðinn.

Fjórði lærdómurinn er, að óbundið vald verður alltaf misnotað, eins og breska Verkamannaflokksstjórnin misnotaði hryðjuverkalög til að reyna að beygja Íslendinga.

Fimmti lærdómurinn er, að smáþjóðir standa alltaf einar, þegar á reynir. Stórþjóðir veita þeim þá og því aðeins aðstoð, að þær sjái sér hag í því.

Sjötti lærdómurinn er, að miklu máli skipti að hafa röggsama forystu í Seðlabankanum. Fyrir bankahrun höfðu seðlabankastjórarnir margsinnis varað við útþenslu bankanna og bent á úrræði gegn henni, til dæmis flutning Kaupþings til útlanda, sölu Glitnis banka í Noregi og flutning Icesave-innstæðna Landsbankans úr útibúi í banka. Í bankahruninu beittu þeir sér fyrir afgirðingu Íslands (ring-fencing) til að takmarka áhættu, og þegar ráðherrar Samfylkingarinnar voru í öllu írafárinu hættir að hlusta á þá, sendu þeir einkaþotu eftir sérfræðingum JP Morgan, sem sannfærðu ráðherrana loks um, að þetta væri eina raunhæfa lausnin.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 31. mars 2018.)

Heimsókn Øverlands

Sjötíu ár eru nú liðin frá sögulegri heimsókn norska skáldsins Arnulfs Øverlands til Íslands. Hann hafði verið róttækur á yngri árum, en gekk úr norska kommúnistaflokknum eftir hreinsanir Stalíns og sýndarréttarhöld 1938. Hann hafði ort mergjað ádeilukvæði um nasismann, sem Magnús Ásgeirsson sneri á íslensku. Eftir hernám Noregs handtóku nasistar hið norska skáld og sendu í fangabúðir í Sachsenhausen. En í stríðslok sá Øverland og skildi, að ekki höfðu allir alræðissinnar verið lagðir að velli í stríðinu. Þeir réðu enn Rússlandi.

Uppnám varð á norrænu rithöfundaþingi í Stokkhólmi í árslok 1946, þegar Øverland leyfði sér að ræða um hina harkalegu sjálfsritskoðun Finna eftir ósigur þeirra fyrir Stalín 1944. Úr finnskum bókasöfnum voru þá til dæmis fjarlægðar allar bækur, sem talist gátu gagnrýnar á Stalín og stjórnarfar hans. Skrifuðu 25 rithöfundar á þinginu undir mótmæli við orðum Øverlands, þar á meðal þau Jóhannes úr Kötlum, Jón úr Vör og Þórunn Magnúsdóttir.

Næsta árið talaði Øverland víða fyrir varnarbandalagi gegn Stalín. Þegar vitnaðist, að hann kæmi til Íslands vorið 1948, hófu íslenskir kommúnistar áróðursherferð gegn honum. Jóhannes úr Kötlum skrifaði grein í tímaritið Rétt um væntanlega komu hans og valdi honum hin verstu orð. Eftir að Øverland flutti í Austurbæjarbíói fyrirlestur gegn kúgun kommúnista, birtu þeir Sverrir Kristjánsson og Halldór Kiljan Laxness svæsnar árásir á hann. Øverland hefði svikið æskuhugsjónir sínar og gengist bandarísku auðvaldi á hönd. Kallaði Laxness hann boðbera stríðs og haturs. Á stúdentafélagsfundi í Háskólanum stóð Jónas H. Haralz upp og flutti svipaðan boðskap, sem hann birti síðan í Þjóðviljanum. Aðrir tóku Øverland betur, og var húsfyllir á fyrirlestrum hans og upplestrakvöldum.

Fyrirlestrar Øverlands komu síðan út á íslensku 1949, Milli austurs og vesturs og Framtíð smáþjóðanna. Er enginn vafi á því, að hið orðsnjalla, einlæga skáld hafði talsverð áhrif í þeim umræðum, sem fram fóru eftir stríð í Noregi og Danmörku og á Íslandi um, hvort þessar þjóðir ættu erindi í varnabandalag vestrænna þjóða.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 24. mars 2018.)