Russell á Íslandi

Breski heimspekingurinn Bertrand Russell var einn merkasti hugsuður tuttugustu aldar, stærðfræðingur, ritsnillingur, háðfugl, andófsmaður, jarl með seturétt í lávarðadeildinni, andkommúnisti, guðleysingi og friðarsinni. Hann hafði yndi af að ganga gegn viðteknum viðhorfum og sat tvisvar í breskum fangelsum, fyrst fyrir andstöðu sína við þátttöku Breta í fyrri heimsstyrjöld, sem ég tel vel ígrundaða, síðan fyrir ólöglegar mótmælaaðgerðir við kjarnorkuvopnavörnum Vesturveldanna, en þær varnir voru að flestra dómi nauðsynlegar. Þegar ég vann á dögunum að lítilli bók með greinum Russells, sem birtust í íslenskum blöðum á sínum tíma um kommúnisma, rakst ég á skemmtilega teikningu af honum, sem Halldór Pétursson hafði gert fyrir Samvinnuna. Ég tók líka eftir því, að Russell minntist einu sinni á Ísland í ritum sínum. Það var í greininni „Outline of Intellectual Rubbish“, Frumdráttum þvættings, sem birtist fyrst 1943. Þar skrifaði hann: „Haldi einhver því fram, að tveir og tveir séu samanlagt fimm eða að Ísland liggi við miðbaug, þá finnum við frekar til vorkunnsemi en reiði.“

Ég veit aðeins um einn Íslending, sem hlustað hefur á Russell sjálfan, þótt eflaust hafi þeir verið fleiri. Hann var dr. Jóhannes Nordal seðlabankastjóri. Russell var félagi á Þrenningargarði (Trinity College) í Cambridge 1944-1949, en Jóhannes stundaði um þær mundir nám í Hagfræðiskólanum í Lundúnum, LSR, sem fluttist í stríðinu til Cambridge. Þótti Jóhannesi mikið til Russells koma, eins og hann lýsti í viðtali við mig í sjónvarpsþættinum „Maður er nefndur“. Jóhannes skrifaði líka fróðlega grein um Russell í Lesbók Morgunblaðsins 1951, skömmu eftir að Russell hafði fengið Nóbelsverðlaun í bókmenntum. Þjóðviljinn var hins vegar lítt hrifinn af Russell á þeim árum vegna andkommúnisma hans og sagði í forsíðufrétt um verðlaunaveitinguna, að Russell væri boðberi „lauslætis og kjarnorkustríðs“.

Russell naut mikillar virðingar á Íslandi, og þýddi Matthías Jochumsson skáld eina fyrstu greinina, sem eftir hann birtist í íslensku tímariti, í Eimreiðinni 1917. Margar aðrar ritgerðir og greinar voru þýddar eftir hann og jafnvel smásaga í Vikunni. Tvær bækur Russells hafa komið út á íslensku, Uppeldið (On Education) 1937 og Þjóðfélagið og einstaklingurinn (Authority and the Individual) 1951, og tvö styttri kver, Að höndla hamingjuna (The Conquest of Happiness) 1997 og Af hverju ég er ekki kristinn (Why I am Not a Christian) 2006. Russell var raunar eitt sinn spurður, hverju hann myndi svara Guði, stæði hann andspænis honum eftir andlátið og yrði að skýra trúleysi sitt. Russell var ekki lengi að hugsa sig um: „Ónóg gögn.“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 6. desember 2014. Nú hef ég raunar komist að því í grúski mínu, að séra Sigurður Einarsson, sem oftast er kenndur við Holt, hlýddi á fyrirlestur Russells í Kaupmannahöfn 1936, og varð mjög hrifinn.)