Sjálfstæðisflokkurinn hjarnar við

Annað eins áfall og bankahrunið var íslensku þjóðinni hlaut að hafa víðtæk stjórnmálaáhrif. Komu þau áhrif að sumu leyti fram í þingkosningunum vorið 2009, þegar Sjálfstæðisflokkurinn galt afhroð. Þeirra sá að öðru leyti stað í byggðakosningunum í gær, þegar vinstriflokkarnir tveir í ríkisstjórn biðu herfilegan ósigur, en Sjálfstæðisflokkurinn hjarnaði við, jafnframt því sem andófs- og jafnvel gamanframboð hlutu verulegt fylgi.

Þetta var vitaskuld enginn sérstakur sigur Sjálfstæðisflokksins, sérstaklega þegar litið er á tapið í Reykjavík og á Akureyri. Ég er kunnugri í Reykjavík en á Akureyri og fullyrði, að tapið í höfuðborginni var þrátt fyrir Hönnu Birnu Kristjánsdóttur borgarstjóra, en ekki vegna hennar. Hún bjargaði því, sem bjargað varð, eftir vandræðaganginn fyrstu tvö ár kjörtímabilsins.

En niðurstaðan var almennt skárri en sjálfstæðismenn óttuðust. Og sums staðar vann flokkurinn góða sigra, sérstaklega í Vestmannaeyjum og Reykjanesbæ.

Sumir spekingar spá endalokum „fjórflokksins“. Það er fljótfærni. Ástæðan til þess, að kjósendur á Íslandi hafa í aðalatriðum skipt sér í fjóra flokka í áttatíu ár, er, að fjórar stjórnmálahugmyndir hafa átt hér djúpar rætur.

Ein hugmyndin er sú, sem kommúnistaflokkurinn var stofnaður um 1930, síðan Sósíalistaflokkurinn, þá Alþýðubandalagið og loks Vinstri hreyfingin — grænt framboð. Hún er, að kapítalisminn sé svo óréttlátur, að ekki verði við unað. Róttækra aðgerða sé þörf, eigi íslenska þjóðin og raunar mannkyn allt að lifa af.

Önnur hugmyndin er sú, sem Alþýðuflokkurinn var stofnaður um 1916, en Samfylkingin er í meginatriðum rökrétt framhald hans. Hún er, að Íslendingar eigi samleið með öðrum norrænum þjóðum um lýðræði og mál- og hugsunarfrelsi, en einnig víðtæka tekjujöfnun á vegum hins opinbera.

Þriðja hugmyndin er sú, sem Framsóknarflokkurinn var stofnaður um 1916. Hún er, að sneiða beri fram hjá „öfgum“ eins og óheftri samkeppni annars vegar og fullkominni sameign á framleiðslutækjunum hins vegar. Jafnframt beri að styðja með ráðum og dáð fornar atvinnugreinar þjóðarinnar og tryggja dreifða byggð í landinu.

Fjórða hugmyndin hefur átt hér dýpstar rætur, og hefur Sjálfstæðisflokkurinn verið merkisberi hennar frá stofnun hans 1929, er hinir gömlu flokkar sjálfstæðisbaráttunnar runnu í raun saman. Hún er, að affarasælast sé að virkja ávinningsvonina í almannaþágu. Menn vinni mest og best, þegar þeir fái að njóta sjálfir ávaxta erfiðis síns, hugvits eða jafnvel heppni. Allir séu skeikulir og geri mistök, en þegar valdsmenn geri mistök, bitni þau ekki aðeins á þeim sjálfum, heldur venjulega öllum öðrum líka. Þess vegna beri að takmarka valdið.

Ég sé ekki, að andófsframboðin í Reykjavík og á Akureyri breyti miklu um þessar fjórar stjórnmálahugmyndir, þótt vissulega sé mikið fylgi þeirra sögulegt og raunar stórmerkilegt. Þessi framboð eru því líkleg til að verða skammlíf. Kjósendur munu uppgötva, að hinir nýkjörnu trúnaðarmenn þeirra eru hvorki betri né verri en hinir gömlu, þótt sennilega séu þeir óreyndari. Gamni dagsins fylgir alvara morgundagsins.

Úrslit kosninganna sýna, að sú stjórnmálahugmynd, sem ég kenni hér við Sjálfstæðisflokkinn (en er auðvitað röklega óháð honum), hefur síður en svo verið upprætt á Íslandi þrátt fyrir eindreginn vilja andstæðinga hennar, sérstaklega álitsgjafa hinna ríkisreknu fjölmiðla og Baugsmiðlanna. Um allt land — í Vestmannaeyjum, á Ísafirði, í Reykjanesbæ, Árborg, Garðabæ og miklu víðar — eru til menn, karlar og konur, sem trúa því, að frelsi einstaklinganna sé oftast heppilegra en forsjá hins opinbera, að verðlagning sé iðulega skynsamlegri en skipulagning, að sjálfstýring eigi víðar við en miðstýring.

Hanna Birna bar af

Björn Bjarnason skrifar kvöldið fyrir kjördag:

Hanna Birna Kristjánsdóttir, borgarstjóri, bar af í umræðum fulltrúa flokkanna í sjónvarpsumræðunum í kvöld. Hún er hin eina í hópnum með burði til að gegna embætti borgarastjóra. Hafi hún þurft enn að sanna það eftir  glæsilega forystu sína í borginni undanfarna mánuði, tókst henni það í kvöld.

Axel Jóhann Axelsson skrifar:

Forystumenn flokkanna sátu fyrir svörum á Stöð2 í lok frétta þar og eru nú í Kastljósi sjónvarpsins og hefur Hanna Birna, borgarstjóri, borið höfuð og herðar yfir meðframbjóðendur sína, sem í þáttunum hafa komið fram. Hanna Birna hefur sýnt með óyggjandi hætti hvers vegna fólki er óhætt að treysta henni og D-listanum fyrir stjórn borgarinnar á næsta kjörtímabili, enda hefur stjórn borgarinnar gengið ótrúlega vel síðustu tvö ár, eftir að Hanna Birna tók við borgarstjórastólnum og hefur tekist að sameina bæði meiri- og minnihluta til góðra verka í þeirri erfiðu stöðu sem þjóðfélagið hefur verið í eftir hrun.

Jón Magnússon skrifar:

Hanna Birna Kristjánsdóttir sýndi það og sannaði í umræðum bæði á Stöð 2 og í Kastljósi að hún er langframbærilegust þeirra sem leiða framboð í Reykjavík við þessar borgarstjórnarkosningar. Raunar gat ég ekki séð að nokkur annar af oddvitum flokkanna sem bjóða fram í Reykjavík komist með tærnar þar sem hún hefur hælana. 

Ég er því miður erlendis, svo að ég gat ekki horft á þessa þætti, en þessar umsagnir koma mér ekki á óvart. Hanna Birna Kristjánsdóttir ber af fulltrúum annarra framboða eins og gull af eiri.

Gluggi eða spegill?

Mér er minnisstætt, þegar einn merkasti lærimeistari minn, James M. Buchanan, prófessor í hagfræði (sem hlaut Nóbelsverðlaunin 1986), líkti vísindunum við hús með mörgum gluggum á, en líkinguna hafði hann frá Nietzsche, held ég. Þessir gluggar væru misstórir, sagði Buchanan, og frá þeim sæist misvel.

Þessi líking er góð. Með vísindunum horfum við út um glugga, og stundum sjáum við vel þann veruleika, sem við erum að skoða þaðan.

En til eru þeir menn, sem kenna sig við vísindi, en horfa ekki út um glugga, heldur inn í spegil. Þeir hafa bitið í sig einhverjar hugmyndir, sem eru með því orðnar að grillum í kollinum á þeim, og síðan nota þeir hvert tækifæri sem gefst til að endurtaka þessar grillur. Þeir horfa í raun og veru ekki á veruleikann út um gluggann, heldur á sjálfa sig í spegli.

Því miður er þessu svo farið um hagfræðinginn Jón Steinsson. Ungur sat hann við fótskör Þorvaldar Gylfasonar og nam af honum, að sósíalismi gæti hentað í sjávarútvegi, þótt reynslan hefði hrakið hann alls staðar annars staðar. Við þessa grillu hefur Jón ekki losnað. Hefur hann skrifað ófáar greinar um þetta.

Nú hafa komið út tvær vandaðar skýrslur frá tveimur íslenskum háskólum, sem báðar sýna, að fyrningarleiðin svokallaða (sem er ekkert annað en hinn gamli auðlindaskattur sósíalista í nýjum búningi) leiði til öngþveitis og gjaldþrota í sjávarútvegi, en hann er líklega eina von okkar Íslendinga eftir bankahrunið.

Vinstristjórninni líkaði ekki þessi niðurstaða, svo að hún fékk Jón Steinsson til að „meta“ skýrslurnar. Og hann notar tækifærið til að endurtaka grillur sínar. Þessar tvær skýrslur gáfu góða mynd af veruleikanum í sjávarútvegi. En Jón Steinsson horfði ekki á þennan veruleika út um glugga vísindanna, heldur á sjálfan sig í spegli inni fyrir.

Ekki spillir fyrir, að hann kemur sér í mjúkinn hjá núverandi valdhöfum og fær áreiðanlega rausnarlega greitt fyrir „matið“ — fyrir að horfa á sjálfan sig í spegli.

Furðuleg auglýsing frá Háskólaútgáfunni

Í tölvupósti mínum í morgun gat að líta auglýsingu frá Háskólaútgáfunni um nýja bók, Eilífðarvélina. Uppgjör við nýfrjálshyggjuna. Segir þar, að markmið bókarinnar sé meðal annars að gera lesendum „kleift að draga sínar eigin ályktanir um samspil nýfrjálshygggju við aðrar orsakir íslenska bankahrunsins“. Ritstjóri bókarinnar er Kolbeinn Stefánsson (sonur Stefáns Ólafssonar félagsfræðiprófessors).

Orðalagið í auglýsingunni sætir furðu. Orðið „nýfrjálshyggja“ er með baráttublæ, sem ekki fer vel í bók frá háskólaútgáfu. Þetta er nafn, sem óvinir frjálshyggjunnar hafa um hana. Frjálshyggja er ekkert annað en sú hefðbundna stjórnmálakenning, sem hvílir á tveimur meginhugmyndum: 1) Nauðsynlegt er að takmarka valdið og dreifa því, eins og John Locke leiddi rök að, ella verður það misnotað. 2) Og regla getur komist á í atvinnulífinu fyrir tilstilli frjálsrar verðmyndunar í eðlilegri samkeppni, án þess að nokkur einn maður komi slíkri reglu á, eins og Adam Smith sýndi fram á.

Kenning og krafa frjálshyggjunnar er því einföld: Takmörkun og dreifing ríkisvaldsins annars vegar og sjálfsprottin sjálfstýring og samstilling, þar sem við verður komið, hins vegar.

Þessi hefðbundna stjórnmálahugmynd, sem framkvæmd var að nokkru leyti í byltingunni blóðlausu í Bretlandi 1688 og miklu fremur í bandarísku byltingunni 1776, gekk í endurnýjungu lífdaga á seinni hluta tuttugustu aldar, eftir að reynslan af víðtækum ríkisafskiptum hafði sannfært marga um, að af tveimur ófullkomnum kostum til að leysa úr málum okkar mannanna væri verðlagning oft skárri en skipulagning, markaðsviðskipti ósjaldan skárri en ríkisafskipti. Mæltu þeir Friedrich A. von Hayek, Milton Friedman, Robert Nozick og James M. Buchanan fyrir þessari hugmynd af mestum andlegum þrótti.

Mér er fyrirmunað að sjá, hvernig Háskólaútgáfan getur fullyrt, eins og hún gerir í þessari auglýsingu, að nýfrjálshyggjan sé ein af orsökum íslenska bankahrunsins. Var íslenska hagkerfið frjálsara en í grannríkjunum? Nei. Breytingarnar, sem hér voru gerðar 1991–2004 og heppnuðust mjög vel, — eins og ég sýni fram á í nýútkominni bók minni, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör, — voru í rauninni til að færa hagkerfið í svipað horf og í grannríkjunum. Þetta sést best á því, að Ísland var 10. frjálsasta ríki heims í atvinnumálum árið 2004. Lentu þær níu þjóðir, sem bjuggu við frjálsara atvinnulíf en Ísland, í meiri vandræðum?

Yfir heiminn allan reið haustið 2007 lánsfjárkreppa, sem færðist í aukana haustið 2008 og felldi íslenska bankakerfið. Ástæðan til þess, að íslensku bankarnir hrundu, en ekki bankar grannríkjanna, var, að íslenska ríkið hafði ekki bolmagn til að halda þeim uppi. Íslenska ríkinu var neitað um fyrirgreiðslu í Evrópu, og Bretar bættu gráu ofan á svart með því að beita hryðjuverkalögum gegn íslensku bönkunum. Bönkunum sjálfum var vissulega stjórnað af gáleysi, og eftirlit með þeim var ekki eins nákvæmt og æskilegt hefði verið. En sömu reglur giltu hins vegar um þá og aðra banka á Evrópska efnahagssvæðinu. Hvar kom nýfrjálshyggja þar við sögu? Er það henni að kenna, að menn eru ófullkomnir og mistækir? Að breskir jafnaðarmenn misnotuðu hryðjuverkalögin? Að sumir kapítalistar fara ekki eftir leikreglum kapítalismans, eins og þeir Locke og Smith skilgreindu þær?

Háskóli Íslands hefur haldið marga fundi og ráðstefnur um bankahrunið. Ég er oft sakaður um að vera einn af þeim, sem beri ábyrgð á hruninu. Mér hefur ekki verið boðið að svara fyrir mig á einum einasta þessara funda. Ég skora því á höfunda þessarar bókar í rökræður um frjálshyggju og kreppur, þar á meðal bankahrunið íslenska, á hausti komanda, þegar skólar hefja aftur starfsemi sína. Ég er reiðubúinn til að mæta þeim, hvar sem er, í Háskóla Íslands, í framhaldsskólum, í útvarpsþáttum eða í sjónvarpssal.

Hvað skýrir hatrið á Davíð?

Ég hef stundum velt því fyrir mér, hvað skýri hatrið á Davíð Oddssyni, sem var orðið svo sjúklegt skömmu fyrir bankahrunið íslenska haustið 2008, að hið eina, sem komst að hjá ráðherrum Samfylkingarinnar (og Þorgerði Katrínu Gunnarsdóttur), þegar Davíð gerði sér ferð á ríkisstjórnarfund í því skyni að vara við yfirvofandi hruni, var, að hann hefði farið út fyrir mörk embættis síns!

Ein skýringin blasir auðvitað við. Rógsvél þeirra, sem réðu yfir gullinu, — en það kölluðu fornmenn rógmálm með nokkrum sanni, — malaði sí og æ. Baugsfeðgar ásamt þeim Pálma og Sigga í Fons og viðskiptafélögum þeirra siguðu leigupennum eins og Ólafi Arnarsyni, Hallgrími Helgasyni, Guðmundi Andra Thorssyni og Þorvaldi Gylfasyni á Davíð. Þótt þessir pennar væru vissulega misjafnlega beittir, hafði þetta vitaskuld áhrif. Dropinn holar steininn.

En ég rakst á grúski mínu á tvær tilvitnanir, sem sýna, að þetta er auðvitað ekkert nýtt. Þýska skáldið Gottfried August Bürger orti þegar árið 1786:

Wenn dich die Lästerzunge sticht,
So laß dir dies zum Troste sagen:
Die schlechtsten Früchte sind es nicht,
Woran die Wespen nagen.

 

Þetta íslenskaði Hannes Hafstein svo (en margir halda, að hann hafi raunar frumort þetta):

Taktu’ekki níðróginn nærri þér.
Það næsta gömul er saga,
að lakasti gróðurinn ekki það er,
sem ormarnir helst vilja naga.

 

Og Björn M. Ólsen, einhver færasti vísindamaður okkar á öndverðri tuttugustu öld og fyrsti rektor Háskóla Íslands, sagði í Óðni 2005:

Enginn maður hefur verið lastaður eins mikið og Hannes Hafstein, á engan mann hefur jafnmiklu logið verið. Og það er ekki svo óeðlilegt, því að öfundin er skuggi mikilmennskunnar, en rógurinn eltir aftur öfundina eins og skuggi.

 

Þetta eru orð að sönnu og eiga enn við: Öfundin er skuggi mikilmennskunnar, en rógurinn eltir aftur öfundina eins og skuggi.

Bréf frá Laxness-fjölskyldunni

Ég bloggaði hér um daginn, að ég hefði borið gæfu til að hafa Helgu Kress sem samstarfskonu í Háskóla Íslands. Hún hefði lagst í nákvæman prófarkalestur á bók minni, Halldór, sem var fyrsta bindi ævisögu Nóbelskáldsins, Halldórs Kiljans Laxness, en hana gaf ég út árin 2003–2005 í þremur bindum. Hafi ég verið haldinn einhverju oflæti þá (eins og bankamennirnir okkar síðar), þá hafi Helga hrist það úr mér, svo að um munaði.

Nú hefur mér borist tölvuskeyti með athugasemdum við frásögn mína frá fjölskyldu Halldórs K. Laxness, sem mér er auðvitað skylt að birta:

Af gefnu tilefni.

Helga Kress var aldrei ráðin af skyldmennum Halldórs Laxness  til þess að gera úttekt á bókinni Halldór, né heldur af lögmanni fjölskyldunar.  Hún hefur fyrir bragðið aldrei þegið laun frá fjölskyldunni. Ekki nóg með það, heldur hafði hún aldrei aðgang umfram aðra að skjölum HL Lokunin tók gildi eftir að fréttist að þú værir búinn að skila inn handriti til forleggjara og ný gögn, óflokkuð, höfðu verið lögð inn. Bréfasafnið, að okkar mati, var í ólestri og eftirlitslaus ljósritun ekki vitnisburður um góða umgengni. Þá keyrði um þverbak þegar starfsmaður Þjóðarbókhlöðunnar tók ófrjálsri hendi bréfasafn Auðar Laxness, en þau bréf hafa aldrei verið opin almenningi eða gefin safni til varðveislu.

Kveðja,
Halldór Þorgeirsson
Guðný Halldórsdóttir

Ég sendi höfundum skeytisins svar um hæl, sem ég leyfi mér líka að birta:

Sæl. Þakka ykkur tilskrifið. Ég er sammála ykkur um, að hafa þurfi það, sem sannara reynist.

1) Gallinn við frásögn ykkar af störfum Helgu Kress er sá, að annað kom fram í viðtölum við Guðnýju Halldórsdóttur í ársbyrjun 2004. Í Morgunblaðinu 1. apríl 2004 segir í greininni „Undirbúa málsókn gegn Hannesi Hólmsteini“:

Helga Kress, prófessor við Háskóla Íslands, hefur unnið rúmlega 200 blaðsíðna greinargerð um bók Hannesar og gert samanburð á texta hennar við verk Halldórs og fjölmargra annarra höfunda. Að sögn Guðnýjar vann Helga skýrsluna m.a. fyrir afkomendur Halldórs Laxness. [Undirstrikun mín.]

2) Gallinn við frásögn ykkar um bréfasafn Laxness var, að því var lokað í september 2003, talsvert áður en ég lauk handriti mínu og skilaði inn til bókaútgefanda (en það var í nóvember). Í frétt í Morgunblaðinu 28. september 2003, sem er að mestu leyti fengin frá fjölskyldu Halldórs Laxness, kom allt annað fram:

Jafnframt hafi verið tekið fram að Halldór Guðmundsson sem vinnur að ritun ævisögu Halldórs og Helga Kress bókmenntafræðingur hefðu slíkt  leyfi [til að skoða skjölin í hinu lokaða safni; undirstrikun mín].

Frásagnir ykkar í þessu tölvuskeyti stangast því á við það, sem kom fram frá ykkur árin 2003 og 2004.

Raunar er rétt að minna á það, að ég reyndi eins og ég gat að hafa gott samstarf við ykkur í fjölskyldu Laxness. Ég bað útgefanda minn sérstaklega að sýna ykkur handritið, svo að þið gætuð gert athugasemdir. Samkvæmt framburði Bjarna Þorsteinssonar [starfsmanns þáverandi útgefanda míns] fyrir héraðsdómi notuðuð þið tvo daga í það (þótt sá framburður stangaðist á við framburð Guðnýjar Halldórsdóttur fyrir héraðsdómi, sem sagðist aðeins hafa staldrað við stutta stund á skrifstofu útgefandans.)

Ég kannast sjálfur ekki við þetta mál, sem þið nefnið um bréfasafn Auðar Laxness, þótt ég hafi haft óljósar spurnir af einhverjum ágreiningi Guðnýjar Halldórsdóttur og Sigrúnar Klöru Hannesdóttur landsbókavarðar. Það mál er mér óviðkomandi. Mig rekur ekki minni til þess að hafa séð þetta bréfasafn Auðar.

Ég er auðvitað sammála ykkur um, að fara verður varlega með söfn eins og bréfasafn Halldórs K. Laxness. En ég sá ekki betur en það væri í góðu lagi, þegar ég hafði aðgang að því og notaði það sumarið 2003.

Að lokum vil ég gjarnan mælast til þess, að við troðum ekki neinar illsakir. Þessu máli er lokið af minni hálfu. Þótt það kæmi mér mjög á óvart, að ég var fundinn sekur um að brjóta höfundarrétt á Halldóri Laxness, þótti mér það miður og ætlaði mér vitanlega aldrei að gera það.

Virðing mín og aðdáun á Halldóri Laxness jókst við að skrifa um hann, þótt ég skirrðist hvergi við að draga undan skuggahliðar hans, sem voru auðvitað einnig miklar, enda er engin sól án skugga, og ég aflaði mér ómetanlegrar þekkingar á samtíð hans, sem ég bý að í næstu verkum mínum, svo að þetta var í senn ánægjulegt og gagnlegt verk.

Ég skal koma athugasemdum ykkar á framfæri á bloggsíðu minni.

Bestu kveðjur, HHG

Undarleg aðgerð Seðlabankans

Mér er ekki ljóst, hvers vegna Seðlabankinn íslenski notar verulegan hluta af gjaldeyrisforða sínum til þess að kaupa af Seðlabanka Evrópu í Lúxemborg (ECL) verðbréf í krónum upp á 120 milljarða króna. Hvers vegna lætur Seðlabankinn ekki útlendinga sitja uppi með eigin gerðir?

Við skuldum þessum aðilum ekkert siðferðilega, því að þeir komu okkur ekki til hjálpar síðustu vikur og mánuði fyrir hrun, og átti það eflaust sinn þátt í því, þótt margt annað hafi þar auðvitað einnig valdið.

Már Guðmundsson seðlabankastjóri gaf þá skýringu á aðgerð Seðlabankans, að stjórnendum Seðlabanka Evrópu hefði fundist „nóg um hversu há lán íslensku bankarnir höfðu fengið hjá bankanum. Þeir voru því stífir í samskiptum við íslensk stjórnvöld.“

Andvirði 120 milljarða íslenskra króna var því tekið af hinum dýrmæta gjaldeyrisforða okkar (eða lánum, sem tekin höfðu verið til þess að efla hann) í því skyni einu að blíðka stjórnendur Seðlabanka Evrópu!

Már fetar í fótspor annars gamals kommúnista, Svavars Gestssonar, sem virtist samþykkja allar kröfur Breta og Hollendinga í Icesave-málinu, af því að þeir voru „stífir í samskiptum við íslensk stjórnvöld“. Báðir virðast frekar vilja blíðka útlendinga en gæta hagsmuna íslenskra skattgreiðenda.

Ég man þá tíð, þegar ég átti í kappræðum í menntaskólanum á Laugarvatni veturinn 1976–1977 við Má Guðmundsson, en hann var þá í þeirri deild kommúnistahreyfingarinnar íslensku, sem kennd er við Trotskíj. Ég man einnig, þegar ég átti í kappræðum í Stapa vorið 1978 við Svavar Gestsson, en hann var þá fulltrúi hins Moskvuholla flokkseigendafélags Alþýðubandalagsins.

Báðir skömmuðu mig og aðra stuðningsmenn vestræns varnarsamstarfs þá blóðugum skömmum fyrir undirlægjuhátt við Bandaríkjamenn. Ég svaraði fullum hálsi, að Bandaríkjamenn væru vinir okkar og bandamenn og hefðu reynst okkur vel. Þeir hefðu veitt okkur myndarlega fjárhagsaðstoð eftir stríð (Marshall-aðstoðina) og haldið uppi vörnum landsins okkur að kostnaðarlausu.

Þau skjöl, sem birst hafa hin síðari ár um mörkun utanríkisstefnunnar árin 1941–1951, sýna einnig, hversu vel og skörulega íslenskir ráðamenn héldu á málum gagnvart stórveldunum, ekki síst þeir Ólafur Thors og Bjarni Benediktsson. Þeir voru engin Bandaríkjaþý, heldur öflugir talsmenn og fulltrúar lítillar þjóðar, sem gættu hagsmuna hennar af festu og gætni.

Nú hefur ábyrgð skyndilega verið lögð á herðar þessum gömlu mælskumönnum, Má og Svavari, sem froðufelldu yfir mér á áttunda áratug síðustu aldar. Og þá virðast þeir kikna í hnjáliðum af því einu að heyra erlendar tungur talaðar. Þeir flýta sér að reyna að geðjast hortugum útlendingum (arftökum Hallvarðar gullskór og Loðins Lepps), svo að þeir verði ekki „stífir í samskiptum við íslensk stjórnvöld“.

Kostnaðinn bera íslenskir skattgreiðendur. Þeirra bíður sama hlutskipti og dýranna í lok sögu Orwells, Dýrabæ. Þeir fá að híma í kuldanum úti og horfa inn um gluggann á gömlu íslensku kommúnistana skála í kampavíni við drambsama fulltrúa Evrópusambandsins, uns þeir greina ekki lengur neinn mun á hinum íslensku kommúnistum og útlendingunum.

Hrunadans og horfið fé

Tvö meginatriðin í gagnrýni Samfylkingarmanna á Davíð Oddsson seðlabankastjóra voru, að hann hefði talað óvarlega í frægu Kastljóssviðtali 7. október 2008 og að hann hefði í aðdraganda bankahrunsins lánað viðskiptabönkunum án fullnægjandi veða.

Tveir ungir og hrokafullir hagfræðingar, Gauti B. Eggertsson og Jón Steinsson, hafa helst látið að sér kveða í umræðum um veðhæfi þeirra bréfa, sem Seðlabankinn veitti lán út á í aðdraganda hrunsins, Gauti, væntanlega af því að hann er bróðir varaformanns Samfylkingarinnar, Jón, líklega af því að hann vill koma sér í mjúkinn hjá núverandi valdhöfum.

Fróðlegt verður að fylgjast með viðbrögðum þeirra Gauta og Jóns við aðgerðum Seðlabanka Evrópu, sem kaupir nú skuldabréf af gríska ríkinu eins og hann eigi lífið að leysa og hefur fellt niður fyrri reglur sínar um veðhæfi slíkra bréfa. Sennilega hafa þeir Gauti og Jón aldrei heyrt af því, sem Shakespeare kemur frægum orðum að: „Háskalegt mein með háskafullum læknisdómi læknast  eða engum.“

Hvað sem því líður, tekur Rannsóknarnefnd Alþingis á bankahruninu ekki undir þessa gagnrýni í niðurstöðum sínum. Hún finnur aðeins að embættisfærslum Davíðs (og starfsbræðra hans tveggja, sem báðir eru raunar menntaðir hagfræðingar) í tvennu: Hann hafi átt að stöðva starfsemi Landsbankans í Bretlandi fyrir bankahrun og gæta betur að stjórnsýslu í undirbúningi kauptilboðs ríkisins til eigenda Glitnis í upphafi bankahrunsins.

Ég hef áður bent á, að Seðlabankinn hafði enga heimild að lögum til þess að stöðva starfsemi Landsbankans í Bretlandi fyrir bankahrun. Ákvæði laga um þetta eru skýr og óskiljanlegt, að Rannsóknarnefndin skyldi horfa fram hjá þeim, en í henni sátu tveir lögspekingar. Kemur þetta vel fram í svörum Davíðs Oddssonar við spurningum nefndarinnar, sem af einhverjum ástæðum voru ekki prentuð með skýrslunni, heldur aðeins sett á Netið. Aðfinnslan er dæmigerð eftiráspeki.

Styrmir Gunnarsson, fyrrverandi ritstjóri, segir um seinni aðfinnsluna í hinni fróðlegu bók sinni, Hrunadans og horfið fé:

Fyrstu viðbrögð mín eftir lestu þessa kafla Skýrslunnar, þar sem ályktanir rannsóknarnefndar Alþingis um yfirtöku Glitnis er að finna og ofangreindar tilvitnanir eru teknar út, voru þessi: Hafa þeir, sem þennan texta skrifuðu, aldrei dýft hendi í kalt vatn? Fjármálakerfi landsins stendur í ljósum logum síðustu helgina í september 2008 og rannsóknarnefnd Alþingis hefur hugann að verulegu leyti við það, hvort allra formsatriða hafi verið gætt! Hvort þetta skjal hafi verið áritað með réttum hætti eða kallað eftir öðru skjali úr því að Glitnismenn voguðu sér að tala við Seðlabankann án þess að leggja fram skjöl. Það má vel vera, að í háskólasamfélaginu geti menn leyft sér svona nákvæm vinnubrögð skriffinna en í stjórnmálum og atvinnulífi koma þær stundir að það er ekki hægt. Það verður að taka ákvarðanir á grundvelli þeirra upplýsinga, sem fyrir liggja, og það verður að gera strax. Þetta er ekki trúverðug gagnrýni.

 

„Háskalegt mein með háskafullum læknisdómi læknast  eða engum.“

Oflæti

Þegar bankahrunið íslenska verður gert upp, gæti ég best trúað því, að dómurinn yfir mörgum bankamönnunum yrði ekki sá, að þeir væru glæpamenn, heldur syndarar. Og syndin, sem þeir urðu sekir um, var ekki höfuðsyndin dramb. Ég þekki marga þeirra, og þeir eru ekki drambsamir, heldur alþýðlegir menn og vingjarnlegir. Synd þeirra var minni. Hún var oflæti. Þeir héldu, að þeir gætu allt.

Í bókmenntum okkar og sögu hefur oft verið gert gys að oflátungum. Til dæmis hefur óspart verið hlegið að Ásmundi skáldi á Skúfsstöðum, sem fylgdi Þjóðverjum að málum í seinni heimsstyrjöld og sagði drýgindalega: „Mínir menn eru allir gráir fyrir járnum.“ (Steinn Steinarr gerði um hann örstutta sögu og bráðskemmtilega.)

Einnig hefur iðulega verið brosað að Gísla Sveinssyni, sem var forseti sameinaðs þings, þegar lýðveldi var stofnað á Þingvöllum 17. júní 1944, en þá um kvöldið sagði hann við Vestur-Íslendinginn Valdimar Björnsson: „Ja, mikið er á eins manns herðar lagt að stofna lýð­veldi á Íslandi.“ (Allir þekkja símskeytið, sem Pétur Benediktsson sendi heim í utanríkisráðuneytið, þegar vitnaðist, að Gísli yrði sendiherra í Noregi: „Stendur til að stofna lýðveldi í Noregi?“)

Ég hef samúð með íslensku bankamönnunum, því að sjálfur hef ég áreiðanlega syndgað eins og þeir, gerst sekur um oflæti, haldið, að ég gæti allt. En ólíkt þeim átti ég starfssystur á mínum vinnustað, sem hristi allt oflæti úr mér. Það var Helga Kress, sem tók að sér fyrir Laxness-fjölskylduna að lesa fyrsta bindi ævisögu Halldórs Kiljans Laxness, sem ég gaf út 2003, vandlega yfir og gagnrýndi það harðlega, meðal annars í langri ritgerð í Sögu.

Helga sannaði þá eftirminnilega orð hins kunna vísindamanns George von Bekesy, sem hlaut Nóbelsverðlaun í læknisfræði 1961:

 

Eitt ráð til að fækka villum er að eiga vini, sem reiðu­búnir eru að verja nægum tíma til að gagnrýna fyrst vand­lega aðferðir í tilraunum og síðan niður­stöð­ur þeirra. Enn betra er að eiga óvini. Þeir eru boðnir og búnir að nota ómældan tíma og hugar­orku til að finna villur, stórar og smár, og það endur­gjalds­laust. Vand­inn er sá, að mjög mikilhæfir óvinir eru ekki á ­hverju strái. Þeir eru flestir miðlungsmenn. Ann­ar galli á óvinum er, að þeir breytast stundum í vini, og þá dofn­ar jafnan áhuginn. Þannig missti ég þrjá bestu óvini mína. Allir þurfa nokkra góða óvini, ekki aðeins fræði­­­menn!

 

Ég verð Helgu Kress ævinlega þakklátur fyrir þá alúð, sem hún lagði í prófarkalestur fyrir mig, þótt auðvitað hefði verið betra að fá athugasemdir hennar, áður en bók mín kom út, ekki eftir það. Hefur hún áreiðanlega unnið fyrir hverri einustu krónu, sem Laxness-fjölskyldan greiddi henni fyrir vikið.

En ógæfa íslensku bankamannanna var, að þeir höfðu ólíkt mér enga Helgu Kress til að beina sér á réttu brautina.

(Mynd af Helgu: Vilhelm Gunnarsson.)

Ósómi á ábyrgð Arion banka

Arion banki hefur sent frá sér yfirlýsingu vegna gagnrýni á fréttavefnum amx.is á það, að bankinn hefur ekki tekið Haga (Hagkaup og Bónus) af Baugsfeðgum, þótt þeir séu engir borgunarmenn fyrir þeim fimmtíu milljarða skuldum, sem þeir söfnuðu hjá Arion banka í nafni Haga og skyldra fyrirtækja, og hafi leikið hann og aðra íslenska banka grátt, eins og best sést á skýrslu Kroll-rannsóknarfyrirtækisins um fjárglæfra Jóns Ásgeirs Jóhannessonar (sem notuð er í stefnu þrotabús Glitnis á hendur honum).

Í Staksteinum Morgunblaðsins í dag er þessi yfirlýsing Arion banka gert að umtalsefni:

AMX.is birtir í gær athugasemd frá Arion banka þar sem bankinn heldur því fram að honum sé, vegna sáttar við Samkeppniseftirlitið, „óheimilt að hlutast til um daglegan rekstur Haga“ og að bankinn hafi skipað félaginu „óháða stjórn“ fyrr á þessu ári. Arion banki tryggði að stjórn Haga yrði óháð með því að gera Jóhannes Jónsson formann hennar.

Stjórnin hefur síðan sýnt hve óháð hún er með því að halda áfram nákvæmlega sömu misnotkun og fyrri stjórn. Stjórn Haga heldur áfram að dæla fé inn í fjölmiðlafyrirtækið 365 með óhóflegum auglýsingum. Það fyrirtæki er í eigu Jóns Ásgeirs Jóhannessonar. Sá mun vera sonur hins óháða stjórnarformanns. Arion banki heldur þess vegna áfram að leyfa gegndarlausa misnotkun á Högum til að þjóna ákveðnum auðmönnum.

Rökin um að Samkeppniseftirlitið hindri bankann í að stöðva misnotkunina standast ekki. Í viðtali við Morgunblaðið í lok apríl sagði Páll Gunnar Pálsson, forstjóri Samkeppniseftirlitsins, að bankinn gæti auðvitað svarað fyrir það sem hann bæri ábyrgð á, því að hann væri eigandi fyrirtækisins. Í þessu felst auðvitað að hann getur komið í veg fyrir að stjórn Haga leyfi misnotkun. Þetta er kjarni málsins, en nokkuð sem bankinn reynir að fela. Hann er eigandi Haga og ber ábyrgð. Misnotkunin og spillingin sem þar viðgengst er á hans ábyrgð.

Ég tek undir með Morgunblaðinu. Ótrúlegt er, að núverandi stjórnendur Arion banka skuli ætla sér að axla ábyrgð á ósómanum í kringum Jón Ásgeir Jóhannesson. Hvenær linnir þessum ósköpum? Hvenær sjá mennirnir að sér? Vilja þeir lenda í svipuðum leiðindamálum fyrir dómstólum og forverar þeirra í bankanum?