Ísland grátt leikið

Í GREIN minni hér í blaðinu í gær, sem einnig birtist á ensku í Wall Street Journal, benti ég á tvær skýringar þess, að hin alþjóðlega lánsfjárkreppa skall miklu harðar á Íslendingum en öðrum þjóðum. Hina fyrri má kalla kerfisgalla. Hún er, að hugmyndin um Evrópska efnahagssvæðið brást. Þessi hugmynd var, að þetta væri eitt markaðssvæði. Ríkin, sem mynduðu EES, áttu öll að starfa við sömu reglur, svo að engu breytti, hvar fyrirtæki veldu sér stað. Íslensku bankarnir tóku þetta bókstaflega, hófu harða samkeppni við erlenda banka og uppskáru óvild. Það átti áreiðanlega sinn þátt í því, að íslenski seðlabankinn kom í lánsfjárkreppunni víðast að lokuðum dyrum, þegar hann vildi fá lánalínur til að geta staðið með bönkunum í fyrirsjáanlegum lausafjárskorti. Þá skipti skyndilega máli, hvar fyrirtæki völdu sér stað. EES reyndist ekki vera eitt markaðssvæði, af því að það hentaði ekki stóru þjóðunum.

Seinni skýringin var fautaskapur jafnaðarmannaleiðtogans Gordons Browns, forsætisráðherra Bretlands. Með því að stöðva starfsemi Landsbankans og Kaupþings í Bretlandi og setja íslenskar fjármálastofnanir á lista um hryðjuverkasamtök, við hlið Al-kaída og talíbana, gerði hann illt verra. Eftir það varð engu bjargað. Brown bætti gráu ofan á svart með því að nota ítök Breta í Alþjóðagjaldeyrissjóðnum og Evrópusambandinu til að neyða Íslendinga til að taka við skuldum langt umfram það, sem þeim er skylt eftir lögum. Samkvæmt reglum EES ber Tryggingarsjóður innstæðna ábyrgð á innstæðum í íslenskum bönkum, ekki íslenska ríkið. Þetta er sjálfstæður sjóður með eigin fjárhag. Fádæmi er og ódæmi, að alþjóðastofnanir skuli taka að sér handrukkun fyrir Breta.

Auðvitað hljótum við líka að líta í eigin barm, eins og ég gat um í grein minni. Þótt auðvelt sé að vera vitur eftir á, hefði Fjármálaeftirlitið átt að taka fyrr í tauma, og þótt fyrrverandi stjórnendur bankanna séu flestir snjallir menn og góðviljaðir, fóru þeir of geyst. Hvað olli? Davíð Oddsson seðlabankastjóri nefndi eina skýringu á morgunfundi Viðskiptaráðsins 18. nóvember. Einn aðili hafði heljartök á flestum fjölmiðlum landsins og beitti þeim miskunnarlaust. Þetta var sami aðili og skuldaði hátt í þúsund milljarða samtals í bönkunum, þótt undir ýmsum nöfnum væri, Jón Ásgeir Jóhannesson í Baugi.

Íslendingar eru að súpa seyðið af því, sem gerðist fyrir hálfu fimmta ári, vorið 2004. Davíð Oddssyni, sem þá var forsætisráðherra, var ljóst, að valdajafnvægið í landinu raskaðist, ef auðmenn réðu ekki aðeins fyrirtækjum sínum, heldur líka skoðanamyndun í landinu. Hann bar fram frumvarp, sem átti að tryggja dreift eignarhald fjölmiðla. Jón Ásgeir sigaði fjölmiðlum sínum á Davíð, og hófst ein harðasta orrusta, sem háð hefur verið í íslenskum stjórnmálum. Alþingi samþykkti þó frumvarp Davíðs. En þá gerðist það í fyrsta skipti í sögu lýðveldisins, að forseti gekk gegn vilja þjóðkjörins þings og synjaði frumvarpi staðfestingar. Ólafur Ragnar Grímsson forseti hafði góð tengsl við Jón Ásgeir. Kosningastjóri hans í forsetakjöri 1996 var yfirmaður eins af fyrirtækjum Jóns Ásgeirs, og dóttir hans var í hálaunastarfi hjá Jóni Ásgeiri. Við svo búið var frumvarpið dregið til baka, og skömmu síðar vék Davíð úr stóli forsætisráðherra.

Jón Ásgeir og auðmæringar honum tengdir hrósuðu sigri. Eftir þetta töldu þeir sér alla vegi færa. Forseti Íslands var tíður farþegi í einkaþotum þeirra og dugleg klappstýra á samkomum þeirra erlendis. Þegar erlendir kunningjar forsetans skruppu til Íslands til að gera sér glaðan dag eftir fangelsisvist (eins og Martha Stewart), voru Jón Ásgeir og aðrir lendir menn að sjálfsögðu boðnir á Bessastaði. Vinsælir rithöfundar, Hallgrímur Helgason og Einar Kárason, gerðust kinnroðalaust hirðskáld auðmanna.

Fjölmiðlar veittu Jóni Ásgeiri og liði hans ekkert aðhald, enda flestir í eigu hans eða vina hans. Fjögur dæmi eru skýr. Þegar Inga Jóna Þórðardóttir, eiginkona Geirs Haarde, þáverandi fjármálaráðherra, sagði sumarið 2005 af sér í stjórn Flugleiða í mótmælaskyni við framferði hirðar Jóns Ásgeirs þar, hafði það engin eftirmál. Þegar Jón Ásgeir hótaði sumarið 2006 að skipa starfsfólki sínu úr Verslunarmannafélaginu, af því að lífeyrissjóður félagsins vildi ekki taka þátt í öllum hans ævintýrum, vakti sá yfirgangur engin viðbrögð. Þegar sex borgarfulltrúar Sjálfstæðisflokksins komu í veg fyrir haustið 2007, að Jón Ásgeir og lið hans kæmist yfir eigur Orkuveitu Reykjavíkur, skipuðu fjölmiðlar þeim umsvifalaust á sakamannabekk. Þegar Davíð Oddsson skýrði í Sjónvarpinu í október 2008 út hinar uggvænlegu aðstæður, vel og skilmerkilega, hófst hatrömm rógsherferð gegn honum í Baugsmiðlum.

Enn er reynt að snúa öllu á hvolf. Maðurinn, sem varaði við óhóflegri skuldasöfnun, Davíð Oddsson, er skyndilega talinn bera ábyrgð á henni. Eftir að miðstjórnarvaldinu í Brüssel var beitt harkalega gegn lítilli og varnarlausri þjóð, er það talið helsta hjálpræðið að hlaupa í fangið á því. Maðurinn, sem safnaði þúsund milljarða skuldum í íslensku bönkunum, en þverskallast við að víkja úr stjórnum fyrirtækja, eins og honum er skylt eftir skilorðsbundinn fangelsisdóm, Jón Ásgeir Jóhannesson, sigar enn fjölmiðlum sínum á saklaust fólk, kallar til sín ráðherra að vild og reynir að kaupa fyrirtæki og fjölmiðla á útsöluverði.

Eitt hirðskáld Jóns Ásgeirs talaði á sínum tíma um bláu höndina. Nú mætti tala um gráu höndina, þar sem Baugur er á hverjum fingri. Ísland hefur verið grátt leikið, jafnt innan lands sem utan. Ég tek undir með Davíð Oddssyni um það, að rækileg rannsókn óháðra, erlendra aðila hlýtur að fara fram á hlut Seðlabankans, Fjármálaeftirlitsins, bankanna, Jóns Ásgeirs og annarra aðila að atburðarás síðustu missera og ára. Eftir að niðurstöður slíkrar rannsóknar liggja fyrir, er eðlilegt, að þjóðin kveði upp sinn dóm í kosningum. Það eru einungis þeir, sem óttast slíkar niðurstöður, sem vilja rjúka í kosningar áður. Enn er margt ósagt.

Morgunblaðið 21. nóvember 2008.