Kreppan og krónan

Þegar heimskreppan barst hingað um 1930, urðu ummæli Ásgeirs Ásgeirssonar, síðar forseta Íslands, fræg: „Kreppan er eins og vindurinn. Enginn veit, hvaðan hún kemur eða hvert hún fer.“ En nú er vitað, hvaðan heimskreppan á fjórða áratug kom. Rannsóknir Miltons Friedmans sýndu, að hún stafaði ekki síst af mistökum í stjórn peningamála í Bandaríkjunum. Í stað þess að auka framboð peninga í miðjum samdrætti minnkuðu peningamálayfirvöld það og breyttu þannig niðursveiflu í kreppu. Síðan gerðu ríki heims illt verra með haftastefnu sinni. En næsta áratugi kenndu helstu spekingar kapítalismanum um, þegar sannleikurinn var sá, að ríkið hafði brugðist.

En hver er kveikjan að núverandi lánsfjárkreppu, sem við vonum eflaust flest, að verði ekki eins alvarleg og langvinn og heimskreppan á fjórða áratug? Umfram allt undirmálslánin í Bandaríkjunum, og þau stöfuðu af því, að bandarísku húsnæðislánasjóðirnir nutu óbeinnar ríkisábyrgðar og fóru ógætilega í lánveitingum, svo að margir lántakendur reyndust ekki borgunarmenn. Þessir sjóðir höfðu mikil ítök í Washington, ekki síst í forystusveit demókrata. Vogunarsjóðir keyptu „vafninga“ með þessum undirmálslánum húsnæðislánasjóðanna, af því að þeim var með reglugerðum torvelduð margvísleg önnur arðbær starfsemi. Lánsfjárkreppan er því ekki kapítalismanum að kenna, heldur óskynsamlegum ríkisafskiptum.

Það breytir því ekki, að margir kapítalistar hegðuðu sér óskynsamlega, urðu uppvísir að græðgi og fífldirfsku. Þegar Davíð Oddsson varaði við þessu fyrir nokkrum árum, var hann sakaður um að leggja fæð á framtakssama einstaklinga. En aðalatriðið er, að undir eðlilegum kringumstæðum sér kapítalisminn um að veita græðginni í farvegi, sem nytsamlegir eru öðru fólki, og leyfa djörfum mönnum að halda áfram rekstri, en fífldjörfum að hætta honum. Þegar það tekst ekki, er oftast um að kenna bilun í regluverkinu, of miklum ríkisafskiptum.

Það var þó ekki fráleitt að líkja kreppu við storm, eins og Ásgeir Ásgeirsson gerði. Við getum litlu breytt um slíkan storm, þótt þess verði að gæta, að allt fjúki ekki um koll. Og storminum mun slota. Mikilvægt er að rjúka ekki upp til handa og fóta og gera eitthvað óskynsamlegt. Það væri til dæmis engin lausn á núverandi vanda íslensku bankanna að taka upp evru. Skuldir minnka ekki, þótt skráðar séu í evrum. Sjálfsagt er að skoða það síðar meir að taka upp evru, og mætti raunar gera það óbeint og án aðildar að Evrópusambandinu með myntslátturáðsfyrirkomulagi, eins og mörg eyríki í Karíbahafi nota Bandaríkjadal.

Notkun evru hefði sömu kosti og galla og fastgengisstefnan á árum áður. Áköfustu stuðningsmenn evrunnar verða að svara tveimur spurningum. Nú er verið að nota krónuna til að lækka laun, sem eru nauðsynlegt í þrengingum okkar. Hvernig á að lækka laun við evru? Þegar ég spyr evrusinna, svara þeir, að ekki þurfi að lækka laun eftir upptöku evru. Einmitt, og þá verður alltaf gott veður, svo að hús þurfa ekki að vera fokheld. Hin spurningin er, hvað tryggi, að evran verði stöðugur gjaldmiðill til langs tíma litið. Góður vilji evrópskra ráðamanna?

Fréttablaðið 3. október 2008.