Eðlisréttur og vildarréttur

Í Úlfljóti 2007 birti Sigurður Líndal lagaprófessor 80 bls. ritgerð, í rauninni litla bók, um stjórnspeki Snorra Sturlusonar, eins og hún birtist í Heimskringlu, og hefur þessi merkilega ritsmíð ekki hlotið þá athygli, sem hún á skilið. Sigurður greinir þar á milli tveggja hugmynda um lög og rétt: að hann sé eðlisréttur (natural law) eða vildarréttur (legal positivism). Samkvæmt eðlisrétti eru lögin til ofar valdhöfum og óháð þeim. Heilagur Tómas Akvínas fann uppsprettu eðlisréttarins í mannlegri skynsemi, en Snorri Sturluson í venjum og fordæmi, hinum góðu, gömlu lögum, eins og það er stundum orðað.

Samkvæmt vildarrétti eru lögin hins vegar sett af valdhöfum og til marks um vilja þeirra. Á norðlægum slóðum kom vildarréttur til sögu, þegar ríkisvald efldist á miðöldum. Löggjafinn átti þá að vera konungurinn, einvaldurinn. Þessar tvær hugmyndir um lög og rétt rákust eftirminnilega á, þegar norskur sendimaður, Loðinn Leppur, reiddist því mjög á Alþingi 1281, „að búkarlar gerðu sig svo digra, að þeir huguðu að skipa lögum í landi, þeim sem kóngur einn saman átti að ráða“. Í lýðræðisríkjum nútímans er litið svo á, að lýðurinn sé löggjafinn, þótt í reynd fari kjörnir fulltrúar hans með löggjafarvaldið. En Sigurður benti á, að jafnbrýnt væri að setja löggjafanum skorður, þótt að baki hans stæði meiri hluti í kosningum, og að fornu, þegar hann ríkti sem konungur af Guðs náð.

Kenningin um stjórnarskrárbundið lýðræði hvílir í raun á hugmyndinni um eðlisrétt. Hún er, að til séu almenn sannindi eða lögmál, sem þurfi að vera óhult fyrir lýðræðinu, vildarréttinum, ef svo má segja, svo sem friðhelgi eignarréttarins, atvinnufrelsi, bann við ritskoðun og bann við skattheimtu án lagaheimildar. Þessi almennu sannindi geyma í sér reynsluvit kynslóðanna.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 11. desember 2021.)