Réttur smáþjóða

Þjóðerni er að sögn sumra heimspekinga mikilvægt verðmæti, sem frjálshyggjumenn vanrækja. En mættu ekki fleiri vanrækja það að ósekju? Skipta átti veldi Habsborgaranna í Mið-Evrópu upp eftir þjóðerni 1918. En þar sem fólk af ólíku þjóðerni bjó margt á sama svæði, var verkefnið óleysanlegt. Til dæmis lentu þrjár milljónir þýskumælandi manna undir stjórn Tékka, en vildu frekar sameinast Þjóðverjum. Þeir voru í meiri hluta í Súdetafjöllum, en minni hluta í Tékkóslóvakíu. Ungverskumælandi menn voru í meiri hluta í Karpatafjöllum, en í minni hluta í hinni nýju Rúmeníu eftir 1918.

Annað dæmi var Írland 1921. Mótmælendur voru í minni hluta í landinu öllu, en í meiri hluta í norðurhéruðunum. Bretar skiptu eyjunni upp og héldu norðurhéruðunum. Mér sýnast Rússar nú ætla að leika sama leik í Georgíu. Þeir styðja íbúa héraða, þar sem Ossetar og Abkasíumenn eru í meiri hluta, til að segja skilið við Georgíumenn. Þegar horft er til Balkanskaga, læðist raunar að sú hugsun, að íbúar þar ættu að flýta sér að gleyma þjóðerni sínu. Í Bandaríkjunum búa innfluttir Serbar og Króatar saman í friði, af því að öll þeirra orka beinist að því að græða fé á frjálsum markaði. Á Balkanskaga berjast Serbar og Króatar blóðugri baráttu, af því að þeir muna þjóðerni sitt, og getur hvorug þjóðin hugsað sér að vera undir stjórn hinnar.

Sumir heimspekingar kveða samkennd nauðsynlega. Þá flýgur mér í hug áhrifamikið atvik úr kvikmyndinni Kabarett, sem gerð er eftir Berlínarsögum Christophers Isherwoods. Söguhetjurnar eru staddar á veitingastað. Ungur, ljóshærður piltur stendur upp og tekur að syngja skærri röddu baráttusöng þjóðernisjafnaðarmanna, „Morgundagurinn er minn.“ Smám saman taka aðrir gestir undir, uns þeir syngja loks flestallir sönginn saman. Hvort er slík samkennd blessun eða bölvun?

Þó er til friðsamleg lausn á þeim vanda, sem stæk þjóðerniskennd síðustu hundrað ára hefur valdið. Hún er að greiða atkvæði. Þetta gerðu íbúar Suður-Jótlands eftir heimsstyrjöldina fyrri. Í sumum héruðum vildi meiri hlutinn sameinast Danmörku, í öðrum Þýskalandi, og var í meginatriðum farið eftir úrslitum. Annað dæmi um friðsamlega lausn var, þegar Tékkar sættu sig nýlega við það, að Slóvakar stofnuðu sjálfstætt ríki. Heimurinn er miklu betri kominn með fjölda smáríkja en nokkur stórveldi, sem reisa stríðshetjum sínum minnisvarða á torgum. Vonandi fá Tíbetbúar, Kúrdar, Ossetar, Abkasíumenn, Tséténar, Kasmírbúar og fleiri þjóðir, sem una sér illa undir oki voldugra granna, sjálfsforræði einn góðan veðurdag.

Sem betur fer veiktist Rússaveldi snögglega 1991, svo að smáþjóðir á jaðri þess endurheimtu sjálfstæði sitt. Því má ekki heldur gleyma, að sum Evrópuríki eru ekki sjálfsprottin, heldur sköpuð með valdi. Bretónar og aðrar smáþjóðir í Frakklandi voru muldar undir miðstjórnina í París. Skotar á Bretlandi og Katalóníumenn og Baskar á Spáni hafa lítt notið sín í sambýli við fjölmennari þjóðir. En aðalatriðið er ekki, að nýr meiri hluti fái að kúga nýjan minni hluta, til dæmis Eistar rússneska minni hlutann í landi sínu, heldur að sjá svo um, að enginn kúgi neinn. Það er aðeins unnt með því að halda ríkisvaldi í skefjum, eins og frjálshyggjumenn vilja.

Fréttablaðið 19. september 2008.