Draumar Jóns Trausta

Thor Vilhjálmsson sat eitt sinn um borð í Gullfossi með þeim Halldóri Kiljan Laxness og Jónasi Jónssyni frá Hriflu. Jón Trausti barst í tal. Thor rifjaði upp, þegar Jón Trausti varð ber að fáfræði í ferðalýsingu. Jónas frá Hriflu reiddist fyrir hönd Jóns Trausta. Ég er sammála Jónasi. Jón Trausti er vanmetinn rithöfundur. Athyglisgáfa og frásagnargleði þessa sjálfmenntaða manns eru með ólíkindum. Hann á til dæmis margt í Laxness og Þórbergi. Hliðstæður eru milli heiðarbýlissagna hans og Sjálfstæðs fólks Laxness, og söguna um hreindýrið, sem Bjartur í Sumarhúsum sat, má raunar rekja til einnar smásögu Jóns Trausta. Sitt hvað í Bréfi til Láru minnir á aðra smásögu eftir Jón Trausta, „Séra Keli,“ sem birtist í Eimreiðinni 1915 og Þórbergur hefur þá eflaust lesið. Það er rétt, að Jón Trausti skrifaði ekki nógu vandaðan stíl. Sniðið á sögum hans er ekki fullkomið. En á sama hátt og hin rússneska þjóðarsál nítjándu aldar birtist í verkum Dostóévskís, eru sögur Jóns Trausta heimildir um hina íslensku þjóðarsál um aldamótin 1900. Er Jón Trausti ekki Dostóévskí Íslands?

Jón Trausti var frjálslyndur framfaramaður. Berum saman sögulokin í heiðarbýlissögunum og Sjálfstæðu fólki. Halla flyst niður í kaupstaðinn. Hún skilur, að þar er frelsið. Þar getur hún selt vinnuafl sitt fyrir glóandi krónur. Þar er hún einstaklingur. Mistök hennar voru að hrekjast upp í heiðarbýlið forðum. En Bjartur í Sumarhúsum flýr lengra upp á heiðina (alveg eins og Ólafur Kárason gekk upp á jökulinn). Bjartur hverfur út úr veruleikanum, Halla inn í hann. Heiðarbýlissögur Jóns Trausta gerast á skilum bændaveldisins forna, þar sem hlutskipti fátæklinga var ýmist að deyja úr hor eða tóra sem vinnufólk, og hins íslenska kapítalisma, sem kom til sögunnar á nítjándu öld og veitti fólki tækifæri til að flytjast í kaupstaðina, ekki síst Reykjavík, og brjótast til bjargálna.

Ádeila Jóns Trausta á sósíalisma, Bessi gamli, er auðvitað ekki vel heppnuð skáldsaga. Þar er þó snjöll lýsing á hugsjónum jafnaðarmanna: „Upp með dalina! Niður með fjöllin!“ En skýrasta dæmið um stjórnmálaskoðun Jóns Trausta er í smásögunni „Kappsiglingunni“. Hún gerist erlendis. Gamall maður og ung stúlka fylgjast úr stúku með kappsiglingu, þar sem snekkja keisarans er lengst af fremst, en síðan siglir minni skúta hana uppi, og henni stýrir alþýðumaður, sonur gamla mannsins og unnusti stúlkunnar. Í stúkunni veðja áhorfendur um úrslit. Lundúnasláni og gildvaxinn stórkaupmaður veðja báðir á keisarasnekkjuna, en Bandaríkjamaður á skútu alþýðumannsins. Siglingunni lýkur með sigri alþýðumannsins. Gamli maðurinn, faðir hans, segir þá við Bandaríkjamanninn: „Þeir sigra ekki alltaf, miklu mennirnir, oddborgararnir, — ekki alltaf. Einokunaröldin er um garð gengin. Nú er öld samkeppninnar og hins frjálsa mannjafnaðar.“

Jón Trausti skildi og bjó skáldlegum búningi, að samkeppni er alþýðu manna í hag. Það er engin tilviljun, að í þessari smásögu lætur hann Bandaríkjamann veðja á skútu alþýðumannsins. Þar vestra hefur löngum verið land tækifæranna. Ísland breyttist í sömu átt með auknu atvinnufrelsi í lok nítjándu aldar, þótt nokkur afturkippur yrði síðan með heimskreppu og haftabúskap. Í lok tuttugustu aldar rættust loks draumar Jóns Trausta.

Lesbók Morgunblaðsins 29. mars 2008.