Sarajevo 2022

Þegar ég hélt fyrirlestur í Sarajevo í Bosníu-Hersegóvínu 12. maí 2022, varð mér eins og líklega flestum öðrum, sem til borgarinnar koma, hugsað til hins örlaríka júnídags árið 1914, en þá skaut þar serbneskur þjóðernissinni, Gavrilo Princip, ríkisarfa Habsborgarveldisins Franz Ferdinand og konu hans Sophie til bana. Þetta var upphafið að fyrri heimsstyrjöld.

Habsborgarveldið var tvískipt, í ungverska konungdæmið og austurríska keisaradæmið, en hvorum hluta fylgdu ýmis smærri lönd. Notuðu hinar sundurleitu þjóðir þess sömu mynt, mynduðu einn markað og lutu einum þjóðhöfðingja, svo að það var eins konar forveri Evrópusambandsins. Það, sem felldi Habsborgarveldið, var hið sama og kynni að fella Evrópusambandið, að veita einstökum svæðum ekki nægilega sjálfstjórn eins og gert var í Sviss með kantónum. Höfðu stjórnendur Habsborgarveldisins þó verið að fikra sig áfram að slíkri dreifstýringu.

Serbneskir þjóðernissinnar undu illa þessari þróun, því að hún gat haft í för með sér, að Slóvenar, Króatar og Bosníumenn sættu sig við að vera þegnar Habsborgaranna í stað þess að ganga inn í draumríki þeirra, sameinað ríki allra Suður-Slava. Franz Ferdinand var einn helsti stuðningsmaður frekari dreifstýringar, svo að serbneskir þjóðernissinnar vildu hann feigan, og nutu þeir fulltingis leynilögreglu Serbíu.

Fyrri heimsstyrjöld var alls ekki óhjákvæmileg og ekki heldur fall Habsborgarveldisins. Það var fásinna af Bretum að hefja þátttöku í stríðinu, en hefðu þeir setið hjá, þá hefðu Þjóðverjar, Austurríkismenn og Ungverjar í sameiningu sigrað Serba, Rússa og Frakka á nokkrum mánuðum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 14. maí 2022.)