Undirstaðan réttleg fundin

Í gær, hinn 30. apríl 2021, voru þrjátíu ár frá því, að Davíð Oddsson myndaði sína fyrstu ríkisstjórn. Hann átti eftir að verða forsætisráðherra í nær fjórtán ár, lengst allra manna, jafnt samfellt og samtals. Enginn vafi er á því, að þá urðu tímamót í Íslandssögunni, þótt margt væri í rökréttu framhaldi af því, sem áður hafði áunnist.

Stefna Davíðs var einföld og tvíþætt. Í fyrsta lagi vildi hann færa íslenska hagkerfið nær því, sem stóð í grannríkjunum, en hér voru enn margvísleg höft í gildi. Þetta tókst vonum framar. Árið 1991 var atvinnufrelsi á Íslandi samkvæmt alþjóðlegum mælingum minnst á Norðurlöndum, en árið 2004 var það mest.

Í öðru lagi vildi Davíð færa völd og fjármagn úr höndum ríkisins, embættismanna og atvinnustjórnmálamanna, í hendur almennings, skattgreiðenda, neytenda og fjárfesta. Þetta tókst með skattalækkunum og sölu ríkisfyrirtækja. Skattalækkanirnar höfðu ekki í för með sér lægri tekjur ríkissjóðs, því að skattstofnar stækkuðu. Lítil sneið af stórri köku getur verið stærri en stór sneið af lítilli köku. Sala ríkisfyrirtækja fól í sér, að fjármagnið varð virkt í stað þess að vera dautt. Hinir nýju eigendur gátu lagt niður fyrirtæki, sameinað þau öðrum, hlutað þau í sundur eða rekið þau áfram eftir efnum og ástæðum. Áður höfðu þessi fyrirtæki lotið sama lögmáli og kampavínið: þegar illa gengur, þarftu þess með; þegar vel gengur, verðskuldarðu það. Tap var talið sýna, að meiri framlaga væri þörf. Gróði var talinn sýna, að meiri framlög væru skynsamleg. Ekki var hreyft við neinu, allt gert eins og áður.

Sumir hafa bankahrunið 2008 til marks um, að stefnan hafi brugðist. Þessu er þveröfugt farið. Eins og ég sýndi fram á í skýrslu fyrir fjármálaráðuneytið fyrir nokkrum árum, féllu íslensku bankarnir, af því að þeir fengu ekki þá lausafjárfyrirgreiðslu frá seðlabönkum stærri landa, sem bjargaði til dæmis Danske Bank í Danmörku, RBS í Skotlandi og UBS í Sviss, en án hennar hefðu þessir bankar og fleiri fallið. Íslenskt atvinnulíf var þó ekki lengi að ná sér eftir áfallið. „Varðar mest til allra orða, undirstaðan sé réttleg fundin,“ orti Eysteinn Ásgrímsson í Lilju. Ástæðan til þess, að vel gekk, er, að undirstaðan, sem lögð var 1991–2004, var traust. Hún var réttleg fundin.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 1. maí 2021.)