Rawls og Piketty

Tveir kunnustu hugsuðir jafnaðarstefnu okkar daga eru bandaríski heimspekingurinn John Rawls, sem gaf út Kenningu um réttlæti (A Theory of Justice) árið 1971, og franski hagfræðingurinn Thomas Piketty, sem gaf út Fjármagn á tuttugustu og fyrstu öld (Capital in the Twenty-First Century) árið 2014. Ég lagði það á mig fyrir skömmu vegna verkefnis, sem ég hafði tekið að mér erlendis, að lesa aftur hin hnausþykku verk þeirra. Bók Rawls er 607 blaðsíður og Pikettys 793. Mér fannst í senn fróðlegt og skemmtilegt að endurnýja kynni mín af þessum verkum og tók eftir mörgu, sem farið hafði fram hjá mér áður. Mig langar í nokkrum fróðleiksmolum að deila ýmsum athugasemdum mínum með lesendum.

Rawls og Piketty gera báðir ráð fyrir frjálsum markaði, en hvorugur sættir sig við þá tekjudreifingu, sem sprettur upp úr frjálsum viðskiptum, vegna þess að hún verði ójöfn. Rawls setur fram hugvitsamlega kenningu. Hún er um, hvað skynsamir menn með eigin hag að leiðarljósi, en án vitneskju um eigin stöðu (til dæmis um áskapaða hæfileika sína, stétt eða kyn), muni semja um, eigi þeir að setja réttlátu ríki reglur. Rawls leiðir rök að því, að þeir muni semja um tvær frumreglur. Hin fyrri kveði á um jafnt og fullt frelsi allra borgaranna, en hin seinni á um jöfnuð lífsgæða, þar sem tekjumunur réttlætist af því einu, að tekjur hinna verst settu verði sem mestar. Með öðrum orðum sættir Rawls sig við ójafna tekjudreifingu upp að því marki, að hún verði hinum fátækustu líka í hag.

Fyrri reglan, um jafnt og fullt frelsi allra borgara, tekur til kosningarréttar, málfrelsis, fundafrelsis og trúfrelsis, en ekki til atvinnufrelsis. Rök Rawls fyrir því eru, að nú á dögum sé svo mikið til af efnislegum gæðum, að þau séu mönnum ekki eins mikilvæg og ýmis frelsisréttindi. Þetta má auðvitað gagnrýna, því að hér virðist Rawls vera að lauma eigin sjónarmiðum inn í niðurstöðuna, sem samningamennirnir um framtíðina eiga að komast að. Önnur andmæli blasa líka strax við. Kenning Rawls er í rauninni ekki um réttlæti, heldur um hyggindi, sem í hag koma. Hann telur, að mennirnir á stofnþingi stjórnmála muni frekar hugsa um að verja sig gegn versta kosti en vonast eftir hinum besta. Þess vegna muni þeir reyna að tryggja sem best hag hinna verst settu. Þeir viti ekki nema þeir lendi í þeim hópi sjálfir. Þetta er auðvitað ekki óskynsamleg hugsun, en hún snertir lítt réttlæti, eins og það hefur venjulega verið skilið á Vesturlöndum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 16. febrúar 2019.)