Jónas H. Haralz: Minningarorð

Haustið 1997 gaf ég út bókina Hádegisverðurinn er aldrei ókeypis. Þeir Benjamín Eiríksson, Jónas H. Haralz og Ólafur Björnsson héldu upp á það með mér eitt kvöldið. Þeir þrír höfðu verið skeleggir talsmenn hins frjálsa markaðar, Benjamín og Ólafur um og eftir miðja öldina, en Jónas á síðasta fjórðungi hennar. Umræður yfir borðum voru fjörugar. Jónas rifjaði upp margt úr sögu og samtíð. Hann var bekkjarbróðir Magnúsar Kjartanssonar ritstjóra í menntaskóla, og þá var Jónas eindreginn kommúnisti, en Magnús draumlyndur sveimhugi með skáldagrillur. Seinna varð Magnús einn harðskeyttasti blaðamaður kommúnista, og taldi Jónas hann „síðasta aldamótaritstjórann“.

Jónas sagði skemmtilegar sögur af kosningunni í Suður-Þingeyjarsýslu sumarið 1946, þegar Sósíalistaflokkurinn sendi hann fram gegn Jónasi Jónssyni frá Hriflu, sem þá hafði hrakist úr Framsóknarflokknum. Fór Jónas frá Hriflu mikinn á fundum og náði kjöri, þótt hinn gamli flokkur hans byði fram gegn honum. Jónas Haralz sat um skeið í bankaráði Landsbankans, og á einum afmælisfundi ráðsins sagði Jónas frá Hriflu honum glottandi, að þeir nafnar ættu sameiginlegt, að kommúnistar hefðu hrakið þá úr trúnaðarstöðum. Ekki er það þó alls kostar nákvæmt, því að Jónas Haralz missti aðallega trúna á víðtæk ríkisafskipti vegna bágborinnar reynslu af þeim.

Jónas Haralz hafði í stríðslok komið sprenglærður hagfræðingur frá Svíþjóð og talið, að hann og hans líkar gætu stýrt hagkerfinu miklu betur en markaðsöflin. Smám saman rann upp fyrir honum, á meðan hann var starfsmaður svokallaðs nýbyggingarráðs, sem nýsköpunarstjórnin 1944–1947 hafði sett upp til að ráðstafa stríðsgróða Íslendinga, að viðskipti væru oft heppilegri en valdboð. Gerðist Jónas afhuga sósíalisma, sagði sig úr Sósíalistaflokknum snemma árs 1950 og fékk fyrir milligöngu Benjamíns Eiríkssonar starf hjá Alþjóðabankanum í Washington.

Talið barst að vinstri stjórninni 1956–1958, sem fékk Jónas Haralz heim til að gefa góð ráð. Taldi Jónas tvo ráðherra hennar iðulega vanmetna. Gylfi Þ. Gíslason hefði markað Alþýðuflokknum frjálslyndari stefnu en áður, og Hermann Jónasson hefði sýnt karlmennsku, þegar hann sagði af sér 1958 í stað þess að reyna að blása lífi í dauða ríkisstjórn. Þó hygg ég, að best hafi Jónasi samið við þá Ólaf Thors og Bjarna Benediktsson í viðreisnarstjórninni 1959–1971.

Eftir að Jónas Haralz varð bankastjóri Landsbankans 1969, gerðist hann einn helsti talsmaður frjálshyggju á Íslandi. Skoðun hans var ekki reist á neinni fullvissu um eilíf sannindi, heldur á því, sem reynslan hafði kennt honum: Dreifing þekkingar krefst dreifingar valds. Á áttunda áratug hafði Jónas með mælsku sinni og þekkingu veruleg áhrif á leitandi æskumenn. Jónas var eins og fleiri af hans kyni prédikari í eðli sínu, talaði yfir mönnum, en samt ekki niður til þeirra. Hann var skarpgáfaður og vissi vel af því, ráðríkur, en hvorki frekur né hrokafullur. Með honum er genginn glæsilegur fulltrúi viðtekinna viðhorfa á síðari helmingi tuttugustu aldar.

(Minningarorð í Morgunblaðinu 27. febrúar 2012.)