Ískyggileg þróun

Vísitala atvinnufrelsis í heiminum fyrir árið 2010 hefur nú verið birt. Hún sýnir ískyggilega þróun á Íslandi. Atvinnufrelsi hefur hér snarminnkað síðustu ár. Þjóðin býr nú við 65. frjálsasta hagkerfi í heimi af 144 þjóðum. Hagkerfið er við hlið hagkerfis Sádi-Arabíu. Það hefur færst úr þeim fjórðungi hagkerfa, sem frjálsust eru, í annan fjórðunginn.

 

Norðurlöndin fjögur eru hins vegar í fyrsta fjórðungnum þrátt fyrir háa skatta. Hagkerfið í Finnlandi er hið 9. frjálsasta í heimi, í Danmörku hið 16. frjálsasta, í Noregi hið 25. frjálsasta og í Svíþjóð hið 30. frjálsasta. Þetta segir þó ekki alla söguna. Í Svíþjóð hefur atvinnufrelsi aukist talsvert hin síðari ár. Svíar hafa snúið baki við „sænsku leiðinni“, sem svo var kölluð.

Á heimasíðu mælingarmannanna er rækilega gerð grein fyrir aðferðum við mælingar á atvinnufrelsi. Sé ég enga ástæðu til þess að efast um niðurstöðurnar. Jafnvel má færa rök fyrir því, að atvinnufrelsi hér sé ofmetið, meðal annars vegna þess að réttaröryggi hefur minnkað hér síðustu árin, en auðvitað er erfitt að meta það í tölum.

Mjög sterk tengsl eru til langs tíma litið milli atvinnufrelsis annars vegar og góðra almennra lífskjara og hagvaxtar hins vegar. Hinir fátækustu í þeim hagkerfum, sem frjálsust eru, njóta miklu betri kjara en annars staðar, þótt eðli málsins séu kjör fátæks fólks aldrei góð.

Þessi þróun er mikið áhyggjuefni. Getur verið, að við séum á sömu leið og þjóðir Rómönsku Ameríku fóru á öndverðri tuttugustu öld, þegar þær urðu lýðskrumi, ofstæki og ofbeldi að bráð með þeim afleiðingum, að þær drógust aftur úr vestrænum þjóðum?

Þriðja leiðin, sem sumir vilja fara milli kommúnisma og kapítalisma, er leiðin inn í Þriðja heiminn.

Er Stefán Ólafsson vinstri öfgamaður?

Stefán Ólafsson prófessor fer mikinn á bloggi sínu þessa dagana. Nú fagnar hann því sérstaklega, að vísitala atvinnufrelsis fyrir Ísland hefur hrapað síðustu árin: Það merkir, að atvinnufrelsi hefur hér snarminnkað. Ísland hefur orðið viðskila við Norðurlöndin. Þar er atvinnufrelsi alls staðar talsvert meira en hér. Íslenska hagkerfið er hið 65. frjálsasta í heimi árið 2010, en sænska hagkerfið, sem er næstófrjálsast á Norðurlöndum, er hið 30. (og hefur orðið talsvert frjálsara en árið 2009). Núverandi ríkisstjórn, sem Stefán mærir við hvert tækifæri, hefur skipað okkur á bekk með Sádi-Arabíu, Venesúela og Argentínu. Hvernig getur það verið fagnaðarefni?

 

Stefán segir, að dr. Michael Walker, fyrrverandi forstöðumaður Fraser-stofnunarinnar í Kanada, sem kynnti mánudagsmorguninn 17. september nýja mælingu fyrir 2010 á vísitölu atvinnufrelsis um heim allan, sé „þekktur hægri öfgamaður“. Þetta orð er venjulega notað um menn, sem hafna leikreglum lýðræðis og almenns velsæmis, en beita þess í stað ofbeldi.

Michael Walker er eins langt frá því að vera slíkur öfgamaður og hugsast getur. Hann er þéttvaxinn, sköllóttur, brosmildur og vingjarnlegur Kanadamaður, sem starfaði í fjármálaráðuneyti lands síns og seðlabankanum, áður en hann varð forstöðumaður Fraser-stofnunarinnar í Vancouver, en hann hefur látið þar af starfi fyrir aldurs sakir. Walker er vissulega frjálshyggjumaður, af ætt Adams Smiths og Johns Lockes, og var góðvinur þeirra Miltons og Rose Friedmans.

Michael Walker hefur aðallega sinnt tölfræðirannsóknum. Stefán Ólafsson hefði haft gott af því að læra eitthvað af honum um meðferð talna. Þá hefði hann ekki gert jafnmeinlega villu og þegar hann bar eitt sinn saman Gini-stuðul fyrir Ísland, þar sem söluhagnaður af hlutabréfum var tekinn með, og Gini-stuðul fyrir grannþjóðirnar, þar sem slíkum söluhagnaði var sleppt. Þá hefði hann ekki heldur gert jafnmeinlega villu og þegar hann reiknaði í annað skipti út meðallífeyristekjur á Íslandi með því að deila með fjölda Íslendinga á lífeyrisaldri í heildargreiðslur lífeyris, en margir Íslendingar á lífeyrisaldri stunduðu vinnu og tóku ekki lífeyri (5.000 af þeim 32.000, sem um var að ræða). Ég fór yfir þessar villur Stefáns og fleiri í bók minni, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör, sem kom út 2009.

Michael Walker er eins lítill hægri öfgamaður og Stefán Ólafsson vinstri öfgamaður. Stefán er stóryrtur, en við þurfum ekki að hafa áhyggjur af honum: Þótt hann kunni ekki að reikna, gerir hann áreiðanlega ekki flugu mein.

Hefur atvinnufrelsi snarminnkað á Íslandi?

Á hverju ári mælir Fraser-stofnunin í Kanada atvinnufrelsi í heiminum með aðstoð rannsóknarstofnana í öðrum löndum. Í mælingunni er litið til fimm þátta: 1) umfangs ríkisins og opinbers reksturs, skatta og fyrirtækja; 2) lagalegs umhverfis og friðhelgi eignarréttar; 3) aðgangs að traustum peningum; 4) frelsis til alþjóðaviðskipta; 5) reglna á fjármagns- og vinnumarkaði og um fyrirtæki. Niðurstöðurnar eru kynntar á heimasíðunni www.freetheworld.com. Mjög er vandað til þessarar vísitölu, og tóku þrír Nóbelsverðlaunahafar í hagfræði þátt í að smíða hana.

 

Samkvæmt vísitölunni jókst atvinnufrelsi á Íslandi talsvert árin 1983-1987 og síðan aftur frá 1991 til 2004. Til dæmis var íslenska hagkerfið hið 28. í röð 54 hagkerfa, sem mæld voru 1970. Þá var atvinnufrelsi ekki mikið á Íslandi. Íslenska hagkerfið var hins vegar orðið 13. frjálsasta hagkerfið af 130 árið 2004, áður en lánsfjárbólan hófst. Þetta var fróðleg staðreynd.

Samkvæmt tölunum frá 2009 hafði atvinnufrelsi á Íslandi hins vegar snarminnkað. Vísitala þess hafði hrapað úr 7,8 árið 2004 í 6,8 árið 2009. Íslenska hagkerfið var þá hið 70. af 141, þegar miðað var við atvinnufrelsi. Ísland var þá í röð þeirra fimm landa í heiminum, þar sem atvinnufrelsi hafði minnkað mest árin á undan. Á meðal hinna landanna voru Venesúela og Argentína, en við Íslendingar höfum oftast viljað skipa okkur í röð annarra landa en þeirra.

Núna á mánudagsmorguninn mun dr. Michael Walker, forstöðumaður Fraser-stofnunarinnar, kynna niðurstöður mælinganna fyrir 2010. Þetta gerir hann á morgunfundi Rannsóknamiðstöðvar um samfélags- og efnahagsmál á Grand Hotel í Reykjavík kl. 8.30 til 10.30. Full ástæða er til að vekja athygli á þessum fundi, og ég er áreiðanlega ekki eini maðurinn, sem bíður með eftirvæntingu eftir nýjum tölum um atvinnufrelsi á Íslandi.

(Þessi grein birtist í Morgunblaðinu 15. september 2012.)

Áróður Ha-Joon Chang

Nú í septemberbyrjun gaf fyrirtæki Jóhanns Páls Valdimarssonar, Vaka-Helgafell, út bókina 23 atriði um kapítalisma sem ekki er sagt frá eftir kóreska hagfræðinginn Ha-Joon Chang. Haldinn var kynningarfundur í Háskólanum um bókina, þar sem Stefán Ólafsson prófessor, Páll Skúlason, fyrrverandi rektor, og Jóhann Páll Árnason, heimspekingur og náfrændi útgefandans, komu fram ásamt bókarhöfundi. Einnig ræddi Egill Helgason við höfund í Silfri Egils.

 

Ég komst því miður ekki á kynningarfundinn, þar sem ég sat þá ráðstefnu í Prag með Vaclav Klaus, Allan Meltzer, Othmar Issing, Robert Barro, Hans Olav Henkell og fleiri heiðursmönnum, meðal annars um evruna og framtíð kapítalismans. Mér sýnist fljótt á litið, að bók Changs sé áróðursrit, enda fer Stefán Ólafsson alltaf á stjá fyrir kosningar. Þetta rit minnir talsvert á Iðnríki okkar daga eftir John Kenneth Galbraith, sem kom út fyrir mörgum árum. Margar röksemdirnar eru hinar sömu.

 

Ég þarf hins vegar að gera röksemdum Changs betri skil á næstunni.

Ég mun svara mörgu á næstunni

Ég mun væntanlega halda fjóra opinbera fyrirlestra á næstunni:

Einn verður á ensku. Hann verður haldinn um „Íslenska kommúnista 1918–1998“ á alþjóðlegri ráðstefnu um Evrópu fórnarlambanna í Háskóla Íslands, Öskju, N-132, kl. 13–18 laugardaginn 22. september. Þar mun ég meðal annars segja frá deilum sagnfræðinga vegna bóka okkar Þórs Whiteheads um þetta efni, en upp úr sauð á frægum fundi Sagnfræðingafélagsins og Reykjavíkurakademíunnar 12. nóvember 2011.

Einn verður á ensku. Hann verður haldinn um „Réttláta upphaflega úthlutun aflakvóta“ á alþjóðlegri ráðstefnu um Fiskveiðar: sjálfbærar og arðbærar í Háskóla Íslands, Öskju, N-132, kl. 13–18 laugardaginn 6. október. Í þeirri ráðstefnu tala margir kunnustu fiskihagfræðingar heims og sérfræðingar OECD, FAO og Alþjóðabankans í fiskveiðimálum.

Einn verður á íslensku. Hann verður undir yfirskriftinni „Fátækt á Íslandi 1991–2004“ á fundi Sagnfræðingafélagsins í Þjóðminjasafninu í hádeginu þriðjudaginn 9. október. Þar mun ég meðal annars lýsa ólíkum fátæktarhugtökum, greina frá niðurstöðum mælinga á þessu sviði og svara málflutningi Stefáns Ólafssonar um kjaraþróun og hag hinna tekjulægstu.

Einn verður á íslensku. Hann verður undir yfirskriftinni „Maó: Sagan sem hefur verið sögð. Ólík viðhorf til Maós í íslenskri sagnfræði“ á fundi Konfúsíusarstofnunarinnar í Háskóla Íslands í hádeginu föstudaginn 2. nóvember, en fundarstaður verður auglýstur síðar. Þar ræði ég aðallega hina hörðu gagnrýni, sem tímamótaverk Jung Cheng og Jons Hallidays um Maó hefur sætt á Íslandi, meðal annars í langri ritgerð Geirs Sigurðssonar, forstöðumanns Konfúsíusarstofnunarinnar, í Sögu.

Ótrúleg ósannindi Jóns Steinssonar

Friðrik Sophusson var einn farsælasti fjármálaráðherra okkar. Síðan var hann mjög glöggskyggn og ábyrgur forstjóri Landsvirkjunar. Í grein í Fréttablaðinu í dag flettir hann ofan af ótrúlegum ósannindum oflátungsins Jóns Steinssonar. Friðrik segir:

 

Jón Steinsson, dósent við Columbia-háskóla í New York, skrifaði í síðustu viku grein í Fréttablaðið til varnar ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur. Vörnina byggir Jón á átta tölusettum köflum. Einn þeirra fjallar um Landsvirkjun og hljóðar svo: „Hún (ríkisstjórnin) skipaði nýjan forstjóra Landsvirkjunar, sem hefur gjörbreytt stefnu fyrirtækisins í þá átt að hámarka verðið (og þar með arðinn) sem við fáum fyrir auðlindina. Fyrir tíð þessarar ríkisstjórnar neitaði Landsvirkjun af einhverjum ástæðum að upplýsa almenning um orkuverð til stóriðju. Öll umræða um skynsemi stóriðjuframkvæmda var af þeim sökum út og suður. Þessu var strax breytt eftir að ný forysta tók við. Þá kom í ljós að Landsvirkjun hafði verið að selja orkuna með nokkuð ríflegum afslætti af einhverjum ástæðum. En nýr forstjóri hefur síðan lagt áherslu á að hverfa af þeirri braut. Og nú glittir í það að Landsvirkjun geti farið að greiða eiganda sínum arð. Það var mikið!"

Það vekur athygli að í þessum stutta texta fer Jón rangt með í nánast öllum atriðum.

1. Jón segir að ríkisstjórnin hafi skipað nýjan forstjóra Landsvirkjunar. Það er að sjálfsögðu rangt, því að stjórn fyrirtækisins ræður forstjóra þess í samræmi við lög. Samkvæmt ráðningarsamningi var gert ráð fyrir því að ég léti af störfum í október 2008, en í kjölfar bankahrunsins fór Bryndís Hlöðversdóttir, formaður stjórnar, fram á það við mig að ég sinnti starfinu áfram til að senda lánardrottnum þau skýru skilaboð að engar breytingar yrðu á forystu fyrirtækisins, sem ávallt hefur staðið í skilum. Sumarið 2009 ákvað stjórn LV samhljóða að ráða Hörð Arnarson til fyrirtækisins og kom hann til starfa um haustið. Hafi ríkisstjórnin „skipað" forstjórann eins og Jón Steinsson heldur fram eru það nýjar fréttir, sem Jón þarf að skýra betur.

2. Það hefur ávallt verið stefna LV að fá sem hæst verð fyrir orku til orkufreks iðnaðar. Smám saman hefur orkuverð farið hækkandi til stóriðju. Það er eðlilegt vegna alþjóðlegrar verðþróunar og eins vegna þess að við endurnýjun orkusamninga geta iðjuverin greitt hærra verð eftir að hafa afskrifað verulegan hluta upphaflegs stofnkostnaðar. Stóru orkusamningarnir gera flestir ráð fyrir að orkuverðið breytist með álverði og LV ver sig síðan með framvirkum samningum. Nýjasti samningurinn við RTA er hins vegar bundinn bandarískri vísitölu sem dregur úr áhættu vegna mikilla sveiflna í álverði. Það er auðvitað alrangt „að LV hafði verið að selja orkuna með nokkrum afslætti af einhverjum ástæðum". Slíkar dylgjur hafa oft komið fram og jafnharðan verið hrundið.

3. Áratugum saman var hægt að lesa meðalverð á orku til orkufreks iðnaðar úr reikningum Landsvirkjunar. Hins vegar hefur fyrirtækið ekki birt opinberlega orkuverð einstakra orkusamninga, hvorki til erlendra né innlendra kaupenda, ef slíkt hefur verið trúnaðarmál. Sama gildir um samninga annarra íslenskra orkufyrirtækja og hefur þessi stefna ekkert breyst í tíð núverandi ríkisstjórnar þvert á það sem Jón segir í grein sinni.

4. Raforkusamningar við orkufrek fyrirtæki hafa ávallt verið kynntir fyrir eigendum Landsvirkjunar. Landsvirkjun hefur gert ítarlegar arðsemisgreiningar áður en ráðist hefur verið í umfangsmiklar fjárfestingar og notað til þess viðurkenndar aðferðir. Í nær öllum tilfellum hefur fyrirtækið síðan leitað til innlendra og erlendra ráðgjafa s.s. Sumitomo Bank, Ráðgjafar og efnahagsspár og Capacent til að leggja mat á niðurstöður útreikninga. Vegna ábyrgðar eigendanna hafa allar forsendur og útreikningar verið kynnt eigendum áður en ákvörðun hefur verið tekin um framkvæmdir og í ákveðnum tilvikum hafa þeir látið gera sínar eigin athuganir með aðstoð sérfræðinga. Það er því augljóst að umræða og ákvarðanir á vettvangi eigenda LV hafa byggt á vandaðri greiningu og góðum upplýsingum eins og vera ber.

5. Þótt eigendur LV hafi aldrei lagt fyrirtækinu til beina fjármuni hefur fyrirtækið greitt þeim arð að öllu jöfnu. Á árinu 2009 ákvað stjórn LV hins vegar í samráði við ríkisstjórnina (Steingrím J. Sigfússon fjármálaráðherra) að ekki yrði greiddur arður vegna ársins 2008. Þetta var gert til að undirstrika að ríkisstjórnin ætlaði ekki að taka fé úr rekstri fyrirtækisins til eigin nota að sinni. Miklu skipti að lánasamningar fyrirtækisins héldu, en LV hefur ávallt staðið í skilum og nýtur trausts hjá lánardrottnum sínum.

6. Vegna hraðrar uppbyggingar á undanförnum árum er LV skuldsett fyrirtæki. Efnahagur fyrirtækisins er hins vegar afar traustur. Samkvæmt nýbirtu hálfsársuppgjöri eru hreinar eignir u.þ.b. 1.650 milljónir Bandaríkjadala, sem jafngildir 200 milljörðum íslenskra króna. Eiginfjárhlutfallið er 36%. Þessi sterka staða er til orðin vegna öflugrar fjármálastjórnar um langt skeið. Til viðbótar má minna á þá staðreynd að orkuverð til almennings og fyrirtækja er talsvert lægra en í nágrannalöndunum og njóta landsmenn góðs af því. Vegna mikils vaxtar Landsvirkjunar á undanförnum árum hafa eigendur skilið verulegan hluta arðsins eftir í fyrirtækinu. Þegar vaxtarskeiðinu lýkur getur fyrirtækið hins vegar greitt út mikinn arð til eigandans eins og allar spár sýna.

 

Að lokum segir Friðrik Sophusson:

7. Það vekur sérstaka athygli að Jón Steinsson lætur undir höfuð leggjast að fjalla um afrek ríkisstjórnarinnar í því að skapa grundvöll fyrir auknum útflutningi með erlendri fjárfestingu í orkufrekum iðnaði, en til þess þarf að virkja. Fyrir liggja virkjunarkostir í neðanverðri Þjórsá. Öll sveitarfélög á svæðinu hafa samþykkt skipulag, sem gerir ráð fyrir þessum virkjunum og þær hafa allar farið í gegnum umhverfismat. Ríkið á nánast öll vatnsréttindi á svæðinu. Verkefnisstjórn um rammaáætlun gerði í tillögum sínum ráð fyrir þessum virkjunum í nýtingarflokki. Á síðari stigum greip ríkisstjórnin til þess bragðs að breyta fyrirliggjandi tillögu og færa þessar virkjanir í biðflokk. Þingsályktunartillaga ríkisstjórnarinnar er því ekki í samræmi við niðurstöður rammaáætlunar. Með því hefur ríkisstjórninni tekist tvennt í senn: Annars vegar að leggja stein í götu Landsvirkjunar og uppbyggingar iðnaðar til útflutnings, en LV var stofnuð í þeim tilgangi að virkja til útflutnings. Hins vegar hefur ríkisstjórninni tekist að grafa undan þeirri vinnu sem staðið hefur yfir í meira en áratug og hafði að markmiði að skapa sátt á milli verndar og nýtingar. Þessa afstöðu verður einnig að skoða í ljósi þess að ríkisstjórnin lofaði á sínum tíma að ryðja úr vegi hindrunum fyrir uppbyggingu orkufreks iðnaðar. Það er m.a. vegna slíkra vinnubragða sem fjarar undan fylgi við ríkisstjórnina.

Rosenfeldt um leynistarfsemi kommúnista

Dr. Niels Erik Rosenfeldt, prófessor emeritus í Kaupmannahafnarháskóla, hélt í Háskóla Íslands erindi um „leynistarfsemi kommúnista“ í hádeginu á mánudag, 10. september 2012, við góða aðsókn. Erindið var flutt í stofu 201 í Odda, og stóðu að því Sagnfræðistofnun Háskóla Íslands, Rannsóknarsetur um nýsköpun og hagvöxt og Varðberg, en formaður þess, Björn Bjarnason, fyrrverandi dómsmálaráðherra, var fundarstjóri.

Rosenfeldt gaf út fyrir nokkrum árum mikla bók um þetta efni á ensku, Stalin’s Power Apparatus, og hefur hún hlotið góða dóma í alþjóðlegum sagnfræðiritum. Rekur hann þar í smáatriðum hinar strangleynilegu deildir, sem störfuðu í Komintern, alþjóðasambandi kommúnista 1919–1943, og raunar lengur, allt til dauða Stalíns. Voru þær þáttur í tilraunum kommúnista til að brjótast við valda um heim allan með undirróðri og ofbeldi.

Rosenfeldt hefur einnig gefið út bók um þetta efni á dönsku, Verdensrevolutionens generalstab, sem líka hefur hlotið góða dóma. Þar segir hann meðal annars nokkuð frá leyniskólum Kominterns í Moskvu, en í þeim stunduðu um tuttugu Íslendingar nám, þar á meðal Hallgrímur Hallgrímsson, sem síðar gerðist sjálfboðaliði í sveit kommúnista í spænska borgarastríðinu. Þetta nám í Moskvu var ekki síst í marxískum fræðum, en einnig var kenndur vopnaburður, skipulagning götuóeirða, skjalafölsun, dulmálssendingar og annað, sem talið var koma í góðar þarfir í byltingunni. Aðspurður kvaðst Rosenfeldt ekki telja neina ástæðu til að ætla, að Íslendingarnir hefðu stundað annars konar nám en aðrir Norðurlandabúar, til dæmis verið sleppt við hernaðarþjálfun, sem var hluti námsins.

Rosenfeldt kvaðst í rannsóknum sínum hafa rekist á þrjú dulmálsskeyti, sem enska leyniþjónustan gat náð og ráðið í, þar sem Ísland hefði komið við sögu. Fóru þau á milli aðalbækistöðvanna í Moskvu og deildarinnar í Kaupmannahöfn um miðjan fjórða áratug síðustu aldar. Spunnust nokkrar umræður um það, þar sem dr. Þór Whitehead prófessor kvaðst líka hafa fengið slík dulmálsskeyti frá breskum söfnum. Notaði ég nokkur þeirra í bók minni, Íslenskum kommúnistum 1918–1998, til dæmis beiðni um íslensk vegabréf, sem síðan mætti falsa og láta erindreka Kominterns nota. Rosenfeldt taldi mikið verk óunnið í skjalasöfnum, bæði í Rússlandi og annars staðar.

Allt það, sem Rosenfeldt sagði, renndi frekari stoðum undir það, sem við Þór Whitehead og Snorri G. Bergsson höfum haldið fram í bókum okkar og eru viðtekin sannindi í öðrum löndum, að kommúnistaflokkar höfðu algera sérstöðu í stjórnmálum. Kommúnistaflokkurinn íslenski var ekki venjulegur lýðræðisflokkur, heldur stefndi að byltingu og var í nánum tengslum við einræðisstjórn, sem studdi hann eftir megni með fjárframlögum og ráðgjöf. Þetta breyttist lítt, þótt íslenskum kommúnistum tækist 1938 að fá til liðs við sig nokkra hrekklausa jafnaðarmenn og stofna Sósíalistaflokkinn. Hið sama gerðu þeir í Finnlandi og Austur-Þýskalandi eftir stríð. Þar buðu kommúnistar ekki fram undir eigin nöfnum, heldur í finnska Lýðræðisbandalaginu og þýska Einingarflokknum. En úlfurinn leyndist áfram undir sauðargærunni.

Rosenfeldt er vandvirkur, yfirlætislaus fræðimaður, sem segir ekki meira en hann getur staðið við. Hann hlaut árið 2009 H. O. Lange verðlaun Konungsbókhlöðu í Kaupmannahöfn (Det Kongelige Bibliotek, svarar til Þjóðarbókhlöðu hér) fyrir bók um Lenín.

Guðmundarnir þrír úr Húnaþingi

Upp úr aldamótunum 1900 urðu þrír læknar þjóðkunnir, sem allir hétu Guðmundur og voru úr Húnaþingi. Fyrir þeim var borin djúp virðing, og urðu ýmis ummæli þeirra fleyg.

Guðmundur Magnússon fæddist í Holti í Ásum 1863 og var prófessor í læknisfræði. Í fyrirlestri í Hjúkrunarfélagi Reykjavíkur 1905 sagði hann, að „flestir færu með kroppinn á sér eins og óhreinar flíkur. Þær eru þvegnar í því skyni að gera þær hreinar og óhreinka þær svo aftur. Eins fara menn til læknis, ef þeir eru sjúkir, í því skyni, að þeim batni, svo þeir geti aftur spillt sér og sýkst að nýju.“ Aðalatriðið er eins og Guðmundur sagði að koma í veg fyrir sjúkdóma, ekki að glíma við þá.

Guðmundur Björnson (eins og hann stafsetti ættarnafn það, sem hann tók sér) fæddist í Gröf í Víðidal 1864 og var lengi landlæknir. Hann var um skeið bæjarfulltrúi í Reykjavík og sagði á bæjarstjórnarfundi 17. maí 1904: „Vatnsleiðsla í bæinn er orðin það lífsspursmál, að vér verðum annaðhvort að flytja bæinn að vatni eða vatn að bænum.“ Fyrir daga vatnsveitunnar ógnuðu margvíslegir smitsjúkdómar Reykvíkingum.

Guðmundur Hannesson (langafabróðir minn) fæddist á Guðlaugsstöðum í Blöndudal 1866 og var lengi prófessor í læknisfræði. Hann sagði í Skírni 1913: „Bestu ráðin til þess að takmarka sjúkdómana eru meiri þekking og meiri hirðusemi. Næst þessu gengur sennilega aukin velmegun. Bláfátækum mönnum eru oft flestar bjargir bannaðar. Þeir geta ekki bætt húsakynni sín sem skyldi og verða oft að láta sér lynda lakari föt og fæði en æskilegt væri. Hver sem bætir efnahag alþýðu er jafnframt besti læknir.“ Hér horfði Guðmundur af víðum sjónarhól og benti í raun á, að hagvöxturinn er afkastamikill læknir.

Í krafti vísindalegrar þekkingar og bætts efnahags tókst Guðmundunum þremur úr Húnaþingi og öðrum framfaramönnum af aldamótakynslóðinni að berjast við og jafnvel kveða niður barnaveiki, sull, skyrbjúg, taugaveiki og aðra sjúkdóma, sem herjað höfðu öldum saman á Íslendinga.

(Sótt í nokkra staði í bók mína, Kjarna málsins. Fleyg orð á íslensku, sem kom út 2010. Pistillinn birtist í Morgunblaðinu laugardaginn 25. ágúst.)

Interview on Ayn Rand

[The following is an interview with me on p. 22 in the August 2012 Edition of Grapevine, an English-language magazine published in Iceland, because I am editing the Icelandic translation of Ayn Rand’s Atlas Shrugged, sponsored by the Icelandic Centre for Innovation and Economic Growth]

Do you think that Ayn Rand has had any influence in Iceland?

Rand’s The Fountainhead was published in an Icelandic translation in 1990, and quickly sold out. In 1949, Morgunbladid serialised her novel, We the Living. The Icelandic Broadcasting Service has several times broadcast a play by Rand, The Night of January 16th. I would however say that her influence in Iceland until now has been negligible.

Do you think Icelandic society needs more Rand influence then?

Definitely. Ayn Rand’s position is very challenging, especially to the new left-wing orthodoxy in Iceland, the political correctness, the fear of freedom and individual responsibility. Her novels are fascinating. It is not a wonder that they have sold almost 30 million copies world-wide. Rand knows how to tell a story and also how to convey a message. She makes an illuminating contrast between those who create wealth on the one hand and those who try to take it away from them on the other hand, or in other words a contrast between productive individuals and political parasites. In my appreciation of Rand’s novels, I am in good company. One of her admirers, for example, is the actress Angelina Jolie, and another well-known artist, Michael Caine, is such an admirer that he named his oldest daughter after the heroine of The Fountainhead, Dominique. 

Why is the Icelandic Research Centre for Innovation and Economic Growth sponsoring the translation and publication of Ayn Rand’s novels in Icelandic?

Because Ayn Rand describes the necessity of innovation and entrepreneurship in her books. Her heroes are the innovators, those who have new ideas and create wealth, the industrial magnates for example. Those people have to have freedom to act, experiment and innovate, if we are to have economic growth. They are the true benefactors of mankind, not the demagogues who want to do good with other people’s money.

Why bother translating Rand when just about everyone in Iceland speaks English? Does the Centre hope that the Icelandic youth will absorb Rand?

Tens, or even hundred of novels are translated from other languages into Icelandic every year. There is as good a reason to translate Rand into Icelandic as those other novels, especially when you consider that she is still a best-selling author all over the world. But the wider question is of course whether we should speak Icelandic at all. My answer is that we should, and the reason is that we ARE Icelanders, it is an integral part of our identity. We would be losing something very valuable if we lost our culture of which Icelandic is an extremely important part, if we would cut our ties to the past, and to each other. Indeed, we established the University of Iceland on our national hero’s 100th birthday, June 16th, 1911. Why did we do this? Why did we just not send our people to study abroad? Because we wanted to learn and to teach Icelandic law, Icelandic history, Icelandic literature, not only Danish or English law, history and literature. Regarding Icelandic youth, I would say that Rand has proven to be very stimulating to many young people, not least because of her radical ideas and her willing to take the arguments to their logical conclusions and not to compromise. There is too much intellectual cowardice in Western society today, too much of a tendency to follow the flock.

Some argue that it was some version of Randism that got Iceland into trouble in the first place and that we need more government regulation and monitoring of business. So why publish Rand now when it seems like we need anything but Rand?

Got Iceland into trouble? Come on, this was an international economic recession. Initially, it hit Iceland harder than other countries (partly because of the British labour government’s ruthlessness), but it did not of course originate in Iceland. A persuasive case can be made for misguided government intervention (such as subprime lending in the US, and artificially low interest rates maintained by the Fed) as an important cause of the recession. If so, then Rand’s distrust of government intervention is indeed highly relevant. I think however that the main problem with regulation as a way of controlling the market is that we then presume that there is more knowledge available to the regulators and the controllers than to those controlled, and this is plainly false. Who should control the controllers, anyway? It may be that new financial techniques were a part of the problem, but then they should be dealt with, not outlawed. The main concern should be that reckless people should not be able to shift the responsibility, and the cost, for their recklessness and mistakes from themselves to other people. Why should the German taxpayers, for example, pick up the bill for Greek spendthrifts and their creditors in German and other European banks? Why do those people always try to dig into our pockets? Why all those bailouts? These are Randian questions.

Mitt Romney’s running mate Paul Ryan, a known Randian, recently told the National Review: “I reject her philosophy. It’s an atheist philosophy. It reduces human interactions down to mere contracts and it is antithetical to my worldview. If somebody is going to try to paste a person’s view on epistemology to me, then give me Thomas Aquinas … Don’t give me Ayn Rand.” What do you think of her opinions on religion, given all of the trouble the church has had, etc?

I agree with Paul Ryan that Rand’s philosophy is far too one-sided. I do not share, for example, her militant atheism. Philosophically, I am more in the tradition of the Scottish Enlightenment, with David Hume and Adam Smith, and I have also learned a lot from St. Thomas Aquinas, for that matter. We have further commitments than those who have been signed by contract. The party of liberty has to be a broad church rather than a narrow sect. But Rand has an important message. This message is that we should value the contributions of those individuals who are fiercely independent in their thought and creative and innovative in economic life. I think that her books are a good medicine; they are a good corrective to the collectivist tendencies in today’s society. But even if necessary, medicine should not be mistaken for food. That is the truth in Ryan’s criticism of Rand.

What can Icelanders learn from Rand and her message?

What we can learn from it is to value innovation and entrepreneurship. Right now, the working classes in Iceland are oppressed by the talking classes. Those who work and contribute to the economy, are heavily taxed for the benefit of those who can just talk, and hold conferences, and beg for alms in Brussels, and rattle with their collection cans. We have to throw off the yoke of the talking classes and reward individuals for their real contribution to society, for the creation of wealth, for widening choice, for increasing opportunities. We badly need new companies, new services, new goods. Which is a better way to deal with poverty, to subsidise it or to create more opportunities for people to work themselves out of poverty?

How does the mission of the Ayn Rand Project compare to the mission of Eimreiðin?

The Eimreidin Group which was influential in the 1980s and 1990s, under the leadership of Thorsteinn Palsson and David Oddsson, pursued a much softer line that does Ayn Rand. The Eimreidin Group was a liberal-conservative group very much in the spirit of Hayek and Friedman, and Thatcher and Reagan. I do not think that Ayn Rand could ever win an election. She is an uncompromising writer and thinker. It is both her strength and her weakness. But she is a voice which belongs in the conversation of mankind. It should be heard.

Upp er skorið, engu sáð

Halldór Blöndal vitnaði nýlega í Vísuhorni sínu í Morgunblaðinu í stökuna:

Upp er skorið, engu sáð,
allt er í varga ginum.
Þeir, sem aldrei þekktu ráð,
þeir eiga að bjarga hinum.

Hafði Halldór vísuna eftir Valtý Stefánssyni ritstjóra, sem vitnaði í hana í Lesbók Morgunblaðsins 20. nóvember 1927 í grein um tíu ára afmæli byltingar bolsévíka. Sagði Valtýr, að stakan hefði hrotið úr munni hagyrðings, eftir að bera tók á bolsévíkum á Akureyri.

Brynjólfur Steingrímsson sagði þá í tölvuskeyti til Halldórs, sem birtist í Vísnahorninu 30. júlí 2012, að vísan væri eftir afa sinn, Egil Jónasson á Húsavík, og Friðrik Jónsson póst (sem var raunar á Helgastöðum, ekki Halldórsstöðum, eins og Brynjólfur segir). Vísan hefði ekki verið tengd stjórnmálabaráttu.

En Valtýr Stefánsson hafði rétt fyrir sér um stökuna. Ég rannsakaði faðerni hennar fyrir bók mína 2010, Kjarna málsins. Fleyg orð á íslensku. Til er samtímaheimild um hana. Í grein eftir Pál Árdal í Degi 30. október 1924 segir, að þessi staka sé eftir Sigmund Sigurðsson, úrsmið á Akureyri. Hún sé ekki eftir Pál sjálfan eða aðra, sem hún var kennd. Og tilefnið var augljóst. Snemma árs 1924 fluttust þrír ungir áróðursmenn bolsévíka til Íslands, þeir Einar Olgeirsson, Brynjólfur Bjarnason og Ársæll Sigurðsson.

Lét Einar þegar mikið að sér kveða á Akureyri, svo að Sigmundi úrsmiði þótti nóg um og kastaði stöku sinni fram, og er hún enn í fullu gildi.