Ómálefnalegur Evrópusambandssinni

Ég er Evrópusinni. Ég er Evrópusambandssinni fyrir margar þjóðir, þar á meðal Frakka og Þjóðverja, sem loks eru hættir að berjast, og fyrir Eistlendinga, sem þurfa skjól gegn stórum og óbilgjörnum grönnum. En ég er ekki Evrópusambandssinni fyrir Íslendinga, sem þurfa aðgang að opnum markaði, en ekki aðild að lokuðu ríki.

Síðustu misseri hefur dunið á okkur áróður fyrir Evrópusambandsaðild, sem Evrópusambandið hefur kostað. Gestir hafa streymt hingað og haldið fyrirlestra í Háskóla Íslands um það, hversu dásamlegt sé fyrir smáríki að vera í Evrópusambandinu. Þeim hefur verið tekið af fullri kurteisi. Á þá hefur ekki verið ráðist ómálefnalega.

Nú bregður svo við, að fyrrverandi aðalendurskoðandi framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins, Marta Andreasen, kemur og flytur fyrirlestur um vonbrigði sín af sambandinu og um hina víðtæku spillingu og bókhaldsóreiðu innan þess. Menn þurfa ekki að vera sammála Mörtu um allt til þess að viðurkenna, að sjónarmið hennar eru forvitnileg.

En nú ráðast Evrópusambandssinnar eins og einn bloggarinn á Eyjunni, Elvar Örn Arason, á hana fyrir fyrrverandi samstarfsfólk hennar! Hann kom ekki á fundinn með henni, svo að ég yrði var við, og hann reynir ekki að svara rökum hennar, sem sett voru fram í Sjónvarpinu, en einnig í skrifuðum fyrirlestri hennar.

Hvers vegna svara þessir menn ekki rökum og sjónarmiðum Andreasens, til dæmis að mikil spilling sé í ESB, að reikningar sambandsins hafi ekki verið endurskoðaðir síðustu átján árin, að féð, sem rann í styrki til Grikklands og Spánar, hafi horfið, að þjóðir með stóran fiskveiðiflota muni ásælast Íslandsmið, að skriffinnarnir í Brüssel, sem hún kynntist í sínu háa embætti, hafi engan áhuga á lýðræði, heldur aðeins á eigin völdum?

Evrópusambandið, Kýpur og Færeyjar

Því er haldið fram, að Ísland þurfi skjól. Það er rétt. Vegna skjólsins af Bandaríkjamönnum gátum við rekið Breta í áföngum af Íslandsmiðum, þar sem þeir höfðu veitt frá 1412. Og vegna þess, að við höfðum ekki lengur skjólið af þeim, féllu bankarnir íslensku haustið 2008, eins og ég á eftir að sýna betur.

En skjól geta verið misjöfn. Kýpur er á evrusvæðinu. Nú sætir Kýpur afarkostum til þess að fá neyðarlán frá þríeykinu, Evrópusambandinu, Evrópska seðlabankanum og Alþjóðagjaldeyrissjóðnum. Fé innstæðueigenda er að nokkru leyti gert upptækt. Seðlabankar Evrópu og Bandaríkjanna dældu hins vegar fé í önnur lönd, til dæmis Danmörku og Sviss, þegar talin var alþjóðleg kerfisáhætta af falli bankakerfa þeirra. En Kýpur er eins og Ísland nógu lítið til að sparka því út í kuldann.

Og Danmörk er nú neydd til að taka þátt í refsiaðgerðum gegn Færeyingum, hinum gömlu vinum þeirra og skjólstæðingum, vegna makríldeilunnar. Sú deila er einföld. Makríllinn tók upp að synda á fiskimið Íslendinga og Færeyinga og éta þar aðrar tegundur sjávardýra beint eða éta frá þeim fæðu. Við teljum okkur heimilt að veiða makrílinn, enda á Evrópusambandið hann ekki og getur ekki heldur breytt fiskimiðum okkar í ókeypis bithaga fyrir sig.

Einhverjir svara: En er Evrópusambandið ekki að taka á peningaþvætti og öðrum vafasömum aðgerðum bankanna á Kýpur? En hvað þá um Sviss og Bretland, sem var bjargað? Þurfti HSBC ekki að greiða stórsekt til Bandaríkjanna á dögunum fyrir peningaþvætti? Og halda menn, að allt það fé, sem Evópusambandið hefur látið til Ítalíu og Grikklands, hafi runnið í eðlilega farvegi?

Það situr síðan illa á Evrópusambandinu að reyna að kenna okkur fiskveiðistjórnun. Þar er allt í kaldakoli í sjávarútvegi, ráðleysi og ringulreið.

Innri endurskoðandinn systir ríkisendurskoðanda!

Í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins 5. júlí 204 er bent á, að ríkisendurskoðandi er bróðir innra endurskoðanda Seðlabankans, en væntanlega hefur hinn furðulegi gerningur Más Guðmundssonar, þegar hann lét Seðlabankann greiða málskostnað sinn í máli, sem hann höfðaði gegn Seðlabankanum (og í því máli gerði Seðlabankinn á móti kröfu um málskostnað úr hendi Más Guðmundssonar og vann málið), farið fram hjá innri endurskoðandanum eða hún kosið að láta kyrrt liggja. Ríkisendurskoðandi var því meðal annars að rannsaka verk eða vanrækslu systur sinnar.

Eitt á yfir alla að ganga. Menn eiga að vera jafnir fyrir lögunum. Margir hafa furðað sig á því, að bróðir útrásarvíkingsins Ólafs Ólafssonar skuli sitja í dómi um útrásarmál, og hefur ríkissaksóknari krafist endurupptöku málsins. Bankamenn sæta þessa dagana ákærum fyrir umboðssvik, sem eru brot á 249. grein hegningarlaganna:

Ef maður, sem fengið hefur aðstöðu til þess að gera eitthvað, sem annar maður verður bundinn við, eða hefur fjárreiður fyrir aðra á hendi, misnotar þessa aðstöðu sína, þá varðar það fangelsi allt að 2 árum, og má þyngja refsinguna, ef mjög miklar sakir eru, allt að 6 ára fangelsi.

Fyrrverandi formaður bankaráðs, Lára V. Júlíusdóttir, lét greiða málskostnað Más í heimildarleysi. Það er viðurkennt í skýrslu Ríkisendurskoðunar, enda erfitt að neita þeirri augljósu staðreynd. En munu fjölmiðlar vera eins herskáir í garð bróður innri endurskoðanda Seðlabankans og í garð bróður Ólafs Ólafssonar? Og eins grimmir gegn þeim Láru V. Júlíusdóttir og Má Guðmundssyni og gegn bankamönnunum?

Hvar eru nú Bubbi og Hörður Torfa?

Þegar ég sat í bankaráði Seðlabankans, var Már Guðmundsson hagfræðingur bankans um skeið. Ég hafði gott eitt af honum að segja. Þótt hann væri drjúgur með sig, var hann vel að sér og mælti jafnan skynsamlega. Einu kynni mín af honum áður voru, þegar við vorum iðulega ræðumenn hvor fyrir sinn málstað í framhaldsskólum, hann fyrir sósíalisma og ég fyrir frjálshyggju. Boðaði hann þá, að menn skyldu taka almannahag fram fyrir eigin hag.

Hins vegar var Már bersýnilega ráðinn seðlabankastjóri af stjórnmálaástæðum, þótt látið væri svo heita, að hann hefði mesta þekkingu og reynslu umsækjenda. En dómgreind skiptir ekki síður máli. Sú ákvörðun Más að una ekki við launalækkun, sem aðrir í sambærilegum stöðum urðu að sætta sig við á erfiðum tímum, sýndi dómgreindarbrest.

Már kveðst hafa viljað láta reyna á rétt sinn með því að höfða mál gegn Seðlabankanum. En stundum er skynsamlegast að krefjast ekki réttar síns. Þegar Davíð Oddsson lét af starfi borgarstjóra, átti hann rétt á sex mánaða biðlaunum. Hann ákvað að taka sér þau ekki, þótt réttur hans til þeirra væri ótvíræður. Þegar Davíð var skipaður seðlabankastjóri, var gerður við hann ráðningarsamningur til sjö ára, frá 20. október 2005 til 20. október 2012. Samningurinn var svo skýr, að Davíð hefði með dómi getað fengið full mánaðarlaun greidd allt til 20. október 2012, en hann var sem kunnugt er hrakinn úr starfi í febrúar 2009. En Davíð ákvað að láta kyrrt liggja.

Þegar Davíð var ráðherra 1991–2005, tók eiginkona hans aldrei dagpeninga í utanlandsferðum eins og makar annarra ráðherra. Þetta var réttur hennar, en hún nýtti sér hann ekki.

Hvort tveggja gerir síðan hlut Más verri, að hann tapaði máli sínu gegn Seðlabankanum og að hann lét bankann greiða málskostnað sinn. En ólíkt hafast þeir að í eigin málum, gamli sósíalistinn, sem boðaði forðum, að taka skyldi almannahag fram yfir eigin hag, og hinn borgaralegi stjórnmálamaður Davíð Oddsson. En nú ber svo við, að þeir Hörður Torfason og Bubbi Morthens eru hvergi sjáanlegir með potta sína og pönnur fyrir utan Seðlabankann.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 22. mars 2014, endurbirtur af sérstöku tilefni.)

Alþingi ómerkir eina niðurstöðu rannsóknarnefndar sinnar

Margt var fróðlegt og gagnlegt í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis á bankahruninu frá 2010. Meginniðurstaða nefndarinnar er, að Jón Ásgeir Jóhannesson í Baugi hafi verið helsti innlendi áhrifavaldurinn um hrunið. Í 7. bindi, 21. kafla, bls. 189, segir: „Af öllum þeim fyrirtækjahópum sem höfðu veruleg útlán í íslenska bankakerfinu stendur upp úr stór hópur fyrirtækja sem tengdist Baugi Group. Í öllum þremur bönkunum sem og í Straumi-Burðarási skapaði þessi hópur of stóra áhættu.“

Síðan segir: „Rannsóknarnefndin telur að hér hafi verið búin að myndast veruleg kerfisáhætta, þar sem fall eins fyrirtækis gat haft áhrif ekki aðeins á einn kerfislega mikilvægan banka heldur alla þrjá kerfislega mikilvægu bankana. Fjármálastöðugleika var því verulega ógnað af til að mynda Baugi sem var, eins og fram kemur í skýrslunni, kominn í veruleg greiðsluvandræði þegar líða tók á árið 2008. Seðlabanka Íslands er falið að tryggja fjármálastöðugleika í landinu, en eins og fram kemur í skýrslunni hafði Seðlabankinn heldur ekki kallað eftir nauðsynlegum gögnum til að meta þessa kerfisáhættu. Rannsóknarnefndin hafnar því hins vegar að honum hafi ekki verið heimilt að fá gögn, eins og fram kemur í kafla 19.7. Fjármálaeftirlitið hafði hins vegar gögnin til að sjá þessa kerfisáhættu.“

Þótt aðfinnslur Rannsóknarnefndarinnar um ætlaða vanrækslu seðlabankastjóranna þriggja séu ekki stórvægilegar, breytir það því ekki, að nefndin sakaði þá um vanrækslu. Þeir hefðu að hennar sögn átt að kalla eftir gögnum um Baug og fyrirtæki nátengd því. Í athugasemdum sínum, sem ekki fengust birtar í hinum prentaða hluta skýrslunnar, vísuðu seðlabankastjórarnir þrír þessum aðfinnslum alfarið á bug og sögðust ekki hafa haft lagaheimild til að útvega sér slík gögn ólíkt Fjármálaeftirlitinu.

Nú hefur Alþingi sjálft skorið úr þessum ágreiningi. Það samþykkti sumarið 2013 frumvarp til laga um breytingu á lögum nr. 36/2001 um Seðlabanka Íslands. Í athugasemdum er efni þess stuttlega lýst: „Í frumvarpinu er lagt til að skerpt verði á heimildum Seðlabanka Íslands til að setja lánastofnunum reglur um laust fé og lágmark stöðugrar fjármögnunar hvort sem er í íslenskum krónum eða erlendum gjaldmiðlum og skilgreina betur hvaða eignir og skuldir falli undir gjaldeyrisjöfnuð, sundurliðun þeirra og vægi. Til að reglur Seðlabankans nái markmiði sínu og bankinn geti rækt það hlutverk sitt að stuðla að fjármálastöðugleika og þar með virku og öruggu fjármálakerfi er jafnframt lagt til að skerpt verði á heimildum Seðlabankans til þess að afla upplýsinga og að tilgreint ákvæði laganna um beitingu dagsekta verði sett fram með skýrari hætti. Þá er lagt til að skýrt verði tekið fram í lögum um Seðlabanka Íslands að bankinn skuli stuðla að fjármálastöðugleika.“

Frumvarp þetta var flutt að frumkvæði Seðlabanka Íslands. Sigríður Benediktsdóttir, sem hefur umsjón með fjármálastöðugleika í bankanum, taldi að athuguðu máli nauðsynlegt að veita honum auknar heimildir til þess að afla upplýsinga. En hvers vegna þurfti að samþykkja sérstakt frumvarp um það? Vegna þess að Seðlabankinn hafði slíkar heimildir ekki áður. Alþingi hefur nú í raun viðurkennt, að seðlabankastjórarnir þrír höfðu rétt fyrir sér í athugasemdum við aðfinnslur Rannsóknarnefndarinnar. Hefði Rannsóknarnefndin haft rétt fyrir sér, þá hefði ekki þurft að samþykkja þetta frumvarp.

(Grein í Morgunblaðinu 3. ágúst 2013.)

Íslenskur huldumaður á Galápagos-eyjum

Fyrir skömmu átti ég erindi til Galapagos-eyja, og þá komst ég að því, að íslenskur einsetumaður bjó þar um 1930 til 1945. Hann kallaði sig oftast Walter Finsen, en enginn maður með slíku nafni er finnanlegur í íslenskum skjölum. Íslendingsins er getið í nokkrum bókum erlendra ferðalanga á eyjunum, en einnig í íslenskum heimildum. Ein slík er viðtal í Vísi 1951 við íslenskan skipstjóra, sem hafði hitt hann á stríðsárunum, þegar bandaríski herinn hafði bækistöð á eyjunum. Kvaðst hann þá vera af Thorarensen-ætt. Önnur heimild er viðtal í Morgunblaðinu 1967 við þýska konu, búsetta á Íslandi, sem hafði farið til eyjanna þá um sumarið og hitt gamla nágranna Íslendingsins.

Þessi Íslendingur var sagður um sjötugt, þegar hann lést á Galapagos-eyjum 1945. Hann hafði haldið ungur til sjós, væntanlega á síðasta áratug 19. aldar. Hann var staddur í San Francisco, þegar jarðskjálftinn mikli 1906 lagði borgina í rúst, en lengst var hann í Rómönsku Ameríku, meðal annars við olíuleit í Maricaibo í Venesúela, en hafði einnig eitthvað að segja af mexíkósku byltingunni 1910-1920. Þegar hann var á sextugsaldri bjó hann í Síle, en þá veiktist hann og læknar sögðu honum, að hann ætti ekki langt eftir. Þá ákvað hann að flytjast til Galapagos-eyja, þar sem hann átti dönsk kunningjahjón. Settist hann fyrst að hjá þeim á eynni Santa Cruz, en reisti sér síðan lítið hús þar úr svörtum hraunhellum. Vegna málakunnáttu sinnar var hann oft leiðsögumaður erlendra ferðamanna og kenndi einnig börnum eyjarskeggja. Sagði hann sögur af Íslandi, og íslenski sjómaðurinn, sem hitti hann á stríðsárunum, hafði orð á því, að heimili hans hefði verið með íslensku sniði.

Í íslensku heimildunum er ekki nefnt, að Íslendingurinn varð vitni að undarlegu morðmáli á eyjunum. Kona birtist þar með tveimur ástmönnum sínum og kallaði sig barónessu de Wagner-Bousquet. Settist hún að á Floreana-ey. En einn góðan veðurdag árið 1934 hvarf hún ásamt öðrum ástmanninum, og hefur ekki spurst til þeirra síðan. Hinn ástmaðurinn flýtti sér að reyna að komast til meginlandsins, en fannst nokkrum mánuðum síðar látinn á eyðiey þar skammt frá. En hver var Íslendingurinn, sem kallaði sig oftast Walter Finsen? Hugsanlega var hann Ágúst Bjarnason Thorarensen, sem fæddist 1880, missti föður sinn 1885 og fór í siglingar, og er ekkert meira vitað um hann.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 6. júlí 2013. Ég hef síðan komist að því, hver maðurinn var.)

The Case for (Sustainable) Whaling

[I published the following article in the English-language Reykjavik magazine Grapevine, July 2013:]

World food prices have soared in recent years, not least after the financial crisis of 2007–8. Expectedly, everywhere the poor are hit hardest. But a large source of cheap, healthy food is available, and hardly utilised: the whale stocks in the seven seas. Iceland is one of the few countries which allow some whaling. The two stocks harvested in Icelandic waters are the minke whale, one of the smaller whale species, and the fin whale, the world’s second-largest animal. These stocks are in good shape: According to Icelandic marine biologists, there are about 40,000 minke whales and 20,000 fin whales roaming around in Icelandic waters. There is therefore no problem in harvesting a few hundred whales of each stock every year. Whaling is fully sustainable in Iceland.

The European Union—where Iceland has recently applied for membership—is however adamant against whaling. The motive is political. The whale is, with the African elephant and a few other big animals, a part of the “charismatic megafauna” embraced by environmentalists, a powerful political constituency in Europe. The whale has no longer the image of the deadly Moby Dick in Melville’s novel. Now, it is supposed to be the smiling, playful Keiko of “Free Willy”. The scientific argument for a ban on whaling is weaker, however. Many stocks, not only the minke and fin whales in Icelandic waters, are abundant. Why are they not harvested?

Part of the answer is history: the terrible overexploitation of whale stocks in early 20th century. The majestic blue whale, the world’s largest animal, was almost driven to extinction. The International Whaling Commission, IWC, established in 1946, proved ineffective in protecting whale stocks. In 1973, a respected Canadian mathematician, Colin W. Clark, published a piece in Science discussing the failure of the IWC and showing that with a high discount rate, and a slow-growing species like the blue whale, it might be profitable to hunt it to extinction. Taking their cue from Clark, environmentalists targeted the IWC and in 1982, they succeeded in having it impose a moratorium on whaling, which started in 1986.

Iceland voted against the moratorium and used a special exemption to continue limited whaling for scientific purposes in 1986–9. In response, the environmentalist organisation Sea Shepherd in the Summer of 1986 sank two whaling boats in Reykjavik harbor and attacked a whale processing plant. Iceland left the IWC in 1992 in protest against the disregard it showed for scientific findings. The IWC had not allowed whalers to resume harvesting stocks found to be abundant. It seemed indeed to be turning itself into the International Non-Whaling Commission. The chairman of IWC’s scientific committee, Dr. Philip Hammond, resigned in 1993 from his position for the same reason as Iceland left the IWC.

In 2002, however, Iceland rejoined the IWC, with a reservation that if the scientific evidence favoured sustainable whaling, it would be resumed in Icelandic waters. When the minke and fin whale stocks were found to be abundant, whaling was resumed in 2006, despite loud complaints by the EU. Icelandic whalers are now regaining markets lost during the moratorium, while whale watching at sea is also popular with tourists in Iceland. Moreover, in 2007 three distinguished economists, Quentin Grafton, Tom Kompas and Ray Hilborn, published a piece in Science rejecting Clark’s 1973 argument against whaling. Grafton and his co-authors pointed out that if a particular stock of an animal was owned by someone, that owner would have a vested interest in maintaining a strong stock, because harvesting costs usually are low when the stock is abundant, rising as the population is reduced.

The Icelanders have developed an efficient system in their fishery, making it profitable unlike most fisheries elsewhere. This is a system of individual, transferable quotas which can best be described as private use rights in fish stocks. This system could easily be extended to whales in the Icelandic waters and for that matter elsewhere. This would essentially mean that whales would be privatised, taken into stewardship. Those holding the quotas would behave like owners: they would have a vested interest in maintaining strong whale stocks.

Whaling may not only be sustainable in many stocks, but also necessary. Icelandic marine biologists estimate that whales in the Icelandic waters consume annually about 6 million tonnes of many kinds of seafood, mostly squid and crustaceans, but also 2 million tonnes of fish, such as cod, herring and capelin. By comparison, the Icelanders harvest slightly more than 1 million tonnes of fish annually. It seems obvious that whales significantly reduce the total fish harvest in the Icelandic waters. But even if this was not true, as some environmentalists argue, this would only mean that the whale succeeds in finding and processing nutrients which man, with present technology, cannot utilise. In other words, the whale can then be looked upon as a highly efficient search engine for, and processor of, seafood.

In a world of food scarcity, especially amongst the poor, the fierce opposition of the European Union to sustainable whaling may not only be scientifically misguided, and economically unsound, but also immoral.

Fjölskyldurnar fjórtán

Hér hefur áður verið vikið að einu vígorði Jóns Baldvins Hannibalssonar, fjölskyldunum fjórtán, sem hann fullyrti í fundaherferð 1990, að ættu Ísland. Hann fékkst að vísu aldrei til að skýra nánar, hverjar þessar fjölskyldur væru. En ég tek eftir því, að þetta vígorð hefur ratað inn í bækur um Ísland, til dæmis fjörlega skrifað, en heldur óáreiðanlegt, rit eftir breska blaðamanninn Roger Boyes um bankahrunið, Meltdown Iceland. 

Ég lagðist þess vegna í grúsk um uppruna orðasambandsins. Í ljós kom, að Jón Baldvin smíðaði það ekki, heldur kom það fyrst fyrir hér á landi, svo að ég viti, í fréttagreinum um ástandið í El Salvador, til dæmis í Þjóðviljanum 1977 og 1980. Á spænsku er iðulega talað um „las catorce familias“, auðugar landeigendaættir, sem löngum hafi stjórnað þessu litla landi í Mið-Ameríku. Talan er aðallega táknræn, því að El Salvador skiptist í fjórtán umdæmi eða héruð. Á íslensku smellur þetta miklu betur vegna stuðlunar.

Mælt er, að Úlfar Þormóðsson, blaðamaður og rithöfundur, hafi fyrstur notað orðasambandið upp úr 1970 um nokkrar auðugustu fjölskyldur Íslands, og er það líklegt, enda er Úlfar áhugamaður um samsæriskenningar og lagði á sig að skrifa bók í tveimur bindum um frímúrararegluna. Ég hef þó hvergi getað fundið þetta orðasamband í skrifum Úlfars í Þjóðviljanum. Fyrst var það líklega notað í þessari staðfærðu merkingu í grein í Degi 6. nóvember 1987 eftir Reyni Antonsson, kennara og blaðamann. Þar kvað hann fjórtán fjölskyldur stjórna Íslandi, en sagði engin frekari deili á þeim.

Hverjar voru þessar fjölskyldur? Og stjórnuðu þær eins miklu og af var látið? Iðulega eru nefndar ættirnar, sem kenndar eru við Thors og Hafstein, Engeyjarættin og heildsalaættirnar þrjár, sem áttu forðum hluti í Morgunblaðinu, Johnson, Gíslason og afkomendur Hallgríms Benediktssonar. En þetta eru aðeins sex ættir og auður þeirra mestallur horfinn. Hverjar eru hinar átta?

Ég hygg, að auðugasti maður landsins um 1920 hafi verið Thor Jensen í Kveldúlfi, um 1955 Björn Ólafsson í Verksmiðjunni Vífilfelli og um 1990 Pálmi Jónsson í Hagkaup. Thor var vissulega ættfaðir einnar af þeim sex fjölskyldum, sem oftast eru nefndar, en Björn og Pálmi voru hvorugir tengdir þeim. Líklega er því áróðursgildi orðasambandsins meira en skýringargildi þess.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 29. júní 2013.)

Skattadagurinn liðinn

Skattadagurinn er sá dagur, þegar Íslendingar hætta að vinna fyrir hið opinbera, en geta unnið fyrir sjálfa sig. Þeir eru allan fyrri hluta ársins að vinna fyrir hið opinbera. Samkvæmt útreikningum Sambands ungra sjálfstæðismanna bar skattadaginn nú upp á sunnudaginn 7. júlí. Röskur meiri hluti tekna okkar rennur til hins opinbera.

Því hefur verið haldið fram blákalt síðustu misseri, að skattlagning hafi engin áhrif á vinnusemi fólks og verðmætasköpun. Þetta stangast hins vegar á við heilbrigða skynsemi og raunar líka niðurstöður úr rannsóknum óhlutdrægra fræðimanna, eins og sjá má hér og hér og hér. Menn vinna ekki af sama kappi fyrir aðra eins og fyrir sjálfa sig. Setjum svo, að maður sé í fastri vinnu og geti engu breytt um það, en hann geti valið um það, hvort hann bæti við sig fimm tímum á viku eða ekki. Getur nokkur haldið því fram, að engu breyti, hvort hann greiði 30% eða 60% af viðtókartekjunum fyrir þennan viðbótartíma í skatta til hins opinbera?

Aðalatriðið er, að atvinnulífið er ekki kyrrstætt, heldur undirorpið sífelldum breytingum, er ótal aðilar bregðast við kostnaði af ákvörðunum, meta saman gróða og tap. Þess vegna geta skattstofnar stækkað eða minnkað. Þeir stækka, ef skattar eru hóflegir og menn vinna meira og skapa meiri verðmæti. Þeir minnka, ef skattar eru háir, svo að vinnufýsi manna minnkar og þeir beina sköpun sinni í aðra farvegi en þá, sem skattlagðir eru.

Hins vegar koma áhrifin af skattlagningu oft ekki fram fyrsta kastið, heldur síðar meir. Skammtímaáhrifin af skattahækkun er þess vegna stundum meiri tekjur ríkisins, en langtímaáhrifin verða minni tekjur þess, af því að skattstofninn dregst saman. Besta dæmið er samanburður á Sviss og Svíþjóð. Skatttekjur hins opinbera á mann eru svipaðar í þessum tveimur ríkjum. En skattlagningin hefur löngum verið allt að því tvöfalt meiri hlutfallslega í Svíþjóð en Sviss. 

Síðan segja sumir: Íslendingar eru ekki aðeins að vinna fyrir hið opinbera fram til 7. júlí, en síðan fyrir sjálfa sig. Hið opinbera er við. Ég svara: Nei, hið opinbera er þeir, ekki við. Ríkisvaldið lendur því miður allt of oft í höndunum á harðskeyttum, háværum og vel skipulögðum sérhagsmunahópum. Þegar fé er tekið af þeim, sem skapa verðmætin, og því endurdreift, er lögmálið, að það rennur til þeirra, sem næstir standa valdhöfunum hverju sinni.

Opinberir starfsmenn eru eflaust ekki verri og latari en starfsmenn einkafyrirtækja. En þá skortir upplýsingar um, hvernig þeir eigi að haga störfum sínum svo, að þeir fullnægi sem best þörfum annarra. Þessar upplýsingar fá hins vegar eigendur og starfsmenn einkafyrirtækja með frjálsu vali neytenda á markaði. Þeir finna fljótlega fyrir því, ef viðskiptavinir þeirra eru óánægðir, því að þá leita þeir annað.

Eitt brýnasta verkefni stjórnvalda er að lækka ríkisútgjöld og fækka opinberum starfsmönnum, svo að lækka megi skatta verulega og leysa úr læðingi kraft einstaklinganna. Markmiðið hlýtur að vera að færa skattadaginn framar á árið.

Stórfróðlegur danskur sjónvarpsþáttur

Danska heimildarmyndin „Sikke en fest“ (En sú veisla), sem sýnd var fyrst í danska ríkisútvarpinu haustið 2012 í þremur hlutum, er stórfróðleg. Þar kemur meðal annars fram, að Danske Bank, sem var að miklum hluta í eigu stærstu viðskiptavinanna, riðaði til falls haustið 2008 og hefði fallið, hefði danski seðlabankinn ekki bjargað honum með fé, sem fékkst frá Seðlabanka Bandaríkjanna. Hafði Danske Bank vaxið mjög ört árin á undan.

Hljómar lýsingin á þessu ástandi ekki kunnuglega?

Danske Bank fór mikinn um íslensku bankana síðustu misserin fyrir hrun þeirra, en allar viðvaranir hans höfðu áður komið fram í einkasamtölum frá seðlabankanum, eins og ég get staðfest. En heitir þetta ekki að kasta steinum úr glerhúsi?

Seðlabanki Bandaríkjanna veitti seðlabönkum Danmerkur og Noregs fimm milljarða dala fyrirgreiðslu (lánalínur) hvorum og seðlabanka Svíþjóðar tíu milljarða fyrirgreiðslu. Íslendingum, sem höfðu verið dyggir bandamenn Bandaríkjanna áratugum saman og lagt þeim til lífsnauðsynlega hernaðaraðstöðu í landi sínu í heitu stríði og köldu, var neitað um sams konar fyrirgreiðslu. Bandaríski seðlabankinn veitti einnig Sviss, sem hafði jafnstórt bankakerfi hlutfallslega og Ísland, drjúga fyrirgreiðslu, þótt Sviss hefði aldrei verið bandamaður Bandaríkjanna frekar en Svíþjóð.

Jafnframt lokaði breska ríkisstjórnin í einu vetfangi, skyndilega og skýringarlaust, útibúum og dótturfélögum íslensku bankanna í Bretlandi, á sama tíma og hún lagði stórfé fram til að bjarga öðrum bönkum, sem margir voru í eigu útlendra fyrirtækja. Sumir þessara banka, til dæmis Barclays og HSBC, hafa orðið uppvísir að peningaþvætti, ólöglegri hagræðingu vaxta, ólöglegri fegrun afkomu og öðrum efnahagsbrotum að ógleymdri greiðslu ofurlauna til stjórnenda. RBS virðist hafa verið gjaldþrota (þrátt fyrir að hann væri enn eitt ofurlaunafyrirtækið), en honum var bjargað með ærnum fjárútlátum. Breska ríkisstjórnin lét sér ekki nægja að loka útibúum og dótturfélögum íslensku bankanna, heldur setti hún um skeið fjármálaráðuneytið íslenska og seðlabankann í lista um hryðjuverkasamtök, við hlið Al-Kaeda og Talibana, og Landsbankinn var lengi á þeim lista, með þeim afleiðingum, að allar lánsfjárlínur til og frá Íslandi lokuðust um hríð.

Hvað gerðist? Hvað skýrir framkomu Bandaríkjamanna og Breta? Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis var allt of bundin stað og stund. Nefndin leitaði langt yfir skammt. Margt er enn ósagt og óskýrt um bankahrunið. Litlar kerlingar reyndu síðan að nota skýrsluna til að fella stjórnmálaandstæðinga sína, og verður skömm þeirra lengi uppi, eins og hinnar hefnigjörnu Hallgerðar á ögurstund.