Ritaskrá mín fyrir 2013

Ég tók fyrir skömmu saman ritaskrá mína fyrir 2013 vegna rannsóknaskýrslu, sem við háskólakennarar verðum að gera árlega. Ég er alls ekki eins duglegur að birta ritrýndar ritgerðir á ensku og sumir samkennarar mínir, en fyrir þá fá háskólakennarar flest stig. Ég hef frekar sinnt alþýðlegum fróðleik, fræðum á mannamáli að fyrirmynd þeirra Sigurðar Nordals og Ágústs H. Bjarnasonar, og vona, að mér fyrirgefist það í þeim skóla, sem stofnaður var á hundrað ára afmæli Jóns Sigurðssonar. Veruleg orka fór líka á það hjá mér — ólíkt sumum samkennurum mínum — að útskýra hinn íslenska málstað fyrir útlendingum, og hefði Jóni forseta ekki mislíkað það. Ég ætla hins vegar vissulega að skrifa meira af ritrýndum ritgerðum á ensku næstu árin. Hefur ein þegar birst á þessu ári, í Cambridge Journal of Economics, og önnur er væntanleg bráðlega, í The Hungarian Review. Hér er ritaskráin með hlekkjum á Netið, og geta lesendur þá dæmt sjálfir um gæði og magn.

RITGERÐIR Á ENSKU OG ÍSLENSKU:

Explanations of the Icelandic Bank Collapse. Þjóðarspegillinn 2103. Rannsóknir í félagsvísindum XIV, netútgáfa.

Frjálshyggjan, kreppan og kapítalisminn. Þjóðmál, 1. hefti 9. árg. 2013, bls. 10–28.

Eyjar í álögum. Söguleg ferð til Galápagos-eyja sumarið 2013. Þjóðmál, 3. hefti 9. árg. 2013, bls. 61–83.

GREINAR Á ENSKU:

The Case for Sustainable Whaling. Grapevine, 8. hefti 2013, bls. 10.

Five Years On: What Happened? What Did We Learn? Grapevine, 15. hefti 2013, bls. 16.

Iceland’s Electoral Rebuke. Wall Street Journal 23. maí 2013.

RITDÓMAR:

Ástarsaga Íslendinga að fornu eftir Gunnar Karlsson.

Efst á baugi eftir Björgvin Guðmundsson.

ERINDI:

Reykjavík 13. febrúar.

Reykjavík 19. febrúar. Sjónvarpsfrétt á vefsíðu Viðskiptablaðsins hér. Sjónvarpsviðtal á ÍNN á Youtube hér.

Seltjarnarnesi 10. mars.

Porto Alegre 9. apríl. Upptaka á Youtube hér.

Bifröst 3. maí. Sjónvarpsviðtal á RÚV á Youtube hér.

Vilnius 12. september

Vilnius 13. september.

Cambridge 22. september.

Reykjavík 7. október.

Reykjavík 14. október.

Reykjavík 25. október (1).

Reykjavík 25. október (2).

Stokkhólmi 29. október. Upptaka á Youtube hér.

Reykjavík 5. nóvember. Sjónvarpsviðtal á Youtube hér.

Haag 12. nóvember.

Budapest 14. nóvember.

GREINAR í Morgunblaðinu:

Arnór Hannibalsson. Minningarorð. Morgunblaðið 12. janúar 2013.

Árni Vilhjálmsson. Minningarorð. Morgunblaðið 15. mars 2013.

Elísabet Jóna Benediktsdóttir. Minningarorð. Morgunblaðið 28. júní 2013.

Alþingi ómerkir eina niðurstöðu rannsóknarnefndar Alþingis. Morgunblaðið 3. ágúst 2013.

Nokkrar spurningar til Roberts Wades. Morgunblaðið 6. september 2013.

Bankahrunið og Háskólinn. Morgunblaðið 7. október 2013.

Hvað segja gögnin um bankahrunið? Morgunblaðið 25. október 2013.

FRÓÐLEIKSMOLAR í Morgunblaðinu:

Pólland. Morgunblaðið 5. janúar 2013.

Orðaskipti Rousseaus og Voltaires. Morgunblaðið 12. janúar 2013.

Sænsk áhrif. Morgunblaðið 19. janúar 2013.

Hvað varð um söfnunarféð? Morgunblaðið 26. janúar 2013.

Ellefta boðorðið. Morgunblaðið 2. febrúar 2013.

Ágirnd og sjálfselska. Morgunblaðið 9. febrúar 2013.

Alþýðuspeki um atvinnufrelsi. Morgunblaðið 16. febrúar 2013.

Bókarheiti úr Biblíunni — og þó. Morgunblaðið 23. febrúar 2013.

Kúgun, flekun og nauðgun. Morgunblaðið 2. mars 2013.

Rangfeðruð skammaskrif. Morgunblaðið 9. mars 2013.

Pétur Pétursson. Morgunblaðið 16. mars 2013.

Fjárhæli og andabú. Morgunblaðið 23. mars 2013.

Baráttudagar. Morgunblaðið 30. mars 2013. 24

Með eiturörvar í hjartastað. Morgunblaðið 6. apríl 2013.

Margrét Thatcher. Morgunblaðið 13. apríl 2013.

Sögur úr kosningum. Morgunblaðið 20. apríl 2013.

Stjórnarmyndanir. Morgunblaðið 4. maí 2013.

Vingjarnlegar móðganir. Morgunblaðið 11. maí 2013.

Að liðnum kosningum. Morgunblaðið 18. maí 2013.

Faðirvorið. Morgunblaðið 25. maí 2013.

Á Laugarvatni. Morgunblaðið 1. júní 2013.

Íslensk fyndni eða erlend? Morgunblaðið 8. júní 2013.

Gegn betri vitund. Morgunblaðið 15. júní 2013.

Sögulegir fundir. Morgunblaðið 22. júní 2013.

Fjölskyldurnar fjórtán. Morgunblaðið 29. júní 2013.

Íslenskur huldumaður á Galápagos-eyjum. Morgunblaðið 6. júlí 2013.

Foreldrar utan hjónabands. Morgunblaðið 13. júlí 2013.

Að liðnum skattadegi. Morgunblaðið 20. júlí 2013.

Hver var kolkrabbinn? Morgunblaðið 27. júlí 2013.

Verslunarmannahelgi. Morgunblaðið 3. ágúst 2013.

Huldumaðurinn fundinn. Morgunblaðið 10. ágúst 2013.

Þjóðsögur um bankahrunið (1). Morgunblaðið 17. ágúst 2013.

Þjóðsögur um bankahrunið (2). Morgunblaðið 24. ágúst 2013.

Þjóðsögur um bankahrunið (3). Morgunblaðið 31. ágúst 2013.

Þjóðsögur um bankahrunið (4). Morgunblaðið 7. september 2013.

Þjóðsögur um bankahrunið (5). Morgunblaðið 14. september 2013.

Þjóðsögur um bankahrunið (6). Morgunblaðið 21. september 2013.

Þjóðsögur um bankahrunið (7). Morgunblaðið 28. september 2013.

Þjóðsögur um bankahrunið (8). Morgunblaðið 5. október 2013.

Þjóðsögur um bankahrunið (9). Morgunblaðið 12. október 2013.

Þjóðsögur um bankahrunið (10). Morgunblaðið 19. október 2013.

Smáþjóðir og stórþjóðir. Morgunblaðið 26. október 2013.

Svíþjóð. Morgunblaðið 2. nóvember 2013.

Drýldni. Morgunblaðið 16. nóvember 2013.

Valtýr. Morgunblaðið 23. nóvember 2013.

Egill, Jónas og tilvitnanirnar. Morgunblaðið 30. nóvember 2013.

Nasistar, minningar og manngæska. Morgunblaðið 7. desember 2013.

Þau sögðu það aldrei. Morgunblaðið 14. desember 2013.

Fundirnir sem ekki voru haldnir. Morgunblaðið 21. desember 2013.

Þeim sást yfir. Morgunblaðið 28. desember 2013.

VIÐTÖL:

Hamingjan er uppgjör við lífið. Morgunblaðið 17. febrúar 2013.

Fólkið með einkaþoturnar sigraði. Viðskiptablaðið 16. febrúar 2013.

Thatcher var einörð, hagsýn og hyggin. Viðskiptablaðið 8. apríl 2013.

Forsíðuviðtal í Frjálsri verslun, 2. tbl. 2013.

Baugsmenn vildu reka Hannes. DV 6. október 2013.

Viðtal um afsökunarbeiðni Sigurbjargar Sigurgeirsdóttur í Kastljósi 25. október 2013.

Viðtal um John F. Kennedy Bandaríkjaforseta í Speglinum 22. nóvember 2013.

Eru háskólakennarar í pólitískri krossferð?

Félags- og mannvísindadeild Háskóla Íslands sýndi lofsvert frumkvæði með því að fá Stefán Ólafsson prófessor til framsögu á fundi 10. apríl 2014 um það, hvort háskólakennarar væru í pólitískri krossferð.

Stefán hefur verið forstöðumaður tveggja stofnana Háskólans, Félagsvísindastofnunar og Borgarfræðaseturs. Árið 1996 fengum við Hreinn Loftsson Félagsvísindastofnun til að gera í kyrrþey skoðanakönnun um, hvaða fylgi Davíð Oddsson gæti haft í komandi forsetakjöri. Það kom okkur mjög á óvart, þegar Matthías Johannessen ritstjóri birti löngu síðar á Netinu kafla úr dagbókum sínum, þar sem segir svo við 8. maí 1996: „Stefán Ólafsson félagsfræðingur sagði okkur Styrmi í morgun í trúnaði að nokkrir vinir Davíðs Oddssonar hefðu beðið Félagsvísindastofnun um að gera könnun á fylgi hans ef hann færi í forsetakjör.“ Rakti Stefán síðan niðurstöður könnunarinnar nákvæmlega fyrir ritstjórum Morgunblaðsins. Samkvæmt þeim vildu þá margir (eins og við Hreinn báðir), að Davíð yrði frekar áfram forsætisráðherra en að hann gæfi kost á sér í forsetaembættið.

Heimsókn Stefáns á ritstjórnarskrifstofur Morgunblaðsins vorið 1996 verður að vísu frekar kennd við hvíslingar en krossferðir. En þegar leið að kosningum 2003, fór Stefán í sannkallaða krossferð. Þá var hann ekki lengur forstöðumaður Félagsvísindastofnunar, heldur svokallaðs Borgarfræðaseturs, sem meiri hluti R-listans í Reykjavík kostaði af almannafé ásamt Háskólanum. Skömmu fyrir kosningarnar gaf Borgarfræðasetur út skýrslu um, að fátækt væri talsvert meiri á Íslandi en í grannríkjunum. Stefán skrifaði einnig um það blaðagrein. Leiðtogar Samfylkingarinnar fögnuðu skýrslu Borgarfræðaseturs og notuðu óspart í kosningabaráttunni, þótt ýmsir leyfðu sér að efast opinberlega um niðurstöðurnar. Í febrúarbyrjun 2007 birtist síðan yfirgripsmikil skýrsla hagstofu Evrópusambandsins um fátækt og tekjuskiptingu í Evrópulöndum, og var fátækt á Íslandi árin 2003–2004 samkvæmt henni einhver hin minnsta í álfunni. Fátæktartal Stefáns reyndist úr lausu lofti gripið.

Þegar leið að kosningum 2007, tók Stefán að skrifa í blöð og tala í útvarp um, að tekjuskipting á Íslandi væri að verða miklu ójafnari en annars staðar á Norðurlöndum. Notaði hann tölur frá 1995 til 2004 máli sínu til stuðnings og hafði stór orð um breytingar á íslenska velferðarríkinu. Leiðtogar Samfylkingarinnar fögnuðu skrifum Stefáns og vitnuðu iðulega í þau. Þegar áðurnefnd skýrsla hagstofu Evrópusambandsins birtist í febrúarbyrjun 2007, kom í ljós, að Stefán hafði notað rangar tölur í samanburði sínum. Í tölum um tekjur fyrir Ísland hafði hann reiknað með söluhagnaði af hlutabréfum, en honum var sleppt í tölum um tekjur fyrir aðrar þjóðir. Þegar sambærilegar tölur voru skoðaðar, kom í ljós, að tekjuskipting á Íslandi árið 2004 var síst ójafnari en annars staðar á Norðurlöndum. (Hún varð hins vegar talsvert ójafnari 2004–2008, eftir að klíkukapítalismi Baugs leysti af hólmi markaðskapítalismann, en þess má geta, að Stefán gagnrýndi Baugsmenn aldrei í valdatíð þeirra.)

Þegar Bretar ætluðu eftir bankahrun að neyða íslenskan almenning til að greiða skuldir, sem hann hafði ekki stofnað til, fór Stefán í þriðju krossferð sína og nú fyrir því að láta undan kröfum Breta. Á bloggi sínu 27. júní 2012 skrifaði hann til dæmis: „Það verður ljósara með hverjum degi sem líður að þjóðin var gróflega blekkt með málflutningi sumra andstæðinga samningaleiðarinnar í Icesave-málinu. Forsetinn gerði einnig alvarleg mistök þegar hann vísaði Icesave III (Buchheit-samningnum) í þjóðaratkvæðagreiðslu, á röngum forsendum og gegn mjög rúmum meirihluta á Alþingi.“ Hálfu ári síðar kvað EFTA-dómstóllinn upp úrskurð í málinu og staðfesti þá skoðun mína og margra annarra, þar á meðal þorra kjósenda, að íslenskur almenningur ætti ekki að greiða skuldir, sem hann hefði ekki stofnað til.

Ég kann síðan enga skýringu á dagbókarfærslu Össurar Skarphéðinssonar, þáverandi utanríkisráðherra, 8. október 2012, í nýútkominni bók: „Í hringingum til mín er línan klár. Stefán er innsti koppur í búri Jóhönnu Sigurðardóttur. Hann er á launum við að skrifa spannarþykkar skýrslur fyrir Guðbjart Hannesson sem Jóhönnuvængurinn ætlar að etja fram gegn Árna Páli.“ Hitt veit ég af eigin reynslu, að fáir háskólakennarar eru betur til þess fallnir en Stefán Ólafsson að fræða menn um pólitískar krossferðir og jafnvel hvíslingar líka.

Breskir dómarar skeikulir

Flestir bera virðingu fyrir breskum dómurum, þegar þeir skálma þungbúnir í réttarsali í skikkjum með hárkollur og þúsund ára hefð að baki, og allir aðrir flýta sér að standa upp. Ég hef þó oftar en einu sinni tekið eftir því, að þeir eru skeikulir og þá um einfaldar staðreyndir.

Eitt dæmið er, þegar áfrýjunardómstóll, Court of Appeal, í Lundúnum kvað upp úrskurð 3. mars 2008 í máli, sem ég hafði áfrýjað þangað. Dómararnir voru Clarke, Dyson og Jacob. Í lýsingu á málsatvikum fremst í dómnum (2. grein) segir, að þau séu tekin úr dómi undirréttar, sem kveðinn var upp 8. desember 2006. Enn segir þar, að ég hafi birt á heimasíðu minni „í Englandi“ tiltekin ummæli, sem voru tilefni dómsmálsins. Ekkert er hins vegar um það í dómi undirréttar, að heimasíðan hafi verið í Englandi, og hún var það ekki, heldur var þetta heimasíða mín í Háskóla Íslands, þótt aðgengileg væri frá Bretlandi eins og frá hundrað öðrum löndum.

Annað dæmi sýnu alvarlegra er, þegar skilanefnd Kaupþings höfðaði skaðabótamál í Bretlandi gegn breska fjármálaráðuneytinu. Skilanefndin tapaði málinu með úrskurði 20. október 2009. Dómararnir voru Richards og Maddison. Í lýsingu á málsatvikum í dómnum (20. gr.) segir: „6. október var viðskiptum með hlutabréf íslensku bankanna hætt, og ríkisstjórn Íslands setti neyðarlög, sem fólu í sér tryggingar fyrir innstæðueigendur í íslenskum útbúum bankanna.“ Þetta er rangt. Í fyrsta lagi setti ríkisstjórnin ekki neyðarlögin, heldur Alþingi. Það atriði er þó ekki eins mikilvægt og hitt, að í neyðarlögunum (nr. 125/2008) er hvergi að finna nein ákvæði um það, að innstæður í íslenskum útbúum bankanna séu sérstaklega tryggðar, heldur segir þar, að kröfur innstæðueigenda (og þá allra, erlendra jafnt og íslenskra) á hendur hugsanlegum þrotabúum bankanna séu forgangskröfur.

Annað mál er það, að ríkisstjórnin lýsti því samtímis yfir, að hún ábyrgðist allar innstæður í íslenskum útbúum bankanna. En sú yfirlýsing hafði ekkert lagagildi og var hliðstæð yfirlýsingum margra annarra ríkisstjórna á sama tíma, sem vildu koma í veg fyrir áhlaup á banka.  

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 29. mars 2014.)

Furðuskrif Stefáns Ólafssonar

Stefán Ólafsson prófessor skrifaði fyrir nokkru pistil um nýja skýrslu frá Sameinuðu þjóðunum um loftslagsmál og víkur þar oftar en einu sinni að mér.

Þessi pistill Stefáns er furðulegur. Ég hef ekki neitað því, sem augljóst er, að hlýnað hefur (þótt sú hlýnun virðist ekki halda áfram af sama hraða frá 1998 og fyrir þann tíma). Ég tel mig ekki heldur hafa neinar forsendur til þess að neita því, að menn geti átt einhvern þátt í þeirri hlýnun. Mér hefur hins vegar fundist ýmislegt varhugavert í þeim stjórnmálaályktunum, sem sumir vilja draga af þessu. Hér er tiltölulega nýleg grein eftir mig um þetta, sem skrifuð var af sérstöku tilefni. Ég vek sérstaklega athygli á upphafsorðum greinarinnar: „Enginn getur neitað því, að veður hefur hlýnað síðustu áratugi.“ Og: „Enginn getur heldur neitað því, að einhver gróðurhúsaáhrif verki á veðrið.“ Hvað gengur Stefáni Ólafssyni til að reyna að falsa skoðanir mínar? Til að hann hafi eitthvað til ráðast á?

Þessi rökvilla eða brella var í rökfræðinni, sem ég lærði forðum, kölluð „Straw man fallacy“, og um hana er fróðleg grein á Wikipedia. Ég skrifaði athugasemd við þessi skrif Stefáns á Eyjunni.is og skoraði á hann um að benda mér á skrif eftir mig, þar sem ég afneita því, að hlýnað hafi í veðri og að eitthvað kunni að vera hæft í því, að það sé af mannavöldum. Hann hefur ekki getað bent á nein slík skrif mín.

Um daginn sakaði kona að nafni Sigríður Dögg Auðunsdóttir, sem ég hef aldrei hitt og aðeins heyrt smávegis um og það heldur misjafnt, mig um að hafa dreift sögum um ástamál sín og Sigurðar G. Guðjónssonar hæstaréttarlögmanns. Þessi furðuskrif Stefáns eru í sama flokki, hugarórar, uppspuni og ímyndanir. Ég segi enn eins og Bergljót Hákonardóttir forðum við Kala, skósvein Einars Þambarskelfis: „Það er illa gert að fást upp á ókunna menn með hrópyrðum og háðsemi og munu yður tröll toga tungu úr höfði.“

Ólíkt hafast þeir að

Þegar ég sat í bankaráði Seðlabankans, var Már Guðmundsson hagfræðingur bankans um skeið. Ég hafði gott eitt af honum að segja. Þótt hann væri drjúgur með sig, var hann vel að sér og mælti jafnan skynsamlega. Einu kynni mín af honum áður voru, þegar við vorum iðulega ræðumenn hvor fyrir sinn málstað í framhaldsskólum, hann fyrir sósíalisma og ég fyrir frjálshyggju. Boðaði hann þá, að menn skyldu taka almannahag fram fyrir eigin hag.

Hins vegar var Már bersýnilega ráðinn seðlabankastjóri af stjórnmálaástæðum, þótt látið væri svo heita, að hann hefði mesta þekkingu og reynslu umsækjenda. En dómgreind skiptir ekki síður máli. Sú ákvörðun Más að una ekki við launalækkun, sem aðrir í sambærilegum stöðum urðu að sætta sig við á erfiðum tímum, sýndi dómgreindarbrest.

Már kveðst hafa viljað láta reyna á rétt sinn með því að höfða mál gegn Seðlabankanum. En stundum er skynsamlegast að krefjast ekki réttar síns. Þegar Davíð Oddsson lét af starfi borgarstjóra, átti hann rétt á sex mánaða biðlaunum. Hann ákvað að taka sér þau ekki, þótt réttur hans til þeirra væri ótvíræður. Þegar Davíð var skipaður seðlabankastjóri, var gerður við hann ráðningarsamningur til sjö ára, frá 20. október 2005 til 20. október 2012. Samningurinn var svo skýr, að Davíð hefði með dómi getað fengið full mánaðarlaun greidd allt til 20. október 2012, en hann var sem kunnugt er hrakinn úr starfi í febrúar 2009. En Davíð ákvað að láta kyrrt liggja.

Þegar Davíð var ráðherra 1991–2005, tók eiginkona hans aldrei dagpeninga í utanlandsferðum eins og makar annarra ráðherra. Þetta var réttur hennar, en hún nýtti sér hann ekki.

Hvort tveggja gerir síðan hlut Más verri, að hann tapaði máli sínu gegn Seðlabankanum og að hann lét bankann greiða málskostnað sinn. En ólíkt hafast þeir að í eigin málum, gamli sósíalistinn, sem boðaði forðum, að taka skyldi almannahag fram yfir eigin hag, og hinn borgaralegi stjórnmálamaður Davíð Oddsson. En nú ber svo við, að þeir Hörður Torfason og Bubbi Morthens eru hvergi sjáanlegir með potta sína og pönnur fyrir utan Seðlabankann.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 22. mars 2014.)

Bara ef lúsin erlend er

Hér rifjaði ég upp á dögunum nokkur helstu afrek UBS, stærsta banka Sviss, sem stjórnvöld þar í landi björguðu frá falli í upphafi hinnar alþjóðlegu lánsfjárkreppu. Skömmu áður höfðu fjárfestar í Singapúr og Miðausturlöndum bjargað bankanum frá falli. UBS reyndi að eyða skjölum um skuldir við dánarbú Gyðinga og samdi um stóra greiðslu til samtaka Gyðinga fyrir vikið. Einnig hefur bankinn orðið að greiða stórsektir vegna tilrauna til að hagræða vöxtum og aðstoða auðuga Bandaríkjamenn við peningaþvætti.

Ég get því ekki sagt, eins og ágætur maður, sem andmælti mér umsvifalaust í tölvuskeyti, að UBS sé reistur á „aldagömlu fjármálaviti“ Svisslendinga. Bankinn nýtur þess, að allir vilja geyma fé í Sviss, svo að hann þarf að greiða litla sem enga vexti. Engu að síður varð tvisvar að bjarga honum frá falli, jafnt fyrir og eftir kreppu! Og þótt hann fari illa með dánarbú Gyðinga, hagræði vöxtum og aðstoði viðskiptavini við peningaþvætti, dettur engum í hug að setja hann á lista um hryðjuverkasamtök, eins og Landsbankinn mátti sætta sig við.

En tökum þá annan banka, sem líka var bjargað frá falli í upphafi hinnar alþjóðlegu lánsfjárkreppu, RBS, Royal Bank of Scotland. Hann hafði þegar fyrir kreppuna sætt harðri gagnrýni fyrir að reisa sér veglegar höfuðstöðvar í Edinborg og dýrar bækistöðvar í Bandaríkjunum, leigja einkaþotur undir bankastjórana, gera við þá rausnarlega kaupauka- og lífeyrissamninga og greiða frægu fólki stórfé fyrir að koma fram fyrir hönd bankans. (Kannast einhverjir við þetta framferði?) Í ljós kom í upphafi kreppunnar, að RBS var að falla. Breska ríkið varð að leggja honum til 45 milljarða punda í eigið fé – níu þúsund milljarða íslenskra króna — og leggja honum til 275 milljarða punda í lausafé. Þessar upphæðir hefðu verið rúmlega tvöföld landsframleiðsla Skotlands á ári.

Og engir kórdrengir stjórna RBS fremur en UBS. Í febrúar 2013 greiddi RBS 612 milljón dala sekt fyrir þátt sinn í að hagræða vöxtum. Í desember 2013 greiddi RBS 100 milljón dala sekt fyrir að hafa átt ólögleg viðskipti við Íran og Súdan, en bæði ríki voru á sama lista og Landsbankinn yfir hryðjuverkasamtök. Hvers vegna var hinum gömlu og traustu bönkum Heritable Bank og Singer & Friedlander í Lundúnum ekki bjargað frá falli, heldur ævintýramönnunum, sem stjórnuðu RBS? Vegna þess að þeir voru báðir í eigu Íslendinga? Og eiga Íslendingar að hneigja sig fyrir RBS, en gera lítið úr íslenskum bönkum? Hafa orð skáldsins snúist við og hljóða nú: „Bara ef lúsin erlend er, er þér bitið sómi“?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 15. mars 2014.)

[Vegna fyrirspurna: Skáldið var auðvitað Hannes Hafstein.]

Jarðálfarnir í Zürich

Verkamannaflokkurinn breski komst í ríkisstjórn 1964 eftir fjórtán ára hlé. Pundið var hins vegar veikt og féll í verði. Forystumenn flokksins brugðu þá á gamalkunnugt ráð og kenndu bröskurum um. George Brown, sem þá var ráðherra, sagði: „The Gnomes of Zürich are at work again.“ Orðið „Gnome“ er upprunnið í latínu og notað um dverga eða álfa, sem búa neðanjarðar og luma á gulli. Orð Georges Browns mætti því þýða: „Jarðálfarnir í Zürich eru enn að.“

Í hinni alþjóðlegu lánsfjárkreppu 2008 neitaði bandaríski seðlabankinn hinum íslenska um gjaldeyrisskiptasamning (sem var í raun leyfi til að prenta Bandaríkjadal), en gerði mjög háa slíka samninga við svissneska seðlabankann, um samtals 466 milljarða dala (aldrei þó svo mikið í einu). Þessi fyrirgreiðsla veitti svissneska seðlabankanum möguleika á að bjarga UBS og öðrum svissneskum bönkum frá falli.

Í því ljósi má rifja upp nokkur afrek „jarðálfanna í Zürich“. Snemma árs 1997 kom næturvörður í bækistöðvum UBS í Zürich, Christoph Meili, að starfsfólki þar í óðaönn við að eyða skjölum í vörslu bankans um hlutabréf og fasteignir í eigu Gyðinga í Hitlers-Þýskalandi. Næturvörðurinn lét samtök Gyðinga vita af þessu. Þau höfðuðu mál gegn UBS og öðrum svissneskum banka, Credit Suisse, sem sömdu eftir eins árs þóf um að greiða samtökum Gyðinga 1,25 milljarð dala í bætur.

Í febrúar 2008 var ljóstrað upp um aðstoð UBS við að skjóta fé auðugra Bandaríkjamanna ólöglega undan. Einn bankamaðurinn, Bradley Birkenfeld, smyglaði til dæmis demöntum á milli landa í tannkremstúbum. UBS greiddi 780 milljónir Bandaríkjadala í sekt. Mörg önnur hneyksli mætti nefna, meðal annars í Bretlandi, en stærst þótti, þegar UBS var sektað í árslok 2012 í Bandaríkjunum um 1,5 milljarð dala fyrir að taka þátt í að hagræða vöxtum á millibankamarkaði í Lundúnum, svokölluðum LIBOR. 

Með aðstoð bandaríska seðlabankans björguðu svissnesk stjórnvöld UBS frá falli haustið 2008, en Landsbankinn var ekki aðeins látinn falla, heldur settur á opinberan lista breska fjármálaráðuneytisins yfir hryðjuverkasamtök! Voru bresk og bandarísk stjórnvöld með þessu að þakka Íslendingum stuðninginn í heimsstyrjöldinni síðari og í kalda stríðinu, þegar Sviss var hlutlaust? Eða skiptir ekkert slíkt máli lengur?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 8. mars 2014.)

Darling og styrktarmenn Íhaldsflokksins

Í síðustu viku sagði ég frá lýsingu Alistairs Darlings, fyrrverandi fjármálaráðherra Breta, á því, hvernig stærð einkaflugvéla fundarmanna á ráðstefnum væri jafnan í öfugu hlutfalli við stærð heimalanda þeirra. Hann gerði þessa athugasemd að morgni 7. október 2008, þegar hann var á leið á fjármálaráðherrafund í Lúxemborg og lítil einkaflugvél, sem hann hafði tekið á leigu, renndi á flugvellinum fram hjá tveimur Boeing 747 þotum, sem merktar voru Íslandi og stóðu á flugvellinum. Þetta voru hins vegar ekki einkaþotur neinna íslenskra ráðamanna, heldur vöruflutningavélar á vegum Atlanta, sem hafði notað slíkar vélar frá 1993!

Í bókinni Back from the brink (2011) segir Darling frá uppgangi Landsbankans í Bretlandi árin fyrir alþjóðlegu lánsfjárkreppuna og bætir við, að nú sæti ýmsar fjárfestingar bankans sakamálarannsókn á Íslandi. Síðan skrifar hann (bls. 137): „Í tengslum við þetta virtust ýmsir íslenskir ríkisborgarar auðgast mjög. Sumir gátu jafnvel veitt breska Íhaldsflokknum rausnarlega styrki.“ Í Bretlandi eru allir styrkir til stjórnmálaflokka, sem einhverju nema, birtir opinberlega. Ég gat ekki séð neina Íslendinga eða íslensk fyrirtæki á listum yfir styrkveitendur Íhaldsflokksins. Á fundi með Darling í desember 2013 spurði ég hann því, hvaðan hann hefði þessar upplýsingar. Hann kvaðst hafa lesið um þetta, á meðan hann var að skrifa bók sína 2011.

Hér er líklega skýringin komin. Í júlí 2009 hafði dótturfélag Kaupþings í Lúxemborg verið selt Rowland-fjölskyldunni bresku og tekið upp nafnið Banque Havilland. Fasteignajöfurinn David Rowland var einn örlátasti styrktarmaður Íhaldsflokksins og átti jafnvel um tíma að verða gjaldkeri flokksins, þótt ekki yrði af því. Í mars 2011 gerði breska lögreglan húsleit í Banque Havilland vegna rannsóknar á Kaupþingi. Vegna sambandsins við Íhaldsflokkinn var Rowland fréttamatur, þótt rannsóknin beindist ekki að honum. Fyrirsögnin í breska stórblaðinu Daily Telegraph var til dæmis „Efnahagsbrotadeild gerir húsleit vegna Kaupþings í banka bakhjarls Íhaldsflokksins, Davids Rowlands“.

Ef sú er skýringin á ummælum Darlings, þá ruglar hann ekki aðeins saman Landsbankanum og Kaupþingi, heldur telur hann David Rowland tengjast Íslandi af þeirri ástæðu einni, að Rowland keypti ásamt fjölskyldu sinni það, sem eftir var af einu dótturfélagi íslensks banka í Lúxemborg. Á þennan hátt verða þjóðsögur til.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 1. mars 2014.)

Darling og íslensku risaþoturnar

Þegar ég vann að rannsóknum á ævi Halldórs Kiljans Laxness, rakst ég í Þjóðarbókhlöðunni á rit, sem gefið hafði verið út um rithöfundamót í Góðviðru (Buenos Aires) 1936, en Laxness var einn gesturinn og skrifaði síðar margt um mótið. Mér til nokkurrar furðu reyndist ritið óuppskorið! Hinir miklu Laxnessfræðingar, sem gengu um götur og gerðu sig digra, höfðu ekki haft fyrir því að líta í það. Þegar ég ætlaði nýlega að fá lánaðar á Þjóðarbókhlöðunni endurminningar Alistairs Darlings, fyrrverandi fjármálaráðherra Breta, sem var einn mesti örlagavaldurinn um bankahrunið, voru þær ekki til þar, og varð safnið að panta þær handa mér í millisafnaláni. Enn varð ég hissa. Hafði enginn hinna fjölmörgu sjálfskipuðu hrunfræðinga, sem eru svo tíðir gestir í sjónvarpi, áhuga á þessari hlið málsins?

Hvað sem því líður, eru endurminningar Darlings fróðlegar um margt, smátt og stórt. Hann segir til dæmis frá því, að hann hafi farið á fund fjármálaráðherra Evrópusambandsins í Lúxemborg þriðjudaginn 7. október 2008. Venjulega hafi hann ekki leigt sér einkavél til að fara á slíka fundi, en í þetta skipti hafi hann neyðst til þess vegna tímaskorts. Darling bætir við þeirri athugasemd, að á alþjóðlegum ráðstefnum hafi hann oft veitt athygli hinum mörgu einkaþotum á flugvöllum og tekið eftir því, að þær hafi venjulega verið því stærri sem heimalöndin hafi verið minni. Síðan segir hann (bls. 152): „Þegar við renndum niður til lendingar, benti Geoffrey Spence, sérstakur ráðgjafi minn, mér á tvær íslenskar risaþotur [jumbo jets], sem stóðu við lendingarbrautina. Við ókum fram hjá þeim í vél okkar, sem var á stærð við Spitfire-vél.“

En enginn fulltrúi Íslands var á þessum fjármálaráðherrafundi Evrópusambandsins, og þessar tvær risaþotur (Boeing 747) voru ekki notaðar af íslenskum kaupsýslumönnum eða stjórnmálamönnum. Þetta voru bersýnilega vélar Air Atlanta, sem önnuðust vöruflutninga um Lúxemborg, en þær voru jafnan vandlega merktar Íslandi. Air Atlanta hafði notað slíkar risaþotur allt frá 1993. Þær komu hvorki útþenslu bankanna né hruni hætishót við.

Áróðursbrella Darlings, þegar hann ber í endurminningum sínum saman vélarskjátu breska fjármálaráðherrans og risaþotur Íslendinga í því skyni að vekja lesandanum hugboð um hroka og oflæti hinnar fámennu grannþjóðar Breta, missir því marks.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 22. febrúar 2014.)

Um borð í Gullfossi

Ég hef oft furðað mig á því, að eitthvert skáldanna okkar skuli ekki hafa skrifað ástar- eða glæpasögu, sem gerðist um borð í Gullfossi, til dæmis á leið til Kaupmannahafnar eitthvert haustið á sjötta eða sjöunda áratug síðustu aldar með fyrirfólk á fyrsta farrými og fátæka námsmenn á hinu þriðja. Tími og staður eru þægilega afmarkaðir, mörg tækifæri til að falla í freistni og hægt að skrifa ýmsa eftirminnilega einstaklinga inn í söguna.

Skip Eimskipafélagsins, sem báru nafnið Gullfoss, voru tvö. Hið fyrra var tekið í notkun 1915 og var þá sýnt bæjarbúum. Maður austan úr sveitum, sem staddur var í Reykjavík, notaði tækifærið til að skoða hinn nýja farkost. Hann var illa búinn með kúskinnsskó á fótum og ullartrefil um háls, ófríður og vambmikill. Um borð sá hann sjálfan sig í spegli í fyrsta skipti á ævinni. Honum varð að orði: „Sá hefur ekki kvalið sig. En andskoti er hann ljótur!“

Gullfoss hinn síðari var tekinn í notkun 1950. Einn fastagesturinn varð rithöfundurinn Halldór Kiljan Laxness. Einn laugardaginn árið 1956 hafði loftskeytamaður skipsins stillt á Ríkisútvarpið, þegar flutt voru óskalög sjúklinga. Ekki leið á löngu, þangað til Laxness mælti upp úr eins manns hljóði: „Hvernig er það, verður aldrei neinn músíkalskur maður veikur á Íslandi?“

Margir nýttu sér, að áfengisverð var lágt um borð. Þingmönnunum Barða Guðmundssyni þjóðskjalaverði og Gunnari Thoroddsen borgarstjóra þótti báðum gott í staupinu. Eitt sinn sagði Barði við Gunnar, þegar þeir voru báðir staddir í vínstúku skipsins: „Maður er bara kominn á Gunnarshólma!“ Gunnar svaraði mjúklega: „Ætli það sé ekki frekar Barðaströnd?“ Festist það nafn við vínstúkuna.

Einn fastagesturinn um borð í Gullfossi hinum síðari var Ásbjörn Ólafsson heildsali, sem jafnan tók á leigu gistiíbúð (svítu) skipsins. Hann drakk oft ótæpilega á leiðinni út. Ásbjörn var aðdáandi Einars skálds Benediktssonar og kunni utan að langa kafla úr ljóðum hans. Eitt sinn hét hann sex flöskum af viskí á Alfreð Flóka myndlistarmann, gæti hann farið með „Einræður Starkaðar“ eftir Einar. Annar heildsali í farþegahópnum vildi ekki vera minni maður og bauð öllum „einfaldan á línuna“, sem merkir einn sterkan drykk á mann. „Þá gef ég tvöfaldan á línuna,“ svaraði Ásbjörn að bragði. „Tvær flöskur á línuna,“ sagði hinn heildsalinn. Þá gall í Ásbirni: „Þrjár flöskur af viskí á línuna og kassa fyrir borð handa háköllunum!“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 15. febrúar 2014.)