Tvær sannar gamansögur

Síðustu misseri hefur nokkuð borið á tveimur mönnum, þeim Ólafi Ragnari Grímssyni og Bubba Morthens. Það eru að vísu engar fréttir, að Ólafur Ragnar láti á sér bera. Hann hefur látið þjóðina vita reglulega af sér, allt frá því að hann stofnaði Menningarfélag íslenskrar æsku nýfermdur, gekk á fund danska sendiherrans og krafðist þess, að handritin yrðu send heim hið bráðasta. Hitt er skrýtnara, að Bubbi skuli skyndilega vera orðinn álitsgjafi um stjórnmál, og hefði Njáll gamli á Bergþórshvoli áreiðanlega orðið að láta segja sér það „þrim sinnum“ eins og fleira.

Í því sambandi rifjast upp fyrir mér tvær gamansögur, þar sem þessir tveir menn koma fyrir ásamt vini mínum, Davíð Oddssyni, sem einn sleppur íslenskra ráðamanna með hreinan skjöld út úr bankahneykslinu mikla.

Margrét Danadrottning kom í opinbera heimsókn til Íslands í maí 1998. Við það tækifæri færði Ólafur Ragnar Grímsson henni að gjöf ljósmynd af Grími rakara Kristgeirssyni, föður sínum. Þótti mörgum það einkennilegt. Skömmu síðar var Davíð ræðumaður á fundi sjálfstæðismanna á Selfossi. Eftir framsögu Davíðs spratt upp einn fundarmanna og spurði, hvað hann segði um það sem forsætisráðherra, að Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands, hefði gefið Margréti Danadrottningu ljósmynd af Grími rakara, föður sínum. Davíð svaraði: „Ég geri enga athugasemd við það.“ Nokkrar aðrar spurningar voru bornar upp, en þá kvaddi fyrsti fyrirspyrjandinn sér hljóðs aftur og spurði: „Skil ég forsætisráðherra virkilega rétt, að hann geri enga athugasemd við það, að Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands, skuli hafa gefið Margréti Danadrottningu ljósmynd af Grími rakara, föður sínum, í opinberri heimsókn hennar?“ Davíð svaraði að bragði: „Já, það er alveg rétt skilið, enda veit ég ekki til þess, að Margrét drottning hafi átt neina ljósmynd af Grími rakara.“

Davíð hefur sem kunnugt er gefið út tvö smásagnasöfn, sem seldust eins og heitar lummur og mæltust víðast vel fyrir (nema auðvitað hjá Davíðshatarafélaginu, en daufara er yfir því þessa dagana en oft áður). Skömmu eftir að fyrra smásagnasafnið, Nokkrir góðir dagar án Guðnýjar, kom út haustið 1997, hitti Davíð Bubba Morthens í boði hjá títtnefndum Ólafi Ragnari Grímssyni á Bessastöðum, þar sem Bubbi skemmti með söng. Bubbi gekk til hans og sagði: „Davíð, ég var að lesa bókina þína, og mér finnst þú miklu betri listamaður en stjórn­­málamaður!“ Davíð svaraði að bragði: „Bubbi, ég verð að segja það sama um þig.“

Ég tek undir með Davíð um Bubba.

Sannleikurinn um bankahrunið

Þegar menn bera vitni fyrir dómi, þurfa þeir að sverja eið (eða vinna heit) að því að segja sannleikann, allan sannleikann og ekkert nema sannleikann. En alkunna er af rannsóknum sálfræðinga, hversu skeikular frásagnir slíkra vitna geta verið. Sannleikurinn er flóknari og margbrotnari en svo, að hann komist fyrir í kollinum á einum manni.

Eitt frægasta dæmið um það, hversu erfitt getur verið að finna allan sannleikann, jafnvel í einföldu máli, er „eldskörungur Wittgensteins“. Tildrög þess voru, að hinum stórmerka heimspekingi Karli R. Popper (sem mér auðnaðist eitt sinn að dvelja hjá í heilan dag og spyrja spjörunum úr) var boðið að flytja fyrirlestur í Cambridge.

Fyrirlesturinn var haldinn í herbergi heimspekingsins Richards B. Braithwaites á Kóngsgarði (King’s College) í Cambridge 25. október 1946. Á meðal áheyrenda var annar frægur heimspekingur, Ludwig Wittgenstein, sem var þá orðinn þeirrar skoðunar, að ekki væru til raunverulegar heimspekilegar gátur eða reglur, heldur aðeins hugsanaskekkjur, sem þyrfti að leiðrétta.

Popper taldi hins vegar, að til væru raunverulegar heimspekilegar gátur, og færði fyrir því rök í lestri sínum. Á meðan sat Wittgenstein við arininn í herberginu og fitlaði eins og annars hugar við eldskörung, sem þar var. Að fyrirlestrinum loknum spratt Wittgenstein á fætur og sagði, um leið og hann otaði eldskörungnum að Popper: „Nefndu dæmi um siðferðisreglu!“ Popper svaraði að bragði: „Bannað að ota eldskörungi að gestafyrirlesurum.“ Þá grýtti Wittgenstein eldskörungnum í gólfið, rauk út úr herberginu og skellti á eftir sér.

Svo sagðist Popper frá. En sumir þeir heimspekingar, sem staddir voru á staðnum, höfðu aðra sögu að segja. Tveir blaðamenn lögðust í rannsókn á málinu og skrifuðu bráðskemmtilega bók um það, Wittgenstein’s Poker. Komust þeir að þeirri niðurstöðu, að engin áreiðanleg eða óyggjandi frásögn væri til af þessum atburði. En kaldhæðnin er sú, að tugir heimspekinga, sem kenndu nær allir þekkingarfræði í háskólum, gátu ekki einu sinni orðið sæmilega sammála um, hvað hefði gerst inni í þessu herbergi á innan við einni klukkustund.

Ég held, að sannleikurinn um bankahrunið sé ekki allur kominn fram, þótt vissulega séu skýrslur Rannsóknarnefndar Alþingis og Kroll-rannsóknarfyrlrtækisins afar þarfar og fróðlegar. Með því er ég ekki að afsaka íslensku fjárglæframennina, sem létu bersýnilega greipar sópa um bankana, heldur benda á, að margar aðrar hliðar eru á málinu, sem ekki má líta fram hjá.

Stundum tala álitsgjafar hér til dæmis nánast eins og Ísland hafi eitt lent í vandræðum. En haft er eftir seðlabankastjóra Evrópu, Jean-Claude Trichet, í dag, að lánsfjárkreppan frá 2007 sé sennilega hin versta frá því í fyrri heimsstyrjöld. Hina alþjóðlegu vídd vantar í umræður á Íslandi, þar sem margir hafa hugann við það eitt að finna innlenda sökudólga.

Ekki má heldur gleyma hlut Breta, sem beitti hryðjuverkalögum gegn Landsbankanum og neituðu hinum breska banka Kaupþings um sömu fyrirgreiðslu og þeir veittu öðrum fjármálafyrirtækjum. Og halda menn, að einhverjir englar hafi stjórnað öllum þeim bresku fyrirtækjum, sem fyrirgreiðslu fengu? Ég er ekki viss um, að allir þyldu þeir rækilega rannsókn.

Á sannleikanum eru ekki aðeins margar hliðar, heldur er hann líka í ýmsum stigum eða blæbrigðum, ekki aðeins svörtum lit og hvítum. Ég trúi því til dæmis ekki, að allir íslenskir bankamenn hafi verið í senn aular og þrjótar. Þeir voru auðvitað misjafnir, eins og aðrir, en það fólk, sem ég kynntist í íslenskum bönkum fyrir hrun, var langflest duglegt, greint, hjálpsamt og samviskusamt.

Íslendingar eru lítil þjóð, sem þarf á öllu sínu að halda. Hún hefur ekki efni á að útskúfa fjölmennum hópi hæfileikamanna úr röðum sínum. Skóggangur lagðist niður fyrir mörgum öldum. Þjóðin á ekki heldur að hlusta á þær vanmetakindur, sem skríða nú fram úr skjóli sínu og jarma, margar raunar enn nafnlausar, og ala hér á öfund og úlfúð.

Sannleikann á vitaskuld að leiða í ljós um íslenska bankahrunið, eftir því sem unnt er. Enginn vafi er á því, að fámennur hópur fjárglæframanna með Jón Ásgeir Jóhannesson í broddi fylkingar þverbraut allar reglur og skildi Ísland eftir berskjaldað. En jafnvel sá hópur stefndi ekki að bankahruninu og vildi það ekki, svo að ekki sé talað um aðra og betri menn, sem urðu í þessu máli leiksoppar örlaganna. Og á sama hátt og rónarnir mega ekki koma óorði á brennivínið, má Jón Ásgeir ekki koma óorði á kapítalistana.

Nýtt rannsóknarefni

Ég hef áður látið þá skoðun í ljós, að æskilegt sé að rannsaka út í hörgul, hvað fór hér úrskeiðis fyrir bankahrunið. Þetta þarf ekki aðeins að gera til þess, að þeir, sem bera ábyrgð, axli hana, heldur einnig til þess að eyða getsökum og tilhæfulausum ásökunum á hendur saklausum mönnum.

Ég hlýt þó að bæta því við, að mér finnst nóg um þá þórðargleði, sem hefur víða gripið um sig á Íslandi. (Þórður bóndi var sveitungi séra Árna Þórarinssonar á Snæfellsnesi og gat vart komið upp orði fyrir hlátri, þegar af því fréttist, að svo vætusamt væri á Norðurlandi, að öll hey grotnuðu niður.) Ég hef minni áhuga á því að senda menn í fangelsi en að komast af því, í hverju mistök þeirra voru fólgin og læra af þeim, svo að þau verði ekki endurtekin. Skýrsla Rannsóknarnefndar Alþingis var stórt skref í rétta átt. Annað skref í rétta átt er hin rækilega rannsókn, sem þrotabú Glitnis hefur látið taka saman um framferði Jóns Ásgeirs Jóhannessonar og viðskiptafélaga hans, þótt sjálfur hefði ég raunar tekið gætilegar til orða en gert er í stefnu þeirri, sem lögð hefur verið fram gegn Jóni Ásgeiri í Nýju Jórvík.

Margt af því, sem nýlega hefur komið fram um framferði Jóns Ásgeirs, var að vísu vitað fyrir, þótt nú hafi það fengist staðfest, svo að óyggjandi sé. Það leiðir hugann að öðru rannsóknarefni. Hvernig í ósköpunum stendur á því, að Jón Ásgeir hefur með fulltingi Landsbankans og Arion banka fengið að halda yfirráðum yfir tveimur mikilvægustu fyrirtækjum sínum á Íslandi, Högum og 365-miðlum?

Bankastjórar þessara tveggja banka geta ekki borið það fyrir sig, að þeir hafi ekki verið varaðir við Jóni Ásgeiri. Á þeim dundu viðvaranir daglega, jafnt opinberlega og í einkasamtölum. Á það má líka minna, að Jón Ásgeir hafði fyrir hrun þegar hlotið þriggja mánaða fangelsisdóm skilorðsbundið fyrir efnahagsbrot.

Hvað olli því þá, að Landsbankinn leyfði 365-miðlum að afskrifa í raun stórkostlegar skuldir? Af hverju var Árvakur tekinn af Björgólfi Guðmundssyni, en 365-miðlar ekki af Jóni Ásgeiri?

Hvað olli því þá, að Arion banki leyfði Baugsfeðgum að halda áfram að stjórna Högum, þótt fyrirsjáanlega verði þar að afskrifa tugi milljarða af þeim skuldum, sem þeir stofnuðu til?

Ekki geta verið neinar efnislegar ástæður til þessara ákvarðana. Hér kann því að vera sakamál á ferðinni. Hinn sérstaki saksóknari í málum, sem tengjast bankahruninu, hlýtur að rannsaka, hvað olli því, að bankastjórar þessara tveggja banka skeyttu engu um reynsluna af Jóni Ásgeiri, dóminn yfir honum og ótal viðvaranir og afhentu honum þessi tvö mikilvægu fyrirtæki.

„Stærsta bankarán Íslandssögunnar“

Mér er það minnisstætt haustið 2008, þegar við, sem þá sátum í bankaráði Seðlabankans, vorum kölluð á bankaráðsfund og okkur skýrt frá því, að íslenska ríkið hefði með milligöngu Seðlabankans gert kauptilboð í 75% hlut í Glitni fyrir 600 milljónir evra. Tilboðinu fylgdi, að hlutir annarra hluthafa yrðu stórlækkaðir í verði. Glitnir hafði áður leitað til Seðlabankans um lán, en þessi orðið niðurstaðan. Þótti okkur þetta sögulegt.

Það þótti fleirum. Jón Ásgeir Jóhannesson, umsvifamesti hluthafinn, sagði í viðtali við blað sitt, Fréttablaðið, 30. september 2008: „Þetta er stærsta bankarán Íslandssögunnar og augljóslega hluti af stærri átökum sem hafa ekki farið fram hjá neinum. Nú hafa menn náð ákveðnum hefndum og hljóta að vera ánægðir.“ Í því er mikil kaldhæðni fólgin, að hann átti við kauptilboð ríkisins.

Nú virðist „stærsta bankarán Íslandssögunnar“ vissulega hafa verið framið í Glitni. En ræninginn var ekki íslenska ríkið, heldur Jón Ásgeir Jóhannesson og klíkan í kringum hann. Ég hef lesið stefnu slitanefndar Glitnis á hendur Jóni Ásgeiri og viðskiptafélögum hans, sem aðgengileg er á Netinu. Þetta er auðvitað ákæruskjal, en ekki dómur. Margt getur einnig gerst á langri leið, sérstaklega ef menn hafa efni á því að ráða harðskeytta lögfræðinga sér til varnar.

Eftir lestur þessa skjals er þó enginn vafi á því í mínum huga, hverjar sem lyktir málareksturs gegn Jóni Ásgeiri verða, að hann misnotaði stórlega ítök sín og áhrif í Glitni og gaf starfsfólki bankans hvað eftir annað rangar upplýsingar vísvitandi. Hann stofnaði sýndarfyrirtæki og gerði málamyndasamninga. Hann var ekki útrásarvíkingur, heldur pappírsvíkingur. Hann skapaði ekki gróða, heldur froðu.

Davíð Oddsson hefur lengi þurft að sitja undir því, að hann hataðist við Jón Ásgeir og klíkuna í kringum hann og misbeitti valdi sínu gegn þessu liði. Ég get fullyrt af löngum og miklum kynnum af Davíð, að ekkert er hæft í þessu, þótt Davíð skynjaði fyrr og betur en aðrir hættuna af þessum mönnum, varaði við þeim og vildi takmarka umsvif þeirra. 

Sannleikurinn er hins vegar sá, að Jón Ásgeir og viðskiptafélagar hans misbeittu hinum stórkostlegu áhrifum, sem þeir höfðu um skeið á Íslandi, gegn Davíð. Þeir ráku heiftúðlega herferð gegn honum með aðstoð fjölda leigupenna, sumra beittra, annarra sljórra. Þeim tókst að koma því í kring, að daufheyrst var við viðvörunum Davíðs — með alkunnum afleiðingum.

Nú segir Jón Ásgeir, að málshöfðun slitanefndar Glitnis og úrskurði breskra dómstóla um kyrrsetningu eigna hans megi allt rekja til Davíðs. Ef sá, sem svo mælir, er ekki vitstola, þá er hann að minnsta kosti rökþrota.

Eftir stendur: Ef einhver einn maður ber ábyrgð á því, að íslensku bankarnir stóðu berskjaldaðir, þegar lánsfjárkreppan skall á Íslandi haustið 2008, þá er hann Jón Ásgeir Jóhannesson.

Ósammála Sigga í Fons

Sigurður G. Guðjónsson hæstaréttarlögmaður (sem stundum er kallaður Siggi í Fons, af því að hann var stjórnarformaður Fons síðustu misserin fyrir hrun, þótt vinur hans, Pálmi Haraldsson, ætti fyrirtækið) hefur sent slitastjórn Glitnis bréf, þar sem hann mótmælir harðlega „rannsóknargeggjun“ þeirri, sem ríði nú yfir landið.

Ég er sammála Sigga í Fons um það, að hvergi megi slaka á reglum réttarríkisins í málum, sem beinast að auðjöfrum þeim og útrásarvíkingum, sem hann er málflutningsmaður fyrir, þótt mér gangi frekar til umhyggja um réttarríkið en um launaumslagið.

Þess vegna ól ég eins og Siggi í Fons með mér efasemdir um, að gæsluvarðhald yfir Kaupþingsmönnum væri nauðsynlegt af þeim ástæðum, sem venjulega eru til þess úrræðis: til að afstýra því, að grunaðir menn spilli rannsóknargögnum eða geti sammælst um rangan framburð. Kaupþingsmenn hafa haft átján mánuði til að spilla gögnum eða sammælast um framburð.

Við Siggi í Fons erum sennilega sammála um, að andstætt sé skráðum og óskráðum reglum réttarríkisins að beita gæsluvarðhaldi í því skyni að knýja fram játningar, sem ella hefðu ekki verið gerðar. Því síður er eðlilegt að beita gæsluvarðhaldi til „að sefa reiði almennings“ eins og Steingrímur J. Sigfússon lét aðspurður í ljós von um, að gerðist.

Einnig er óæskilegt, þegar skipulagðar eru einhvers konar sýningar, þar sem hugsanlegir sakamenn eru auðmýktir opinberlega, eða fjölmiðlum leyft á annan hátt að ráða ferðinni. Kennir þar kaldra ráða Evu Joly?

Ég tel hins vegar, ólíkt Sigga í Fons, að rannsaka þurfi öll viðskipti auðjöfranna og útrásarvíkinganna við bankana af fullri einurð, skoða hvern krók og kima. Sannleikurinn í málinu verður að koma í ljós. Það er ekki síst í hag þeim, sem saklausir reynast af lögbrotum. Þeir eru þá hreinsaðir af grun. Þeir, sem sekir reynast um lögbrot, eiga síðan að fá sinn dóm, hvorki harðari né vægari en tíðkast hefur. Tal Sigga í Fons um „rannsóknargeggjun“ er því út í loftið.

Ég er hins vegar hræddur um, að dómstólar muni láta fjölmiðla og dyntótt almenningsálit hafa áhrif á sig. Í Baugsmálinu hafði höfuðpaurinn sjálfur, Jón Ásgeir Jóhannesson, fjölmiðlana og almenningsálitið með sér, svo að dómarnir yfir honum og lagsmönnum hans voru furðuvægir. Nú hafa auðjöfrar og útrásarvíkingar fjölmiðlana marga á móti sér og ekki síður almenningsálitið, svo að dómarnir yfir þeim gætu orðið miklu harðari en okkur myndi þykja eðlilegt nokkrum árum síðar, þegar ró hefði færst yfir. Hvorugt er gott.

Tvær rímþrautir

Ég leggst stundum í grúsk, þegar ég tek eftir fróðleiksmolum í lestri mínum og rannsóknum. Hvað rímar á móti Laxness? Tómas Guðmundsson leysti þá rímþraut á alkunnan hátt, þegar hann sat einhvern tíma á fjórða áratug tuttugustu aldar með kunningjum sínum á Hressingarskálanum við Austurstræti. Veður var hart úti, snjókoma með hvössum ágangi. Fram hjá höfðu þeir félagar séð ganga tvo þjóðkunna Íslendinga, Halldór Kiljan Laxness rithöfund og Vilhjálmur Þ. Gíslason, skólastjóra og síðar útvarpsstjóra. Tómas kastaði þá fram vísu:

Víst er byljótt. Hér er hann
Halldór Kiljan Laxness,
síst má dylja mætan mann,
meistara Vilhjálm pax, þess.

Vilhjálmur var í Reykjavík þeirrar tíðar stundum kallaður „Villi pax“, því að hann lauk ræðum síðan jafnan á orðunum „Í Guðs friði“. Tómas sagði raunar um hann, að honum væri sýnt um hinar ólíkustu skoðanir og gerði ekki nauðsynlega upp á milli þeirra.

Á dögunum rakst ég á aðra rímþraut. Hvað rímar á móti orðunum Boðn og Hveðn? Verkefnið er að botna vísuhelminginn:

Seint mun þverra Són og Boðn,
seint munu Danir vinna Hveðn.

Són og Boðn voru sem kunnugt er kerin með skáldamiðinum ásanna, og Hveðn er eyja í Eyrarsundi, sem Svíar telja sig eiga. Sveinbjörn Egilsson leysti þessa rímþraut svo á nítjándu öld með botninum:

Fyrr mun laxinn flýja úr Goðn,
og Finnum öllum sneiðast héðn.

Goðn er eyjan Gudenå á Jótlandi. En hvað er héðn? Orðið héðinn merkir skinnfeldur, svo að sennilega hefur skáldið smíðað sjálft orðið „héðn“ fyrir skinnfeldi (í fleirtölu). Þetta orð er hins vegar ekki til í ritmálssafni Orðabókar Háskóla Íslands. Merking síðasta vísuorðsins er því, að seint muni Finnar (sem við köllum nú Sama) hætta að geta veitt loðdýr, sem urmull er af á Norðurslóðum, og skorið feldi þeirra sér til fata.

Síðan hef ég rekist á aðra lausn þessarar rímþrautar, annan vísubotn, sem Karl Ísfeld setti saman um miðjan fjórða áratug:

Ekki minnkar Ásgeirs loðn,
olíublettir sjást á Héðn.

Ásgeir Ásgeirsson, seinna forseti Íslands, þótti loðinn í skoðunum og var jafnvel stundum nefndur „Loðgeir“ og ortar um hann vísur. Héðinn Valdimarsson, einn aðalleiðtogi jafnaðarmanna, rak Olíuverslun Íslands, og orti Steinn Steinarr alþekkt kvæði, þegar Héðinn gekk til liðs við kommúnista haustið 1938 og stofnaði Sósíalistaflokkinn. Hér tekur Karl sér örlítið skáldaleyfi og kallar hann Héðn. En rímþrautin er vel af hendi leyst.

Framferði Álfheiðar Ingadóttur

Ég bloggaði hér um það í gær, að ráðherrar núverandi ríkisstjórnar væru lítilla sanda og lítilla sæva. Jóhanna Sigurðardóttir forsætisráðherra hleypur til dæmis frá tilmælum sínum við Láru V. Júlíusdóttur, formann bankaráðs Seðlabankans, um launahækkun seðlabankastjóra, þegar hún skynjar andstöðu við þessi tilmæli. Hún skilur gamla vinkonu sína, Láru, eftir eina uppi á skeri.

Annað dæmi, sem ég nefndi, var, að Álfheiður Ingadóttir heilbrigðisráðherra vildi flæma Steingrím Ara Arason, forstöðumann Sjúkratrygginga, úr starfi. Fyrsta skrefið átti að vera að veita honum áminningu fyrir að hafa borið greiðslutilhögun ákveðinna bóta undir ríkisendurskoðanda. 

Er það alsiða, eins og síðan hefur komið fram, að forstöðumenn ríkisstofnana beri ýmis slík atriði undir ríkisendurskoðun, séu þeir samviskusamir og varfærnir embættismenn (eins og ég veit, að Steingrímur Ari er). Taldi ríkisendurskoðandi fráleitt, að þetta mætti ekki.

Ráðherrann andmælti af talsverðum þótta bloggi mínu hér í gær. Kvaðst hún í einu og öllu hafa farið eftir réttum stjórnsýslureglum, þegar hún tilkynnti Steingrími Ara bréflega, að hún hygðist áminna hann, en hann hefði nokkurra daga frest til andmæla.

Ég get ekki svarað ráðherranum betur en Dögg Pálsdóttir hæstaréttarlögmaður, sem hefur mikla reynslu af svipuðum málum. Hún segir um andmælareglu stjórnsýslulaga í tilefni máls Steingríms Ara:

„Lagaákvæðið er auðskilið og ljóst. Ákvörðun, t.d. ákvörðun um áminningu, má ekki taka fyrr en búið er að veita þeim andmælarétt, sem hugsanleg ákvörðun snýr að. Réttur til andmæla er því ekki einvörðungu góð stjórnsýsla heldur er hann lögboðinn skv. stjórnsýslulögum.

Fyrir mörgum árum, meðan ég var lögfræðingur í ráðuneyti, lærði ég að í andmælaréttarbréfi verður orðalag að verða hlutlaust og með engum hætti má gefa til kynna í slíku bréfi að ákvörðun um áminningu liggi þegar fyrir. Það vekur því athygli að í andmælaréttarbréfi ráðherra eru engir fyrirvarar. Þvert á móti. Boðskapur ráðherra er skýr. Hann er búinn að taka ákvörðun. Fyrirsögn bréfsins er: Tilkynning um fyrirhugaða áminningu. Strax í byrjun bréfsins segir að ráðgert sé að áminna.  Andmælaréttarbréf ráðherrans virðist því þjóna þeim tilgangi einum að geta sagt, eftirá, að andmælaréttar hafi verið gætt. Slíkur andmælaréttur er lögleysa og um leið afleit stjórnsýsla.

Það vekur furðu að lögleysa af þessu tagi skuli viðhöfð af hálfu ráðherra ekki síst þegar tilefni aðgerða ráðherrans er sagt vera meint brot á góðum starfsháttum í opinberu starfi.“

En úr því að ég er með ráðherrann á línunni, ef svo má segja, langar mig til að spyrja hana þriggja spurninga:

• Hvernig finnst þér sem gömlum baráttumanni gegn Evrópusambandinu að sitja í ríkisstjórn, sem sótt hefur um aðild að Evrópusambandinu?
• Hvernig finnst þér sem ötulum stuðningsmanni þjóðlegrar reisnar að sitja í ríkisstjórn, sem etur úr lófa Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og lætur sér lynda, að hann sé hér handrukkari fyrir Breta?
• Hvernig finnst þér sem áköfum gagnrýnanda auðmanna að sitja í ríkisstjórn, sem vildi greiða skuldir óreiðumanna erlendis, án þess að henni bæri nein lagaskylda til þess?

Á gamalli og merkilegri bók er talað um það, hvað það stoði manninn að eignast allan heiminn, en fyrirgera sálu sinni.

Litlir karlar í ráðherrastólum

Sennilega hafa aldrei setið eins litlir karlar (af báðum kynjum) í ráðherrastólum og um þessar mundir. Ég skal nefna nokkur dæmi.

• Forsætisráðherrann, Jóhanna Sigurðardóttir, lét verða sitt fyrsta verk að hrekja gamlan samstarfsmann sinn, Davíð Oddsson, úr stöðu seðlabankastjóra fyrir engar sakir.
• Jóhanna segir nú ósatt um það, að hún samdi við eftirmann Davíðs, Má Guðmundsson, um góð launakjör. Hún hrökk frá, þegar hún skynjaði andstöðuna við launahækkun bankastjórans, og fórnaði gamalli vinkonu sinni, Láru V. Júlíusdóttur, formanni bankaráðs Seðlabankans.
• Fjármálaráðherrann, Steingrímur J. Sigfússon, fagnaði handtökum Kaupþingsmanna og gerði þau orð fréttamanns að sínum, að þær myndu vonandi sefa reiði almennings. Nú þykist hann ekki hafa sagt þetta, enda fór hneykslunaralda um landið, þegar þetta heyrðist.
• Langan lista þyrfti til að rekja, hversu margt Steingrímur hefur orðið að éta ofan í sig af fyrri stóryrðum, til dæmis um Icesave-samningana og Alþjóðagjaldeyrissjóðinn.
• Heilbrigðisráðherrann, Álfheiður Ingadóttir, tilkynnti Steingrími Ara Arasyni forstöðumanni, að hún ætlaði að veita honum áminningu fyrir að hafa borið greiðslutilhögun ákveðinna bóta undir ríkisendurskoðanda. Mætti hann þó andmæla. Það, sem Steingrímur gerði, var alsiða, auk þess sem Álfheiður braut stjórnsýslulög með því að tilkynna um fyrirætlun sína, áður en hún fengi andmæli hans. Þegar þessi tilraun hennar til valdníðslu mæltist mjög illa fyrir, hætti hún við hana.

Réttlætisgyðjan með bundið fyrir augun

Hér í gær benti ég á það sjálfsagða sjónarmið, að í réttarríki ætti ekki að varpa mönnum í gæsluvarðhald nema í þágu brýnna rannsóknarhagsmuna. Hvorug ástæðan væri gild til gæsluvarðhalds, að ætla að neyða grunaða menn til játninga eða „sefa reiði almennings“ (eins og Steingrímur J. Sigfússon taldi eðlilegt að orða það).

Eyjan tók upp pistil minn undir fyrirsögninni „Hannes hefur áhyggjur af Hreiðari“. Ég finn auðvitað til með Hreiðari Má Sigurðssyni í erfiðleikum hans. En ég hef satt að segja minni áhyggjur af honum en réttarríkinu. Hreiðar Már á að njóta nákvæmlega sama réttar og aðrir menn til eðlilegrar málsmeðferðar. Það á ekki að skipta neinu máli, hvort hann er þessa stundina vinsæll eða ekki. Réttlætisgyðjan er jafnan sýnd með sverð í annarri hendi og vogarskálar réttlætisins í hinni, — en hún er með bundið fyrir augun.

Egill Helgason skrifaði á bloggi sínu, að ég væri ósáttur við handtökur Kaupþingsmanna. Sönnu nær er að segja, að ég væri  ósáttur við orð Steingríms J. Sigfússonar, þótt ég tæki einmitt fram, að ef til vill lægju brýnir rannsóknarhagsmunir (sem ekki hefðu komið fram opinberlega) að baki handtökum Kaupþingsmannanna, og þá gæti ég sætt við þær. 

Mikilvægt er í því sjúklega andrúmslofti, sem er þessa stundina á Íslandi, að missa ekki sjónar á reglum réttarríkisins. Því miður hafa sumir auðjöfranna og útrásarvíkinganna, sem nú eru hvarvetna gerð hróp að, reynt að grafa undan réttarríkinu. Einn þeirra og aðalleiðtogi, Jón Ásgeir Jóhannesson, keypti jafnvel blöð og sjónvarpsstöðvar, sem ráku samfellda rógsherferð gegn lögreglu og saksóknurum í sakamálum hans. Hvar var Egill Helgason þá?

Fróðlegt er í þessu sambandi að lesa leiðara Morgunblaðsins laugardaginn 8. maí 2010:

Enginn getur í hjarta sínu fagnað gæslufangelsun tveggja bankamanna, þótt sú aðgerð kunni að hafa verið óhjákvæmileg. Og gildir hið sama um aðra þá sem í slíkum raunum lenda, hvort sem þeir eiga mikið undir sér eða lítið, sem oftar er. Þar til bærir aðilar hafa gert kröfu um varðhald tveggja manna, rökstutt hana fyrir dómara, sem hefur á hana fallist. Verður því að treysta að ekki sé verið að beita þessa tvo menn meira harðræði en efni standa til. Það er þýðingarmikið að þeir sem hafa gerst sekir um refsiverða háttsemi í íslensku fjármálalífi séu beittir þeim viðurlögum sem við slíku liggja. En það er einnig þýðingarmikið, hvað sem líður öllum tilfinningum og hversu hátt sem mál eru í umræðunni, að ekki sé neinn réttur brotinn á þeim mönnum sem í hlut eiga. Steingrímur Sigfússon fjármálaráðherra segist vona að handtökur tveggja nafngreindra manna verði „til að sefa óánægju almennings“. Þetta eru mjög óheppileg ummæli og reyndar ótæk. Það getur aldrei verið efnisástæða frelsissviptingar einstaklinga að sú aðgerð muni falla almenningsálitinu vel. Morgunblaðið hefur hvatt til þess og hvetur enn til þess að málefni fjármálafyrirtækja og þeirra sem þar báru mesta ábyrgð verði rannsökuð út í hörgul. En það verður auðvitað að gæta þess að ganga ekki í neinu á lögmætan rétt þess sem sætir rannsókn eða ákæru hverju sinni. Þegar ró færist yfir verður það einnig skoðun alls almennings.

Tilgangur gæsluvarðhalds

Lítill vafi er á því, að mörgum bankamönnum á Íslandi hefur orðið stórlega á, þótt ég minnist orða Lárusar Jónssonar,  bankastjóra Útvegsbankans, fyrir nokkrum árum í sjónvarpsþættinum „Maður er nefndur“ um það, að fjölmiðlar eigi ekki að dæma menn, heldur til þess bærir aðilar, dómstólar. Sjálfur var Lárus dæmdur af fjölmiðlum, þótt hann væri síðar sýknaður af dómstólum.

Við Vesturlandabúar höfum á nokkrum öldum komið okkur upp reglum, sem eiga að vernda borgarana fyrir geðþóttastjórn og ofríki. Til dæmis eru menn taldir saklausir, uns sekt þeirra hefur verið sönnuð. Einnig kveður meðalhófsregla laga á um það, að í meðferð mála skuli beita mildustu úrræðum, sem nauðsynleg þykja. „Réttarríkið“ er samheiti allra þessara reglna, og í slíku ríki ráða lögin frekar en mennirnir.

Ég vona, að sérstakur saksóknari í málum, sem tengjast bankahruninu, gangi rösklega til verks. Þeir, sem reynast sekir um lögbrot, eiga að fá sína refsingu, hvorki þyngri né vægari en tíðkast hafa. Saksóknarinn stóð sig vel í rannsókn hins furðulega hleranamáls. Hann leiddi það röggsamlega til lykta.

Nú hefur hann krafist gæsluvarðhalds yfir tveimur Kaupþingsmönnum og fengið þá kröfu samþykkta í Héraðsdómi Reykjavíkur. En hver er tilgangur gæsluvarðhalds? Ég hélt, að hann væri að koma í veg fyrir, að grunaðir menn gætu spillt rannsóknargögnum eða sammælst um rangan framburð. Þessir tveir Kaupþingsmenn hafa haft átján mánuði til þess. Ég sé ekki, hverju gæsluvarðhald yfir þeim breytir um það.

Tilgangur gæsluvarðhalds má að íslenskum lögum ekki vera sá að þvinga grunaða menn til að játa eitthvað, sem þeir myndu ekki játa, væru þeir frjálsir menn. Hann má ekki vera sá að brjóta þá niður andlega, svo að þeir breytist í auðmótanlegan leir í höndum rannsóknaraðila.

Tilgangur gæsluvarðhalds má því síður vera að friða skeikult og hvikult almenningsálit. Það fór um mig hrollur, þegar ég sá ummæli Steingríms J. Sigfússonar fjármálaráðherra, sem kvaðst vonast til þess, að handtökur Kaupþingsmannanna tveggja myndu „sefa óánægju almennings“. Erum við skyndilega stödd í Colosseum, þar sem föngum rómverska heimsveldisins er kastað fyrir ljónin?

Ég vona, að skýringin á gæsluvarðsúrskurðunum yfir Kaupþingsmönnunum tveimur sé sú, að saksóknarinn og héraðsdómarinn hafi í höndum gögn, sem við hin þekkjum ekki, svo að gæsluvarðhald yfir þessum tveimur mönnum sé nauðsynlegt í þágu rannsóknarhagsmuna. Þá get ég sætt mig við þessa úrskurði, — en alls ekki, ef tilgangurinn er að þvinga hina grunuðu til játninga eða „sefa óánægju almennings“.