Hengdur fyrir að selja okkur fisk!

Þegar ég átti leið um Prag á dögunum, var mér boðið á alþjóðlega kvikmyndahátíð, helgaðri alræðisstefnu, nasisma og kommúnisma. Þar horfði ég á nýja heimildarmynd eftir tékkneska kvikmyndagerðarmanninn Martin Vadas, Rudolf Slánský: Sér grefur gröf … Við gerð hennar notaði Vadas efni, sem fannst fyrir tilviljun vorið 2018, upptökur af hinum alræmdu Slánský-réttarhöldum í nóvember 1952, þegar fjórtán kommúnistaleiðtogar voru leiddir fyrir rétt í Prag og dæmdir fyrir njósnir, skemmdarverk og undirróður. Þeirra kunnastur var Slánský, sem verið hafði aðalritari kommúnistaflokks Tékkóslóvakíu.

Tveir aðrir sakborningar höfðu nokkur tengsl við Ísland. Otto Katz, sem verið hafði ritstjóri kommúnistablaðs Tékkóslóvakíu, notaði dulnefnið André Simone, og Sverrir Kristjánsson þýddi eftir hann bók, sem kom út á íslensku 1943, Evrópa á glapstigum. Sjálfur hafði Katz þýtt úr tékknesku skáldsöguna Sveitastúlkuna Önnu, á þýsku Anna, das Mädchen vom Lande, eftir Ivan Olbracht. Ég hef bent á, að söguþræðir þeirrar bókar og Atómstöðvar Halldórs K. Laxness eru afar líkir, þótt sögusviðið sé annað, og ætti okkar óþreytandi bókmenntarýnir Helga Kress að skrifa um þetta rækilega ritgerð í Sögu, til dæmis undir heitinu Eftir hvern?

Rudolf Margolius var aðstoðarutanríkisviðskiptaráðherra Tékkóslóvakíu, og var honum meðal annars gefið að sök að hafa gert viðskiptasamninga við Ísland. Valtýr Stefánsson, ritstjóri Morgunblaðsins, spurði undrandi í leiðara, hvers vegna ætti að hengja mann fyrir að kaupa fisk af Íslendingum. Magnús Kjartansson, ritstjóri Þjóðviljans, svaraði með þjósti, að réttarhöldin hefðu verið opinber og sönnunargögnin svo sterk, að sakborningar hefðu ekki treyst sér til annars en játa.

Þeir Slánsky, Katz og Margolius voru dæmdir til dauða og hengdir ásamt átta öðrum sakborningum, en þrír hlutu ævilangt fangelsi. Síðar viðurkenndu yfirvöld, að sakargiftir hefðu verið spunnar upp og játningar knúðar fram með pyndingum og falsloforðum. Þetta voru sýndarréttarhöld.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 27. nóvember 2021.)