Skammt öfga í milli

Undanfarið hef ég velt fyrir mér tengslum fasisma og annarra stjórnmálastefna, en í nýlegri ritgerð reyna þau Ragnheiður Kristjánsdóttir og Pontus Järvstad að spyrða saman Sjálfstæðisflokkinn og íslenska fasista á fjórða áratug síðustu aldar. Auðvitað voru þjóðernisstefna og andkommúnismi frá öndverðu snarir þættir í stefnu Sjálfstæðisflokksins, svo að sumir forystumenn hans höfðu samúð með Þjóðernishreyfingu Íslendinga, sem stofnuð var 1933. Hún var ekki heldur hreinræktuð fasistahreyfing. En íslenskur fasistaflokkur, sem kallaði sig Flokk þjóðernissinna, spratt einmitt upp í ársbyrjun 1934 í andstöðu við Sjálfstæðisflokkinn, eftir að tveir menn úr Þjóðernishreyfingunni höfðu tekið sæti á lista flokksins fyrir bæjarstjórnarkosningar í Reykjavík. Hlaut Flokkur þjóðernissinna sáralítið fylgi þá og í þingkosningunum eftir það, bauð síðast fram í bæjarstjórnarkosningum 1938 og lognaðist síðan út af.

Fróðleg bók kom fyrir mörgum árum út í Noregi eftir sagnfræðiprófessorinn Øystein Sørensen, sem komið hefur hingað til lands og haldið fyrirlestra. Hún heitir Fra Marx til Quisling og er um fimm norska sósíalista og kommúnista, sem gerðust fasistar og gengu í lið með Quisling, Eugène Olaussen, Sverre Krogh, Halvard Olsen, Håkon Meyer og Albin Eines. Voru þeir allir í forystusveit norskra vinstri manna. Sinnaskipti þeirra urðu fyrir hernám Þjóðverja, svo að ekki má skýra þau með hentistefni einni saman. Olaussen var ritstjóri sósíalistablaðsins Klassekampen 1911–1921, og árið 1945 skrifaði hann í endurminningum sínum: „Það er mér ánægja að vita til þess, að margir minna bestu og tryggustu samstarfsmanna í Klassekampen hafa nú fundið hinn eina sanna sósíalisma og að við höfum á þjóðlegum, norskum grundvelli fengið að sjá hið besta í hugmyndum okkar framkvæmt, hreinsað af öllu gyðingagjalli úr marxismanum.“

Í bók sinni gerir Sørensen skilmerkilega grein fyrir því, hvað í fasismanum laðaði þessa gömlu sósíalista að. Þeir trúðu því allir, að borgaralegt frelsi væri týnt og tröllum gefið. Þeir höfnuðu því, sem þeir töldu tvær myndir kapítalismans, ríkiskapítalisma Stalíns og auðræði Vesturlanda. Verkamenn hverrar þjóðar ættu að sameinast, en ekki öreigar allra landa. Viðkvæði þeirra var hið sama og Hitlers: Almannahag ofar einkahag.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 10. júlí 2021.)