Markaðir og frumkvöðlar

Er auður Vesturlanda sóttur í arðrán á nýlendum og afrakstur af þrælahaldi? Spillir kapítalisminn umhverfinu og sóar auðlindum? Er kapítalisminn andlaust kapphlaup um efnisleg gæði, þar sem menn týna sálu sinni? Þessum spurningum svara nokkrir ræðumenn á ráðstefnu evrópskra frjálshyggjustúdenta, Students for Liberty Europe, RSE, Rannsóknarmiðstöðvar í samfélags- og efnahagsmálum, og fleiri aðila í Reykjavík laugardaginn 12. október kl. 14–18. Ber ráðstefnan yfirskriftina _Markaðir og frumkvöðlar“.

Þrælahald og nýlendustefna

Einn ræðumaðurinn er dr. Kristian Niemietz, aðalhagfræðingur hinnar áhrifamiklu stofnunar Institute of Economic Affairs í Lundúnum. Hann gaf fyrr á þessu ári út fróðlega bók, Imperial Measurement: A cost-benefit analysis of Western colonialism, Mælingar á nýlenduveldum: kostnaðar- og nytjagreining á vestrænni nýlendustefnu. Tilefnið var, að í afturköllunarfári (cancel culture) síðustu ára er því iðulega haldið fram, að auður Vesturlanda sé sóttur í arðrán á nýlendum og afrakstur af þrælahaldi. Niemietz minnir hins vegar á, að Adam Smith taldi nýlendur leiða af sér meira tap en gróða. En ef Smith hafði rétt fyrir sér, hvernig stóð þá á nýlendukapphlaupinu á nítjándu öld? Skýringin er, að tapið dreifðist á alla, en gróðann hirti tiltölulega fámennur hópur valdamanna. Jafnframt varð það metnaðarmál stærstu ríkjanna í Evrópu að eignast nýlendur.
Niemietz bendir á, að í Bretaveldi var utanríkisverslun aðeins lítill hluti heildarverslunar og aðallega við aðrar vestrænar þjóðir, ekki við nýlendurnar, auk þess sem þorri fjárfestinga var fjármagnaður með innlendum sparnaði og arði af verslun við aðrar vestrænar þjóðir. Það kostaði Breta líka stórfé að halda úti sínum volduga flota. Svipað var að segja um önnur nýlenduveldi. Þegar millifærslur frá Frakklandi til nýlendna þess og frá nýlendunum til Frakklands voru virtar saman, námu útgjöld umfram tekjur um 0,3 af hundraði ríkisútgjalda. Þýska ríkið hélt nákvæmt bókhald um útgjöld og tekjur af nýlendunum, og reyndist vera verulegt tap af þeim, en verslun við þær var hverfandi hluti af heildarverslun Þýskalands. Eina skýra dæmið um, að gróði af nýlendu hafi líklega verið meiri en tap, er líklega belgíska Kongó, en stjórn þess verður seint talin til fyrirmyndar. Þar var um arðrán að ræða. Þetta er undantekningin, sem sannar regluna.
Niemietz vekur athygli á, að nokkur auðugustu ríki Evrópu áttu aldrei nýlendur, svo sem Noregur og Sviss. Hann hafnar því einnig, að þrælahald hafi borgað sig. Líklega voru einu jákvæðu áhrifin af því að þurfa ekki að greiða vinnulaun á plantekrum í Karíbahafi, að verð á sykri, tóbaki, kryddvöru, bómull og kaffi var lægra en ella. Verslun með þræla var ekki heldur mikilvægur þáttur í heildarverslun Breta og annarra þjóða. Niemietz gerir í bók sinni aðeins kostnaðar- og nytjagreiningu á þrælahaldi, svo að hann minnist ekki á þær þrjár umhugsunarverðu staðreyndir um það, að Arabar hófu það fyrr og hættu því síðar en vestrænar þjóðir, að Bretar beittu flota sínum hart á öndverðri nítjándu öld til að stöðva þrælaflutninga yfir Atlantshaf og að það voru aðallega afrískir héraðshöfðingjar, sem eltu uppi aðra Afríkumenn og seldu í þrældóm. Aðrir ættu því að vera með meira samviskubit sökum þrælahalds en venjulegir Vesturlandabúar.

Umhverfisvernd í krafti atvinnufrelsis

Annar ræðumaður er Ragnar Árnason, prófessor emeritus í Háskóla Íslands, en hann nýturalþjóðlegrar viðurkenningar sem sérfræðingur um auðlindanýtingu. Er í næsta mánuði væntanlegt greinasafn eftir hann, Fish, Wealth, and Welfare, Fiskur, fé og farsæld, sem Almenna bókafélagið gefur út. Ragnar ætlar að segja frá tiltölulega nýjum skóla innan hagfræðinnar, _free market environmentalism,“ umhverfisvernd í krafti atvinnufrelsis. Frumforsenda þessa skóla er, að vernd krefjist verndara. Ef við viljum vernda gæði náttúrunnar, þá verðum við að finna þeim verndara. Hver er til dæmis skýringin á því, að fílar og nashyrningar í Afríku eru í útrýmingarhættu, en ekki sauðfé á Íslandi? Hún er, að sauðféð er í einkaeign, merkt og girt af. Eigendur þess gæta þess. Aristóteles benti einmitt á það forðum í gagnrýni sinni á sameignarboðskap Platóns, að það, sem allir eiga, hirðir enginn um. Einkaeignarréttur stuðlar að hagkvæmri nýtingu auðlinda og raunar líka mannlegra hæfileika. Fái menn ekki að uppskera sjálfir, þá hætta þeir að sá. Þessi hugsun birtist í þeirri íslensku alþýðuspeki, að sjaldan grói gras á almenningsgötu.
Tiltölulega einfalt er að mynda einkaeignarrétt á landi og kvikfénaði. Land er girt af og kvikfé merkt eigendum. En málið vandast, þegar margir nýta saman gæði. Eitt dæmi um það voru afréttirnar íslensku, sem sauðfé var beitt á að sumarlagi, en ekki borgaði sig að mynda á þeim einkaeignarrétt. Bændur í hverjum hrepp nýttu saman hverja afrétt. En þá varð til freistnivandi eða það, sem kallað hefur verið _samnýtingarbölið“ (tragedy of the commons). Hver bóndi freistaðist til að reka of margt fé á fjall á vorin, því að hann naut einn gróðans, en allir báru í sameiningu tapið. Þetta leystu fornmenn með hinni svokölluðu ítölu. Hver bóndi mátti aðeins _telja í“ afréttina tiltekinn fjölda sauðfjár. Og heildartala fjár í hverri afrétt var miðuð við það, að féð kæmi sem feitast af fjalli á haustin, eins og segir í Grágás.
Hliðstætt dæmi eru íslensku fiskimiðin. Á meðan aðgangur var ótakmarkaður að þessum takmörkuðu gæðum, freistaðist hver útgerðarmaður til að auka sóknina, því að hann hirti ávinninginn af aukningunni, en allir báru í sameiningu tapið, sem fólst í sífellt stærri fiskiskipaflota að eltast við sífellt minnkandi fiskistofna. Í rauninni varð sama lausn fyrir valinu á Íslandi og um grasnytjar að fornu, nema hvað í stað ítölu, sem fylgdi jörðum, kom kvóti, sem fylgdi skipum. Hver útgerðarmaður mátti aðeins veiða tiltekið hlutfall af leyfilegum heildarafla. Hann (eða hún) fékk aflaheimildir, kvóta, sem gekk kaupum og sölum, svo að þeir, sem veiddu með lægstum tilkostnaði og því mestum arði, gátu keypt út þá, sem síður voru fallnir til veiða. Þetta kerfi myndaðist fyrst í veiðum á uppsjávarfiski á áttunda áratug, en var síðan tekið upp í veiðum á botnfiski og varð heildstætt árið 1990. Er óhætt að segja, að vel hafi tekist til. Ólíkt öðrum þjóðum stunda Íslendingar sjálfbærar og arðbærar fiskveiðar.
Við upphaflega úthlutun aflaheimilda eða kvóta var fylgt svokallaðri afareglu (grandfathering), þar sem miðað var við aflareynslu. Ef útgerðarmaður hafði veitt fimm af hundraði heildarafla í fiskistofni árin áður en kvóti var settur á, þá fékk hann (eða hún) fimm af hundraði aflaheimildanna í þeim fiskistofni. Þannig varð lágmarksröskun á hag útgerðarmanna, eftir að óhjákvæmilegt varð að takmarka aðgang að fiskimiðunum.

Frumkvöðlar í öndvegi

Þriðji ræðumaðurinn er Ely Lassman, sem er aðeins 27 ára að aldri. Hann brautskráðist fyrir einu ári í hagfræði frá Bristol-háskóla á Englandi. Hann er formaður Prometheus on Campus, en þau samtök leitast við að kynna boðskap skáldkonunnar Ayns Rands í háskólum. Hafa bækur hennar selst í þrjátíu milljónum eintaka og skírskota ekki síst til ungs fólks. Almenna bókafélagið hefur gefið út þrjár skáldsögur Rands, Kíru Argúnovu, Uppsprettunaog Undirstöðuna. Var Kíra Argúnova raunar framhaldssaga í Morgunblaðinu árið 1949. Rand flýði frá Rússlandi um miðjan þriðja áratug síðustu aldar, settist að í Bandaríkjunum og haslaði sér þar völl. Hún aðhylltist eindregna einstaklingshyggju og taldi skýjakljúfinn eitt af merkilegustu afrekum mannsandans.
Ayn Rand setti fram tvær frumlegar hugmyndir í skáldsögum sínum. Hin fyrri var, að kapítalisminn væri ekki andlaust kapphlaup um efnisleg gæði. Hetjur kapítalismans eða viðskiptaskipulagsins væru hins vegar ekki herforingjar á hvítum fákum eða mælskugarpar á torgum úti, heldur frumkvöðlar, iðnjöfrar, brautryðjendur, athafnamenn. Þeir lifa ekki sníkjulífi á náungum sínum, heldur skapa eitthvað nýtt, og aðrir njóta þess með þeim í frjálsum viðskiptum. Á meðan rithöfundarnir Halldór Guðjónsson frá Laxnesi og Þórbergur Þórðarson sátu á kaffihúsum við Aðalstræti og skröfuðu um, hvernig bæta mætti kjör íslenskrar alþýðu, sat Jón Þorláksson verkfræðingur á skrifstofu sinni í Bankastræti og lagði á ráðin um vegi og brýr, svo að fólk gæti komist leiðar sinnar fyrirhafnarlítið, teiknaði vatnsveitur, svo að það ætti aðgang að hreinu vatni, rafmagnsveitur, svo að það gæti kveikt ljós í vetrarmyrkrinu, og hitaveitur, svo að það gæti bægt frá sér vetrarkuldanum.
Seinni hugmyndin er í beinu framhaldi af hinni fyrri. Hún er sú spurning, hvað gerist, ef dugmesta fólkið gefst upp á að vinna fyrir aðra og finnur sér samastað, þar sem það getur notið eigin verka. Svarið er auðvitað, að þá hleypur óáran í þá, sem eftir sitja. Sífellt harðari átök verða um sífellt minni feng. Öll orkan fer í að skipta, engin í að skapa. Rand lýsir þessu eftirminnilega í Undirstöðunni, en mörg dæmi eru til um þetta í mannkynssögunni. Þau Ferdínand og Ísabella ráku gyðinga frá Spáni í lok fimmtándu aldar, en þeir höfðu staðið framarlega í vísindum, listum og atvinnulífi. Afleiðingin varð stöðnun. Á Kúbu flýði allt dugmesta fólkið eftir valdatöku kommúnista, tíu af hundraði landsmanna, og afleiðingin varð almenn fátækt. Ef til vill er Svíþjóð besta dæmið. Um miðja nítjándu öld náðu eindregnir frjálshyggjumenn þar völdum og juku stórlega atvinnufrelsi. Fjöldi frumkvöðla spratt upp. Næstu hundrað árin var hagvöxtur í Svíþjóð ör, og þjóðin varð ein hin ríkasta í heimi. En upp úr 1970 náðu róttæklingar völdum í sænska jafnaðarmannaflokknum, sem áður hafði verið tiltölulega hófsamur, skattbyrði þyngdist stórlega, vöxtur einkageirans stöðvaðist, og athafnamenn hrökkluðust úr landi, ekki síst til Sviss. En upp úr 1990 sáu Svíar að sér og hafa verið að feta varlega aftur brautina í átt til öflugra einkaframtaks.

Raddir ungs fólks

Fjórir aðrir ræðumenn eru á ráðstefnunni. Tahmineh Dehbozorgi er 26 ára laganemi, fædd í Íran, en flýði ásamt foreldrum sínum til Bandaríkjanna árið 2015 og hefur síðan verið virk í ýmsum frelsissamtökum. Hún ætlar að minna fundarmenn á gildi frelsisins. Ida Johansson er 22 ára sænskur frumkvöðull, sem hætti í skóla 18 ára og stofnaði fyrirtæki, sem hún seldi nýlega. Hún ætlar að ræða um kynslóðir og kaupmátt. Lovro og Marin Lesic eru tvítugir Króatar, stunda nám í fjármálafræði í Zagreb, hafa stofnað fjárfestinga- og nýsköpunarfélag og fengið verðlaun fyrir ýmsar hugmyndir sínar. Ætla þeir að segja frá reynslu sinni og vonum. Verður fróðlegt að hlusta á raddir þessa unga fólks. Anton Sveinn McKee, sem hefur fjórum sinnum keppt fyrir Ísland á Olympíuleikum, stjórnar ráðstefnunni, en henni er skipt í þrjár stuttar lotur, og stjórna þeim Diljá Mist Einarsdóttir alþingismaður, Frosti Logason hlaðvarpsstjóri og Haukur Ingi Jónsson, nemi í fjármálaverkfræði í Háskólanum í Reykjavík. Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir nýsköpunarráðherra setur ráðstefnuna, en dr. Birgir Þór Runólfsson, forseti hagfræðideildar Háskóla Íslands, mælir nokkur lokaorð.

(Grein í Morgunblaðinu 11. október 2024.)

Agra, september 2024

Í Indlandsferð í september 2024 skrapp ég til Agra, sem er um 230 km í suðaustur frá Nýju Delí. Hún var um skeið höfuðborg Múgal-keisaradæmisins, sem náði til mestalls Indlandsskaga. Þar skoðaði ég Taj Mahal, sem keisarinn Shah Jahan (1592–1666) reisti til minningar um eiginkonu sína. Þetta grafhýsi er með réttu talið eitt af fegurstu mannvirkjum heims, gert úr hvítum marmara og allt að því ójarðneskt, þokkafullt, svífur frekar en stendur. Enn fremur lagði ég leið mína í Agra-virkið, sem var feikistór keisarahöll, en sonur Shah Jahan hneppti hann í stofufangelsi þar, þótt sú bót væri í máli, að hann gat horft á grafhýsi eiginkonunnar úr íbúð sinni.
Í Agra-virki varð mér ljóst, hvílíkt stórveldi Indland var um 1700. Þá bjó þar um fimmtungur jarðarbúa, og landsframleiðslan nam um fjórðungi heimsframleiðslunnar. Þegar Indland varð sjálfstætt ríki árið 1947, nam landsframleiðslan hins vegar aðeins fjórum af hundraði heimsframleiðslunnar, en Indverjar voru þó enn um fimmtungur jarðarbúa. Hvað gerðist? Hvers vegna dróst Indland aftur úr? Marxistar svara því til, að Bretar hafi arðrænt Indland eins og borgarastétt hvers lands hafi arðrænt öreiga. Sá galli er á þeirri kenningu, að stöðnun atvinnulífsins hafði hafist þegar snemma á átjándu öld, áður en Bretar komu til sögu. Múgal-keisaradæmið hafði veikst stórlega og misst yfirráð yfir mörgum svæðum Indlandsskaga og innrásarherir látið greipar sópa. Togstreita hindúa og múslima olli líka búsifjum. Minnir sú saga talsvert á þrjátíu ára stríðið í Þýskalandi 1618–1648, sem tafði framfarir þar um hátt í tvær aldir.
Síðan náði Austur-Indíafélagið yfirráðum yfir víðáttumiklum svæðum Indlandsskaga, en Adam Smith benti réttilega á í Auðlegð þjóðanna, að það væri illa fallið til að fara með völd. Þegar Bretar tóku loks stjórn Indlands í sínar hendur árið 1858, var erfitt að snúa við blaðinu, auk þess sem nýlenduherrarnir voru stundum tómlátir um þetta mikla land.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 5. október 2024.)

Nýja Delí, september 2024

Það var einkennileg tilfinning að koma frá einu fámennasta landi jarðar til Indlands, sem nú er fjölmennasta ríki heims með nær 1,5 milljarð íbúa. Þar sat ég 22.–26. september í Nýju Delí ráðstefnu Mont Pelerin samtakanna, sem Friedrich von Hayek stofnaði árið 1947 sem alþjóðlegt málfundafélag frjálslyndra fræðimanna.
Indland hlaut sjálfstæði sama ár og samtökin voru stofnuð. Næstu 42 árin réð þar ein fjölskylda mestu, Jawaharlal Nehru, forsætisráðherra 1947–1964, dóttir hans, Indira Gandhi, forsætisráðherra 1966–1977 og 1980–1984, og sonur hennar, Rajiv Gandhi, forsætisráðherra 1984–1989. Þessi valdafjölskylda hafði hlotið menntun hjá breskum sósíalistum og reyndi að koma á sósíalisma á Indlandi. Afleiðingin varð stöðnun og fátækt. Haft var á orði, að „the British Raj“ hefði breyst í „the Licence Raj“, breskt vald í leyfisveitingavald. En árið 1991 gerbreyttu Indverjar um stefnu, opnuðu hagkerfið og stórjuku atvinnufrelsi. Árangurinn var ævintýralegur. Hagvöxtur á mann hafði verið innan við 2% að meðaltali fyrstu þrjá áratugina eftir sjálfstæði, en margfaldaðist nú, var til dæmis 9% árið 2021 og 7% árið 2022. Fátækt snarminnkaði, þótt enn sé hún tilfinnanleg.
Á ráðstefnunni í Nýju Delí bar einn fyrirlesarinn saman frammistöðu nokkurra ríkja, Filippseyja og Suður-Kóreu, Botsvana og Sambíu og Dómínikanska lýðveldisins og Níkaragúa, og var samanburðurinn undantekningarlaust atvinnufrelsinu í vil. Á meðan ég hlustaði á ræðu hans, velti ég því fyrir mér, hvort Bretar hefðu ekki gert mistök með því að veita ekki einstökum ríkjum Indlands, til dæmis furstadæmunum Hyderabad og Mysore, sjálfstæði árið 1947 í stað þess að afhenda hrokafullu háskólafólki öll yfirráð í einu risaríki. Þá hefði ef til vill orðið til samkeppni einstakra indverskra ríkja um skynsamlega hagstjórn. Hafi einhver við þetta að athuga, að úrelt sé að fela furstafjölskyldum völd, þá má benda á, að ein fjölskylda stjórnaði einmitt Indlandi í röska fjóra áratugi, þótt hún kenndi sig við alþýðuna.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. september 2024.)

Dyflinn, september 2024

Samkvæmt Íslendingabók er ég 28. maður frá Melkorku Mýrkjartansdóttur hinni írsku og 31. maður frá Auði djúpúðgu Ketilsdóttur, sem gift var norrænum herkonungi í Dyflinni á Írlandi, en hraktist til Íslands seint á níundu öld, eftir að maður hennar og sonur höfðu verið felldir. Það var því fróðlegt að koma til Dyflinnar, þar sem ég hélt fyrirlestur á málstofu 17. september 2024 ásamt Íslandsvininum Daniel Hannan, barón af Kingsclere.
Í fyrirlestri mínum rakti ég hina fornu germönsku sjálfstjórnarhefð, sem Tacitus lýsti fyrir tvö þúsund árum og Montesquieu taldi upphaf þrískiptingar ríkisvalds. Snorri Sturluson átti rætur í þessari hefð. Hann hafði samúð með tveimur forngermönskum hugmyndum, að valdhafar yrðu að lúta sömu lögum og þegnar þeirra og að svipta mætti þá völdum, brytu þeir lögin freklega. Seinna átti John Locke eftir að binda þessar hugmyndir í heimspekikerfi. Frjálshyggja hans og þeirra Davids Humes og Adams Smiths var í rauninni útlegging á þeirri stjórnmálahefð, sem myndast hafði á Stóra Bretlandi, ekki síst með byltingunni blóðlausu 1688, en hún var gerð til að treysta og færa út hefðbundin réttindi.
Franska byltingin 1789 var hins vegar tilraun til að umskapa allt þjóðlífið eftir kenningum rithöfunda, sem enga reynslu höfðu af mannaforráðum. Hún hlaut að enda illa. Þetta sá Edmund Burke, og í meðförum hans varð frjálshyggja þeirra Lockes, Humes og Smiths að frjálslyndri íhaldstefnu, sem þeir Alexis de Tocqueville og Friedrich von Hayek efldu síðar að rökum. Fyrir þeim voru aðalatriðin valddreifing, viðskiptafrelsi og einkaeignarréttur. Hin kvísl frjálshyggjunnar varð frjálslyndisstefna þeirra Tómasar Paines, Johns Stuarts Mills, Johns Maynards Keynes og Bertils Ohlins, en hún einkennist af víðsýni, rómantískri einstaklinghyggju og örlæti á almannafé.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 21. september 2024.)

Hæfi Róberts Spanó

Þögnin getur verið merkileg heimild. Vorið 2009 gerði Sigríður Benediktsdóttir í Rannsóknarnefnd Alþingis á bankahruninu sig vanhæfa með gáleysislegum ummælum í bandarísku stúdentablaði. Aðrir nefndarmenn báðu hana að víkja, en hún neitaði. Þeir gáfust upp og breyttu niðurstöðu sinni með fráleitum rökum. Róbert Spanó þagði.

Nokkru eftir að naumur meiri hluti Alþingis ákvað haustið 2010 að höfða mál gegn Geir H. Haarde fyrir Landsdómi, settist Eiríkur Tómasson í dóminn. Hann hafði ekki aðeins verið stjórnmálaandstæðingur Geirs, heldur líka haldið því fram opinberlega, að neyðarlögin 2008, sem Geir bar fram,  væru hreinn stuldur frá reikningseigendum í peningamálasjóðum, en þar geymdi hann fé samtaka, sem hann stjórnaði. Spanó þagði.

Eiríkur hafði einnig skrifað grein á visir.is þar sem hann kenndi ríkisstjórn Geirs H. Haarde beinlínis um bankahrunið, en sú grein hvarf skyndilega eftir stuttan tíma. Spanó þagði. Hann veitti hins vegar þingmönnum vinstri flokka aðstoð við undirbúning málsins gegn Geir.

Nú ryðst Spanó skyndilega fram og telur auðheyrilega hafa verið rétt að áminna vararíkissaksóknara fyrir ýmis óvarleg ummæli opinberlega og síðan leysa hann tímabundið frá störfum. Sjálfur tel ég hafa verið rétt að vanda um við vararíkissaksóknara fyrir ummælin og leggja fyrir hann að fara embættis síns vegna gætilega, en láta þar við sitja.

Það breytir því ekki, að óþjóðalýður reynir nú að þagga niður í mönnum. Stendur hann að kærunni á hendur vararíkissaksóknara. Einn úr hópnum réðst á utanríkisráðherra á fundi í Háskólanum, annar reyndi að stökkva af áheyrendapöllum Alþingis niður í fundarsalinn, og þessi lýður hefur hvað eftir annað truflað starfsfrið þingsins. Leiðtogi hans er hin hálftyrkneska Sema Serderoglu, en þegar Spanó starfaði í Strassborg, spókaði hann sig með hinum illræmda Erdogan Tyrklandsforseta.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 14. september 2024.)

Horft út um glugga

Hressingarskálinn var lengi eitt vinsælasta kaffihúsið í miðbæ Reykjavíkur, eins og ég hef hér vikið að áður. Höfðu gestir gaman af að horfa út á Austurstræti, þar sem margt var um að vera. Eitt sinn á fimmta áratug síðustu aldar sátu skáldin Tómas Guðmundsson og séra Sigurður Einarsson í Holti saman á Hressingarskálanum, og sáu þeir gamlan bekkjarbróður sinn úr menntaskóla, Halldór Kiljan Laxness, stika fram hjá. Þá varð Sigurði að orði: „Hugsaðu þér, Tómas, hvað hefði getað orðið úr okkur, ef við hefðum haft dugnaðinn hans Halldórs!“ Liggja þó eftir þá báða hin ágætustu kvæði.
Einn fastagesturinn á Hressingarskálanum var Haraldur Hamar Thorsteinsson, sonur Steingríms skálds. Hann var óreglumaður og fékkst við lítið annað en setu á kaffihúsum. Um hann sagði annar fastagestur, Agnar Þórðarson rithöfundur: „Hann var að sjá eins og ævisaga, þar sem allar síðurnar eru auðar.“
Einhverju sinni snemma á níunda áratug síðustu aldar sátu þeir Bergur Pálsson stjórnarráðsfulltrúi og Ásgeir Hannes Eiríksson pylsusali að skrafi á Hressingarskálanum, og sáu þeir Magnús Torfa Ólafsson, þá blaðafulltrúa ríkisstjórnarinnar, skálma fram hjá. Sagði þá Bergur: „Hvaða læti eru þetta í honum Magnúsi? Hefur hann ekki ennþá áttað sig á því, að hann er kominn í vinnu hjá hinu opinbera?“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. september 2024.)

Nauðsynleg upprifjun

Stuðningsmenn Dags B. Eggertssonar rjúka upp eins og nöðrur, ef á það er minnst, að hann lét greiða sér tíu ára uppsafnað orlof, um tíu milljónir króna, við nýleg starfslok sem borgarstjóri. Þegar ég birti á Snjáldru (Facebook) afrit af pistli mínum um málið, hvæsti þar bróðir Dags, Gauti B. Eggertsson: „Kannski þú gefir þér tíma til ad útskýra hvernig Davíð Oddson [svo] tekst at [svo] kreista út 4 milljónum [svo] í hverjum einasta mánuði m.a. 2 milljónir á mánuð fyrir að hafa gegnt stöðu forætisráðherra [svo], sérsniðið ákvæði fyrir hann, byggt á eigin eftirlaunalögum sem voru svo gróf að ég veit ekki betur en þau hafi verið felld úr gildi en voru þó ekki afturvirk. Svo er spurning hvernig honum hafi tekist að kreista út hinar tvær milljónirnar.“ Hann bætti við: „Etv vill fyrir að setja seðlabankann á hausinn?“
Ég svaraði því til, að Davíð Oddsson hefði ekki verið upphafsmaður eftirlaunafrumvarpsins, og sagði síðan: „Seðlabankinn varð aldrei gjaldþrota. Stofnanir verða gjaldþrota, þegar þær geta ekki lengur staðið við skuldbindingar sínar og eru gerðar upp. Hvenær varð það? Aldrei. En auðvitað tapaði Seðlabankinn verulegu fé á því að reyna að halda bankakerfinu gangandi, áður en það hrundi. Hann lánaði gegn veikum veðum (m. a. ástarbréfum), þótt hann setti að vísu strangari reglur (aðeins lánað gegn skráðum bréfum) en flestir aðrir seðlabankar. Seðlabankinn, sem þú starfaðir hjá, Seðlabankinn í New York, lánaði gegn miklu lakari veðum, jafnvel ruslbréfum og hlutabréfum, eins og tókst að upplýsa eftir mikinn málarekstur fyrir bandarískum dómstólum. Og auðvitað tapaði Seðlabankinn íslenski miklu á því, að stjórnvöld fóru að því ráði hans (í frumvarpinu, sem smíðað var í Seðlabankanum, ekki síst með aðstoð Ragnars Önundarsonar) að gera innstæður að forgangskröfum á banka, sem fól í sér, að kröfur Seðlabankans á banka voru settar aftur fyrir.“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 31. ágúst 2024.)

Dagur í orlofi

Sumt getur verið löglegt, en siðlaust, til dæmis þegar Dagur B. Eggertsson borgarstjóri lét við starfslok á dögunum greiða sér tíu milljónir í uppsafnað orlof, en hann nýtur áfram fullra launa sem borgarfulltrúi og formaður borgarráðs. Sumir opinberir starfsmenn hafa látið greiða sér slíkt uppsafnað orlof, en aðrir ekki. Hafa reglur um þetta nú víða verið hertar og starfsmönnum ekki leyft að safna upp orlofi í stað þess að nýta það. Skýtur skökku við, að Dagur skuli ekki hafa nýtt sér orlof, úr því að hann upplýsti sumarið 1918, að hann hefði greinst með sjaldgæfan gigtarsjúkdóm, sem skerti hreyfigetu og halda yrði niðri með sterkum lyfjum.   
Ólíkt hafast valdsmenn að. Þegar Davíð Oddsson lét af starfi borgarstjóra sumarið 1991, átti hann rétt á biðlaunum í sex mánuði óháð því, hvað hann tæki sér þá fyrir hendur. Hann ákvað að þiggja þau ekki, enda tók hann strax við stöðu forsætisráðherra. Sverrir Hermannsson, sem fór vorið 1988 beint af þingi í bankastjórastarf, heimtaði hins vegar biðlaun sem þingmaður. Var málið þá skoðað sérstaklega og komist að þeirri niðurstöðu, að skylt væri að greiða Sverri launin, úr því að hann færi fram á það. Enn fremur má nefna, að á ríkisstjórnarárum Davíðs og raunar fyrr og síðar gátu makar ráðherra fengið hálfa dagpeninga ráðherra, þegar þeir fóru með þeim í utanlandsferðir. Var það sumum ráðherrahjónum drjúg tekjulind. Ástríður Thorarensen, eiginkona Davíðs, þáði hins vegar ekki dagpeninga í slíkum ferðum.
Þegar Davíð var flæmdur úr Seðlabankanum í ársbyrjun 2009, var ráðinn norskur maður í stöðu seðlabankastjóra þrátt fyrir skýr ákvæði stjórnarskrárinnar um, að embættismenn skyldu vera íslenskir ríkisborgarar, enda eiga þeir að gæta mikilvægra hagsmuna Íslands gagnvart útlendingum. (Rifja má upp, að árið 1262 höfðu Íslendingar skilið það til í samningum við Noregskonung, að embættismenn skyldu íslenskir vera.) En Davíð hafði verið ráðinn seðlabankastjóri haustið 2005 til sjö ára, svo að hann átti eftir rösk þrjú ár af ráðningartíma sínum. Átti hann tvímælalaust rétt á fullum launum allt þetta tímabil, en kaus að krefjast þeirra ekki.
Ef til vill er líka kominn tími til að segja sannleikann um eftirlaunafrumvarpið umdeilda.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 24. ágúst 2024.)

Rangfærslur um Ísrael og Arabaríkin

Mánudaginn 14. október 2024 hafði ungur bresk-ísraelskur hagfræðingur, Ely Lassman, framsögu á fundi, sem ég efndi til í Þjóðminjasafninu. Var Lassman staddur hér af öðrum ástæðum, og bað ég hann að eiga við okkur orð um „Ísrael, Arabaríkin og Vesturveldin“. Lassman fæddist í Bretlandi, en fluttist ungur með foreldrum sínum til Ísraels og gegndi þar herþjónustu. Því miður og gegn vilja mínum urðum við að hafa fundinn lokaðan, því að fullvíst var, hefðum við auglýst hann, að hinir háværu og herskáu stuðningsmenn hryðjuverkasamtakanna Hamas og Hesbollah á Íslandi hefðu þá reynt að ryðjast inn og hleypa fundinum upp. Morgunblaðið birti síðan viðtal við Lassman 17. október. Þetta varð tilefni til þess, að Hjálmtýr Heiðdal kvikmyndagerðarmaður, formaður félagsins Ísland-Palestína, skrifaði hér andmæli 19. október, sem mér er ljúft og skylt að svara.

Hver er Hjálmtýr Heiðdal?

Hjálmtýr Heiðdal hefur ekki alltaf borið sérstaka umhyggju fyrir undirokuðum þjóðum eða þjóðarbrotum. Eitt dæmi er Tíbet. Það var sjálfstætt ríki öldum saman, en Kínverjar hernámu það árið 1950. Útlagastjórn Dalai Lama hefur nefnt ótrúlegar tölur um morðölduna, sem þá skall á (1,2 milljónir manna), en franski fræðimaðurinn Jean-Louis Margolin giskar á, að um 800 þúsund manns hafi týnt lífi af völdum kommúnista. Tíbetar risu upp gegn hernáminu árið 1959 og tóku um skeið höfuðborgina Lhasa, en uppreisnin var barin niður af hörku. Um það tímabil, sem í hönd fór, sagði Hjálmtýr Heiðdal í Stéttabaráttunni, 1. tbl. 1976: „Það, sem síðan hefur gerst í Tíbet, er það, að fyrrverandi þrælar og ánauðugir bændur hafa tekið við stjórn landsins. Uppbyggingin er geysileg, og ástandið hefur gjörbreyst frá því, sem áður var. Menning tíbeta hefur blómgast við hagstæð skilyrði.“ Því fer fjarri, eins og menn geta lesið sér til um í alfræðiritum og sögubókum. Þótt líklega hafi Kínverjar ekki framið þjóðarmorð í venjulegum skilningi orðsins í Tíbet (reynt að útrýma Tíbetum), hafa þeir leitast við að uppræta hefðbundna menningu landsmanna. Gefa þarf öllum börnum kínversk nöfn, öll kennsla í skólum fór fram á kínversku fram til 1979, aðeins standa örfá búddaklaustur eftir (þrettán af rösklega sex þúsund), og fjöldi Kínverja hafa flust til landsins. Tíbetar eru að hverfa sem þjóð.

Ástandið í Kambódíu undir stjórn kommúnista, rauðu kmeranna, var enn verra. Þeir tóku völd árið 1975, og fyrsta verk þeirra var að reka alla íbúa út úr borgum landsins og upp í sveitir, þar sem þeir áttu að þræla á ökrum, en voru umsvifalaust teknir af lífi, ef þeir óhlýðnuðust. Rauðu kmerarnir ætluðu að þurrka út fortíðina, eyða öllum ummerkjum fyrri tíma, skapa nýjan mann, hlýðinn og óspilltan af fornri menningu. Þeir gengu enn lengra í grimmdarverkum en Hitler, Stalín og Maó. Kambódía varð „land hinna ólýsanlegu glæpa“. Fræðimenn hafa reynt að meta, hversu margir týndu lífi af völdum rauðu kmeranna, og voru þeir samkvæmt einni rækilegustu rannsókninni um tvær milljónir, fjórðungur íbúa. Þetta er hlutfallslega miklu meira en aðrir fjöldamorðingjar alræðisstefnunnar komust yfir. Þess má geta, að hin áhrifamikla kvikmynd Blóðakrar (The Killing Fields) gerist við valdatöku rauðu kmeranna. Þegar Víetnamar réðust inn í Kambódíu árið 1979, var þeim víða tekið eins og frelsurum. En Hjálmtýr Heiðdal lét engan bilbug á sér finna, heldur varði rauðu kmerana á málfundi á Hótel Esju (nú Nordica) fimmtudaginn 18. janúar 1979 og fylgdi ræðu sinni eftir í greinum í DV 3. febrúar og Þjóðviljanum 6. febrúar. Í Þjóðviljanum hafði hann það eftir gestum í Kambódíu í valdatíð rauðu kmeranna, að þeir hefðu „dáðst að eldmóði, staðfestu og athafnagleði alþýðunnar í Kampútseu [heiti rauðu kmeranna á Kambódíu] við að endurreisa land, sem orðið hefur fyrir slíkum búsifjum af völdum stríða“.

Stofnun Ísraelsríkis

Það var því ekki von á góðu, þegar Hjálmtýr Heiðdal sneri sér frá Tíbet og Kambódíu og að Gaza-svæðinu. Hann rifjar eins og Lassman upp, að Sameinuðu þjóðirnar gerðu tillögu um það árið 1947, að umboðssvæði Breta, sem þeir kölluðu Palestínu, yrði skipt í tvö ríki, gyðinga og araba. Telur Hjálmtýr, að gyðingar hafi átt að fá í sinn hlut meira land, þótt þeir væru færri en arabar. Geri ég enga athugasemd við þá staðhæfingu hans. En síðan segir hann: „Síonistar sáu að þetta gat ekki gengið svo þeir hröktu 750,000 Palestínumenn af heimilum sínum.“ Hér er horft fram hjá aðalatriðum málsins. Gyðingar samþykktu tillögu SÞ, en arabar höfnuðu henni, og Arabaríkin gerðu árás á hið nýstofnaða Ísraelsríki í maí 1948. Samkvæmt opinberum tölum flýðu síðan 856.000 gyðingar frá Arabaríkjum til Ísraels og 726.000 arabar frá Ísrael til Arabaríkjanna. Sumir þeirra voru eflaust hraktir með valdi frá landinu, og sagði Lassman einmitt aðspurður á fundinum með okkur, að hann teldi þá hafa verið beitta ranglæti. En margir flýðu af sjálfsdáðum, ekki síst vegna þess að þeir héldu, að Arabaríkin myndu leggja Ísrael að velli, svo að útlegð þeirra yrði aðeins tímabundin. Ísrael sigraðist hins vegar á ofureflinu, og eftir vopnahlé hernam Jórdanía vesturbakka Jórdan-ár og Egyptaland Gaza-svæðið, og héldu þessi ríki þessum svæðum til 1967.

Þetta er ekki í fyrsta sinn á tuttugustu öld, að fjölmennir hópar hafa flúið undan nýjum valdhöfum í heimahögum sínum. Árið 1923 var 1,2 milljón grískumælandi manna rekin frá Tyrklandi til Grikklands og 400 þúsund múslimar frá Grikklandi til Tyrklands. Árið 1940 flýðu 400 þúsund Finnar frá finnsku Karelíu til Finnlands, eftir að Stalín hafði lagt undir sig land þeirra. Árið 1945 voru nær tíu milljónir þýskumælandi manna reknar frá Póllandi og Tékkóslóvakíu til Þýskalands. Árið 1962 flýðu um 800 þúsund frönskumælandi manna frá Alsír til Frakklands, enda hafði þeim verið sagt, að þeir gætu valið um að yfirgefa landið í líkkistu eða með ferðatösku. Allt var þetta hörmulegt, eins og flótti arabanna frá Ísrael og gyðinganna frá Arabaríkjunum. En sá mikli munur var á, að Arabaríkin tóku ekki við flóttamönnunum frá Ísrael (þrátt fyrir allt sitt tal um bræðralag araba), heldur geymdu þá í sérstökum búðum, kynslóð fram af kynslóð. Sárin fengu ekki að gróa, heldur var þeim haldið opnum og í þau stráð salti. Fólkið í flóttamannabúðunum hafði fátt annað fyrir stafni en hata Ísrael.

Forn heimkynni gyðinga

Hjálmtýr Heiðdal segir einnig, að gyðingar hafi tekið land af aröbum (þótt hann hefði ekki sömu áhyggjur af Kínverjum í Tíbet á sínum tíma). Það er bæði rétt og rangt. Fyrir stofnun Ísraelsríkis urðu gyðingar að kaupa sér jarðnæði, fyrst í Tyrkjaveldi, síðan á umboðssvæði Breta, þótt raunar hefðu alltaf einhverjir gyðingar búið í landinu, sem var auðvitað hið forna heimkynni gyðingaþjóðarinnar. Gyðingar hafa búið í Ísrael í 3.500 ár, en arabar komu ekki þangað fyrr en 637 e. Kr. (þótt ég telji þá staðreynd ekki mikilvæga hér og nú). Því má ekki heldur gleyma, að fyrir seinni heimsstyrjöld skiptust ríki heims í þau, sem vildu losna við gyðinga sína, og hin, sem vildu ekki taka við þeim. Því síður má gleyma Helförinni, þegar nasistar reyndu að útrýma gyðingum með dyggilegri aðstoð arabaleiðtoga eins og stórmúftans af Jerúsalem (eða Jórsölum, eins og fornmenn kölluðu borgina). En eins og Lassman viðurkenndi á fundinum með okkur, hafa eflaust margir arabar verið flæmdir af landi sínu í stríðinu árið 1948, sem Arabaríkin hófu.

Hjálmtýr fer þó rangt með, þegar hann vitnar í ísraelsk lög frá árinu 2018 eins og þau séu stjórnarskrá ríkisins. Þau eru það ekki, heldur viðbót við hana, og voru þau samþykkt á Ísraelsþingi með 62 atkvæðum gegn 55, en tveir skiluðu auðu. Þessi lög kveða á um það, að Ísrael sé heimkynni gyðingaþjóðarinnar. Hæstiréttur Ísraels komst að þeirri niðurstöðu árið 2021, að lögin stönguðust ekki á við stjórnarskrána, enda má segja, að þau feli í sér hið augljósa, að Ísrael sé heimkynni gyðingaþjóðarinnar. Réttindi annarra ríkisborgara eru þó vel tryggð í Ísrael, og njóta arabar og aðrir minnihlutahópar þar fullra stjórnmálaréttinda. Stafar gyðingum ekki ógn af þeim, og margir þeirra eru í her landsins. Hatursmenn Ísraelsríkis eru aðallega afkomendur flóttamanna, sem hírast í búðum í Arabaríkjum og hafa aldrei fengið að njóta sín. Það er sorglegt. En það breytir engu um, að Ísrael er eina lýðræðisríkið í Miðausturlöndum.

Enn fremur fer Hjálmtýr rangt með um viðskilnað Ísraelsmanna á Gaza-svæðinu árið 2005. Það er rétt, að þeir jöfnuðu við jörðu öll heimkynni gyðinganna, sem neyddir voru til að flytja frá Gaza. En Hjálmtýr getur þess ekki, að þeir létu alla innviði, svo sem vegi og brýr, hafnir, flugvöll, sólarvirkjanir og gróðurhús, standa óbreytta. Þegar Hamas-liðar náðu völdum, vildu þeir ekki nota þessa innviði, af því að þeir hefðu verið gerðir af gyðingum, og eyðilögðu þá ýmist eða létu grotna niður. Hamas-liðar notuðu síðan hina miklu fjárhagslegu aðstoð, sem þeir hafa fengið áratugum saman, til að kaupa vopn og grafa göng til undirbúnings því stefnuskráratriði sínu að tortíma Ísraelsríki.

Um hvað þegir Hjálmtýr?

Ef til vill er athyglisverðast í máli Hjálmtýs Heiðdals, um hvað hann ræðir ekki. Hann þegir um gyðingana frá Arabaríkjunum, sem urðu að flýja til Ísraels árið 1948. Hann getur ekki um Arabaríkin, sem neituðu að taka á móti aröbum frá Ísrael árið 1948 og geymdu þá þess í stað í flóttamannabúðum. Hann minnist ekki á hina villimannslegu árás Hamas-liða á Ísrael 7. október 2023, sem var upphaf núverandi átaka, en þá voru 1.200 gyðingar drepnir, konum nauðgað, börn myrt, gíslar teknir. Hann lætur ósagt, að Hamas jafnt og Hesbollah hafa það beinlínis á stefnuskrá sinni að tortíma Ísraelsríki og útrýma öllum gyðingum. Þessu má öllu fletta upp á Netinu. Barátta Ísraelsmanna við þessi hryðjuverkasamtök er barátta milli menningar og villimennsku. Af þeim 965 einstaklingum, sem hafa fengið Nóbelsverðlaun, hafa 216 verið gyðingar, en ég veit aðeins um einn araba, sem fengið hefur verðlaun í raunvísindum, og einn friðarverðlaun (Jasser Arafat) og þá fyrir að lofa að hætta að drepa gyðinga (aðrir múslimar, sem hafa fengið verðlaunin, hafa verið Egyptar, Tyrkir eða Íranir, ekki arabar). Það veitir gyðingum auðvitað ekki nein réttindi umfram araba (eða Íslendinga), en ætti að kenna okkur að meta menningu þeirra.

Þessar staðreyndir kunna hins vegar að skýra gyðingahatrið, sem blossað hefur upp á Vesturlöndum, eins og Lassman benti á. Öfgavinstrimenn eins og Hjálmtýr Heiðdal hata vestræna menningu með einstaklingseðli sínu, fjölbreytni, umburðarlyndi, réttarríki, viðskiptafrelsi, einkaeignarrétti, lífsgleði og lífsnautnum. Þeir sóttu á sínum tíma hvatningu til kínverskra kommúnista og rauðra kmera, og nú sækja þeir hana til hryðjuverkasamtakanna Hamas og Hesbollah og til klerkastjórnarinnar í Íran, en allir vilja þessir aðilar vestræna menningu feiga. Því hljóta þeir að hata eina vestræna ríkið í Miðausturlöndum. Jafnframt hata þeir alla þá, sem skara fram úr, eins og gyðingar gera óneitanlega. Öfgavinstrimenn vilja jafna allt niður á við, gera alla að sömu minnipokamönnum og þeir eru sjálfir. Þeir láta sig engu skipta, að Hamas-liðar kúga konur og samkynhneigða og nota óbreytta borgara sem lifandi skildi, svo að þeir bera miklu fremur ábyrgð á mannfallinu í Gaza en Ísraelsher.

Sótt að málfrelsi og fundafrelsi

Að lokum hlýt ég að víkja aftur að því, sem Hjálmtýr Heiðdal bendir réttilega á, að fundur okkar var lokaður. Sannleikurinn er sá, að vinstriöfgamenn, sem styðja hryðjuverkasamtökin Hamas og Hesbollah, eru á Íslandi sem annars staðar orðnir hættulegir stjórnarskrárbundnum réttindum okkar, málfrelsi og fundafrelsi. Þeir veitast að utanríkisráðherra á fundi í Háskóla Íslands, reyna að stökkva fram af svölum áhorfendapalls í Alþingishúsinu, tjalda vikum og mánuðum saman í leyfisleysi á Austurvelli, jafnframt því sem þeir hóta öllu illu þeim fyrirtækjum, sem eiga viðskipti við Ísrael. Fyrir skömmu varð að hætta við fund með Ísraelsmanni í verkfræðideild Háskóla Íslands, vegna þess að vinstriöfgamenn ætluðu að hleypa honum upp. Menningarfélag gyðinga á Íslandi hélt samkomu 7. október síðast liðinn til að minnast fórnarlamba árásarinnar á Ísrael ári áður, og varð hann að vera lokaður, svo að óspektarmenn kæmust ekki að. Hið sama var að segja um þennan fund með Ely Lassman. Við þetta verður ekki unað til lengdar. Við hljótum að reyna að endurheimta málfrelsi okkar og fundafrelsi.

Ólýðræðislegt?

Framundan er forsetakjör í Bandaríkjunum, og nýlega var kosið til þings í Bretlandi og Frakklandi. Þótt fyrirkomulag kosninga í þessum þremur löndum sé um margt ólíkt, er það sameiginlegt, að úrslit kosninga þurfa ekki að svara til atkvæðatalna. Verkamannaflokkurinn í Bretlandi fékk færri atkvæði en í síðustu kosningum, en miklu fleiri þingsæti. Skýringin var, að Íhaldsflokkurinn tapaði fjölda þingsæta, af því að í mörgum kjördæmum hirti Umbótaflokkurinn (Reform Party) af honum verulegt fylgi, svo að hann varð ekki lengur stærsti flokkurinn. Þjóðfylkingin í Frakklandi jók talsvert fylgi sitt í síðari umferð þingkosninganna, en af því að vinstri flokkar höfðu myndað bandalag gegn henni, skilaði það sér ekki í þingsætum. Vel getur verið, að forseti Bandaríkjanna verði kjörinn með minni hluta atkvæða samanlagt, vinni hann sigur í nokkrum ríkjum, sem ráðið geta úrslitum, en mörg önnur ríki eru næsta örugg vígi annars hvors stóra flokksins. 

Sumir segja, að þetta sé ólýðræðislegt. Það er hæpið. Lýðræði er ekki fólgið í því að endurspegla atkvæðatölur, heldur í möguleikanum á að skipta friðsamlega um valdhafa, hafi þeir misst fylgi. „Höfuðkostur lýðræðis er sá, að það gerir kleift að losna við ríkisstjórn án þess að skjóta hana,“ sagði Vilmundur landlæknir Jónsson. Við einmenningskjördæmi eins og í Bretlandi myndast oftast tveir flokkar, sem kjósa má um, svo að valið milli þeirra er skýrt og ábyrgðin tvímælalaus. Í bandaríska forsetakjörinu er síðan tilgangslaust að leggja saman atkvæðatölur úr einstökum ríkjum til að reikna út einhvern meiri hluta kjósenda. Það eru ríkin fimmtíu, sem kjósa forsetann, og hann þarf að hafa meiri hluta á kjörmannasamkomu, sem skipuð er fulltrúum frá ríkjunum.    

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 17. ágúst 2024.)