Ræða í Vínarborg 8. nóvember 2022

The surroundings could not be more appropriate. We are overlooking Vienna from the 23rd floor of the Ringturm, the highest building in the city after the cathedral, Stephansdom. Tonight we are celebrating the Hayek Lifetime Achievement Award, given out annually by the Hayek Institute and the Austrian Economics Centre. Friedrich August von Hayek was, I believe, the thinker who provided the most cogent and plausible defence of Western civilisation in the twentieth century. The question he posed was: How can we accomplish so much when we, as individuals, know so little? His answer, in  brief, was: Because we can utilise the knowledge other people possess, and this we do through the price mechanism across places in the present, in the international free market, and through traditions and practices across times, generation by generation. Society is about the acquisition, transmission and utilisation of knowledge.

In his works, Hayek gives an account not only of individual reason, but also of collective reason, the accumulated cultural capital which we indeed call Western civilisation. Hayek’s theory of knowledge is not only a powerful research programme in the social sciences, but it also offers guidance to policy makers: their main task should be to remove hindrances to the free flow of information between people. For example, income distribution is not about a mother dividing up a cake between her children; it is rather an indispensable device providing us with information on how we can best use and develop our abilities and special talents for the benefit of ourselves and of others.

Previous winners of the Hayek Lifetime Achievement Award include Peruvian novelist Mario Vargas Llosa, the 2010 Nobel Laureate in Literature, Scottish historian Niall Ferguson, formerly at Oxford and Harvard and now at the Hoover Institution in California, prolific American economic historian Deirdre McCloskey, successful American entrepreneur Peter Thiel, and influential American economist Arthur Laffer, after whom the Laffer Curve is named. Last year I had the pleasure to give a speech here in Vienna in honour of Montenegran economist and educationalist Veselin Vukotic who won the award for his tireless efforts to improve the economic conditions of his small and beautiful country.

This year the Award goes to an old friend, Dr. Emilio Pacheco. He was born in March 1953 in Venezuela so he is only a month younger than me. In 1975, he graduated with a BA in Social Sciences from the Catholic University André Bello in his native country. Soon thereafter, he and his wife Isabel moved to England where in 1980 he completed an MA in intellectual history at the University of Sussex. After that, he came to Oxford where he studied politics at St. Anthony’s, and it was at Oxford that we became friends. I was there from 1981 to 1985. Emilio and Isabel stayed in Oxford until 1986 when Emilio graduated with a D.Phil. in Politics, and it was in Oxford that their older daughter Isabella spent her first years. They have a younger daughter, Iñez, and five grandchildren, Margot, Josefina, Agnes, Carmen and Oscar.

Emilio and I were both liberals in the classical sense, with me perhaps being more conservative than him. He was then as now a quiet, thoughtful scholar. We were both very interested in Hayek’s ideas. I had first met Hayek in 1980 when he came to Iceland and gave two lectures, and one of our teachers at Oxford, Dr. John Gray of Jesus College, shared our interest in Hayek and was himself working on a book on him. In the spring of 1983, Hayek visited us in Oxford, and we took him to a Chinese restaurant, Xian on Banbury Road. Over dinner, we had a long and fruitful discussion with him, not least about the two most prominent schools of free market economics, the Chicago School of Frank H. Knight, Milton Friedman, George J. Stigler, and Gary S. Becker, and the Austrian School to which Hayek himself belonged with Carl Menger, Eugen von Böhm-Bawerk, Ludwig von Mises and to some extent Joseph Schumpeter.

At the end of the dinner, we asked Hayek whether he would gave us permission to use his name because we wanted to found a Hayek Society at Oxford for regular discussions about liberal principles and problems. Hayek then said: “Of course I am delighted that young people are interested in my ideas. But if I am to give you permission to use my name, you have in return to make a promise to me, for your own good. Do not become Hayekians. I have noticed that the Marxists are much worse than Marx and that the Keynesians are much worse than Keynes. You have to maintain a critical distance from people. It is the ideas that matter. They are indeed much more powerful in the long run than special interests.”

We made the promise that Hayek wanted, although I am not sure that all of us were able to fulfil it. Speaking for myself, I am in agreement with Hayek on most things, except perhaps on nationalism. It left an indelible mark on Hayek that he had witnessed the collapse of the multi-national Danubian Empire of the Habsburgs which had been a vast free trade zone, sharing a sound and stable currency. He blamed its collapse on nationalism whereas I would argue for national sovereignty, but certainly in combination with free trade and an international competitive market. In other words, economic integration does not necessarily presuppose political integration.

In a sense, though, we followed Hayek’s advice because we sometimes invited critics of classical liberalism to speak at our biweekly meetings during terms. They included communist philosopher Gerry Cohen, always witty and sharp, market socialist David Miller, widely read and judicious, and social democrat Raymond Plant, who was interested in what Hegel and Hayek had in common. Most of our speakers were however broadly sympathetic to Hayek’s classical liberalism. Indeed, three of them published books on Hayek, Jeremy Shearmur (who had for a while been Karl Popper’s research assistant), Norman Barry and John Gray. After the meetings we took the speaker of the day out for dinner, usually at Michel’s Brasserie in Little Clarendon Street. This was often the most enjoyable and stimulating part of the event.

We kept in touch with Hayek, and in the spring of 1985 he told us that he would be in London one day and that we could meet. I wrote to Leonard Liggio who was in charge of the Hayek Fund which was supposed to encourage liberal scholarship, and he gave us a small grant which enabled us to invite Hayek to dinner at the Ritz in London. There were five of us at the dinner, Emilio, Chandran Kukathas, Stephen Macedo, Andrew Melnyk, and I. Our guest was in very good mood and told us a lot about his life and works.

For example, he told us that labels mattered. At a meeting with Pope John Paul II he had used the word ‘superstitions’ for certain ideas which might be useful, but neither analytically nor empirically true. When he noticed that the holy father was not very happy with his choice of words, he gently suggested that perhaps ‘symbolic truths’ would be more appropriate. Pope John Paul immediately agreed and seemed quite pleased. Although himself an agnostic, Hayek always thought that the liberal movement should regard the Christian churches as allies. He recalled that they had been almost the only centres of resistance to European totalitarianism in the period of what we could call ‘the thirty years war’ from 1914 to 1945. Hayek was not sympathetic to ‘liberation theology’, then much in vogue in Latin America. ‘Paradoxically, liberation can be the opposite of liberty. It can indeed destroy liberty. We should not liberate ourselves from our liberal heritage, for example, or the rule of law,’ Hayek said.

Hayek recalled that he had personally met four American presidents. The first one was Calvin Coolidge in 1923. Hayek was then in America as the research assistant of an economics professor, and when the American Economic Association held its general meeting in Washington DC, it was small enough that the President could invite all the participants to a reception in the White House. The second president Hayek met was Herbert Hoover but that was long after he had left office. During John F. Kennedy’s presidency he was once invited to the White House and again once by Ronald Reagan. ‘The interesting contrast between them,’ Hayek told us, ‘was that Kennedy was much less authentic than the professional actor Reagan. Kennedy pretended to have read several books of mine which of course he had not done, whereas Reagan told me that he had read one of my books, The Road to Serfdom, and that he had liked it a lot. Reagan had also been influenced by my old mentor Ludwig von Mises and by that brilliant journalist Frederic Bastiat.’

It was obvious that Hayek admired Margaret Thatcher who had become the Prime Minister of the United Kingdom in May 1979. She had been much influenced by Hayek. At the Ritz, Hayek told us that a few months after she took office she heard that he would be in London for a few days, and she therefore invited him to lunch at 10 Downing Street. She greeted him at the entrance with the words: ‘Professor Hayek, I know precisely what you are going to say. You are going to say that I have not done enough. And you are absolutely right.’ Hayek said that it had been difficult for him to be very critical of her after this greeting. He was however quite critical of her main opponents in the Conservative Party. He said that they were under an illusion created by John Stuart Mill: that there was a crucial difference between the production and distribution of wealth and the laws applying to one of these activities did not necessarily apply to the other one. Thus, they believed that income redistribution would not affect production much. In this they were wrong, since income distribution offered guidance to us on the channels in which we should direct our efforts.

Hayek also appreciated another famous English woman, Queen Elizabeth the Second. He had in 1984 been made Companion of Honour, and he received this award at an audience with the Queen at Buckingham Palace. ‘I had not thought much of the Queen one way or another before. But I was pleasantly surprised. She was very well-informed and quite impressive, She performed her duty impeccably,’ he told us. Later the same day his English friends gave a dinner for him at the Institute of Economic Affairs which had tirelessly been promoting his ideas for decades, and he said that this had been the happiest day of his life.

Although Hayek was a British citizen, he lived with his second wife in Freiburg in Germany. He told us that in his opinion the ablest German politicians at present were Otto von Lambsdorff from the Free Democrats and Franz Josef Strauss from the Bavarian Christian Social Union. The problem was however that they disliked each other and could not work together. They would have made a formidable team, Hayek said. Stephen Macedo asked him what he thought of the military junta in Chile and its policies. ‘We have to make a distinction between totalitarianism and authoritarianism,’ he replied. ‘The Chilean dictatorship is authoritarian and non-democratic, but it is not totalitarian. What is crucial, I think, is that such authoritarianism is reversible whereas totalitarianism is almost irreversible because it is in its nature to try and destroy all independent centres of thought and action, all that which we call civil society.’      

Hayek drank Burgundy which he said was his favourite branch of wine. At the close of the dinner, a group of musicians who had been circulating around the dining room playing at various tables came to our table and asked us whether we had any special melody which we wanted them to play. ‘Play the City of my Dreams,’ one of us whispered to them. When they started playing, Hayek immediately recognised the tune, smiled broadly, and hummed the song in German. ‘Mein Herz und mein Sinn schwärmt stets nur für Wien …’ It is an intriguing fact that now, thirty-seven years later, we should be celebrating the Hayek award here in Vienna, with a wonderful view over the whole city, the city of dreams.

Tjörvi Schiöth um landsdómsmálið

Þórarinn Hjartarson tók við mig hressilegt viðtal í hlaðvarpi sínu, og er helmingurinn aðgengilegur án endurgjalds, en hinn helmingurinn krefst áskriftar. Þar ber Þórarinn upp ýmis sjónarmið vinstri manna. Þegar hann vakti athygli á þessu á Facebook-vegg sínum, kom fram maður að nafni Tjörvi Schiöth og sagði:

Hver nennir að hlusta á HHG nema hörðustu hægrimenn og stuðningsmenn Sjálfstæðisflokksins?

Ég svaraði:

Þetta á ekki að snúast um manninn, heldur um röksemdirnar, sem hann færir fram.

Tjörvi svaraði:

Það hafa allir heyrt þínar röksemdir margoft áður. Þú ert búinn að vera að halda þeim fram í hartnær 30 ár.

Þá svaraði ég:

Þessi bók er ekki um stjórnmálaskoðanir mínar, sem ég hef haldið fram í fimmtíu ár, ekki þrjátíu, heldur um landsdómsmálið, og þar bendi ég á ýmsar áður ókunnar staðreyndir og sjónarmið. Meðal annars held ég því fram, að lögmál réttarríkisins hafi verið brotin: In dubio, pars mitior est sequenda, um vafamál skal velja mildari kostinn (vafi hafi verið á túlkun stjórnarskrárákvæðis, sem Geir var talinn brjóta); Nullum crimen sine lege, enga sök án laga (lögum var beitt afturvirkt til að geta sakað Geir um vanrækslu); Ne bis in idem, ekki aftur hið sama (rannsóknarnefnd Alþingis hafði rannsakað sum ákæruatriðin og ákveðið að gera þau ekki að ásökunarefnum). Jafnframt leiði ég rök að því, að einn dómandinn í Hæstarétti hafi tvímælalaust verið vanhæfur af mörgum samverkandi ástæðum, en tveir aðrir líklega einnig vanhæfir. Þetta er ekkert, sem ég hef sagt í þrjátíu ár, ekki einu sinni í þrjú ár, heldur í fyrsta skipti í þessari bók.

Í Facebook-síðu sinni segist Tjörvi þessi stunda nám í hugmyndasögu í Háskóla Íslands. En hann virðist ekki hafa neinn áhuga á hugmyndum, heldur búa í einhverjum bergmálsklefa. Með því þrengir hann auðvitað eigin sjóndeildarhring. Um slíka menn orti Steinn Steinarr:

Þá brá ég við

og réði mann til mín

sem múraði upp í gluggann.

Það er greinilega múrað upp í alla glugga í bergmálsklefanum hjá Tjörva.

Lilja Rafney um landsdómsmálið

Lilja Rafney Magnúsdóttir var einn þeirra þingmanna, sem greiddu atkvæði með því að ákæra Geir H. Haarde fyrir landsdómi. Hún vildi ekkert við mig tala, þegar ég skrifaði bók mína um landsdómsmálið, en hún skrifaði nýlega athugasemd í umræðum á Facebook-vegg Stefáns Pálssonar, sem hafði haldið því fram, að ákæran hefði ekki verið neitt sérstakt kappsmál Vinstri grænna:

Góð greining á veruleikanum á þessum tíma Stefán Pálsson Þar sem ég sat með Atla í viðkomandi þingnefnd og öll rök færustu lögspekinga sem komu fyrir nefndina voru skýr að mál viðkomandi ráðherra ættu að fara í réttan farveg sem lög um ráðherraábyrgð gera ráð fyrir það er Landsdóm. Margir hafa lagt lykkju á leið sína til að endurskrifa söguna í pólitískum tilgangi því miður.

Ég svaraði henni:

Það var auðvitað furðulegt, eins og ég bendi á í bók minni, að þið í þingmannanefndinni skylduð bæta við þremur sakarefnum (stjórnarskrárbroti fjögurra ráðherra, Ingibjörgu Sólrúnu á sakamannabekk og Icesave-málinu hjá Árna M. Mathiesen) án þess að gera neina rannsókn á þeim. Rannsóknarnefnd Alþingis hafði einmitt tekið allt þrennt til athugunar og horfið frá ásökunum um þau. Af hverju bættuð þið þeim við og með hvaða rökum? Og það voru ekki „öll rök færustu lögspekinga“, að það ætti að ákæra. Bogi Nilsson, fyrrverandi ríkissaksóknari, taldi ekki forsendur til að ákæra, og í rauninni staðfesti landsdómur með sýknudómum sínum um öll efnisleg atriði álit hans, en ekki hinna „lögspekinganna“, sem gáfu ykkur ráð. Og það er eins og ekkert ykkar hafið veitt því athygli, að ákúrur eða ásakanir rannsóknarnefndarinnar um vanrækslu voru með skírskotun til laga, sem sett voru EFTIR bankahrunið, með öðrum orðum afturvirkt, sem er brot á lögmálum réttarríkisins.

Þorsteinn Vilhjálmsson um landsdómsmálið

Nokkrar umræður urðu á Facebook-vegg Stefáns Pálssonar, eftir að ég hafði kynnt bók mína um landsdómsmálið í Silfrinu 4. desember. Einn þeirra, sem tók til máls, var Þorsteinn Vilhjálmsson eðlisfræðingur (og faðir Vilhjálms Þorsteinssonar fjárfestis og aðaleiganda Kjarnans):

Aðalmistökin í Landsdómsmálinu fólust í atkvæðagreiðslu Alþingis um hverja skyldi ákæra. Að mínu mati hefði líka átt að kæra Árna M. og Björgvin, ekki af því að þeir væru endilega sekir, haldur af því að þannig hefði hlutverk Landsdóms dýpkað og skýrst og úrskurðurinn sömuleiðs. Ég held því miður að það hafi verið þingflokkur xS sem klúðraði þessu en það varð ekki refsilaust heldur galt flokkurinn það dýru verði þegar hann þurrkaðist næstum út í næstu kosningum. Svo finnst mér HHG ekkert erindi eiga inn í málið; afstaða hans er 100% fyrirsjáanleg og sætir engum tíðindum. Hann lítur á málið eingöngu sem venjulegt dómsmál sem það er ekki eins og sést á skipan dómsins og upphafsorðum laganna um Landsóm, og einnig af þeirri niðurstöðu að engin viðurlög fylgdu dómnum. Hannes er ekki lögfræðingur sjálfur og því efnislega vanhæfur skv. eigin skilgreiningu á málinu. Hann telur sig hafa efni á að tala um vanhæfni annarra en er auðvitað vanhæfur sjálfur, bæði efnislega og formlega. Honum finnst skipta máli að ekki hafi verið kært í öðrum tilteknum málum. Vissulega hefði mátt kæra DO og HÁ fyrir valdníðslu í Íraksmálinu, en það skiptir engu í þessu máli..

Ég svaraði Þorsteini:

Þetta er auðvitað ekkert svar við ábendingu minni um, að einn dómari (Eiríkur Tómasson) að minnsta kosti var vanhæfur til að sitja í landsdómi: 1) hann hafði lýst eindreginni afstöðu til sakarefnisins í grein, sem að vísu hvarf af netinu; 2) hann hafði geymt fé STEFs í peningamarkaðssjóði, svo að 30% þess tapaðist vegna neyðarlaganna, sem Geir setti; 3) hann hafði átt hlutabréf í Landsbankanum og Glitni, sem töpuðust vegna neyðarlaganna, sem Geir setti; 4) hann hafði ráðist harkalega á Geir fyrir að hafa ekki veitt sér embætti hæstaréttardómara árið 2004. Ég er alveg reiðubúinn að hlusta á efnislegar athugasemdir við þessar ábendingar mínar. Eru þetta ekki eðlilegar vanhæfisástæður?

Þorsteinn svaraði að bragði:

Lífið er ekki skylmingar og ég hef þegar sagt það sem ég hef að segja um þetta.

Ég svaraði:

Þetta segir þú aðeins, af því að þú getur ekki svarað þessu efnislega. Lífið er ekki einræða þín. Lífið er ekki síst rannsókn og rökræða.

Þorsteinn var auðvitað einn þeirra marxista, sem mörkuðu stefnu Alþýðubandalagsins um og eftir 1970. Hann fór á „æskulýðsmót“ í Austur-Berlín 1973 sem formaður sendinefndar, og eftir heimsóknina birti sendinefndin mikið hól um mótið. Í ljós kom síðar, að allar „frjálsar“ umræður á mótinu voru vandlega sviðsettar af Stasi. Líklega óskar Þorsteinn Vilhjálmsson sér helst, að hann hefði sömu tækifæri til að þagga niður í mér og Stasi hafði forðum í Austur-Berlín.

Það er síðan furðulegt að sjá það, sem Þorsteinn segir um, að ákæra hefði átt fleiri ráðherra en Geir, þótt þeir væru ekki nauðsynlega sekir, því að það hefði „dýpkað“ og „skýrt“ málið. Það var einmitt brýnt fyrir þingmönnum, að aðeins ætti að ákæra, væri talið, að meiri líkur væri á sakfellingu en sýknu. Í vestrænum réttarríkjum eru sakamál ekki einhver sviðsetning til að „dýpka“ og „skýra“ mál, þótt vissulega væru haldin sýndarréttarhöld í ríkjum marxista. Hér kemur Þorsteinn eins og oft áður upp um uppruna hugmynda sinna. Hann fetar ekki aðeins í fótspor föður síns, Vilhjálms Þorsteinssonar, sem tók 1961 við stórfé frá Kremlverjum til að skipuleggja verkföll á Íslandi (eins og lýst er í bók minni, Íslenskum kommúnistum 1918–1998), heldur þeirra Torquemada, Vyshínskíjs og annarra alræmdra rannsóknardómara. 

Stefán Pálsson um landsdómsmálið

Stefán Pálsson sagnfræðingur birti um daginn færslu á Facebook um landsdómsmálið, og er þar eina efnislega athugasemdin, sem ég hef fengið við bók mína um það mál. Þar sagði meðal annars:

Ég kveikti á Silfrinu fyrir rælni í morgun. Þar var Hannes Hólmsteinn að segja frá nýrri bók sinni um Landsdómsmálið. Munið með mér að ég þarf endilega ekki að næla mér í hana. Reifun hans á málinu kom mér þó spánskt fyrir sjónir eftir að hafa fylgst nokkuð náið með störfum vinstri stjórnarinnar bak við tjöldin úr talsvert annarri átt en HHG.

Hannes telur að þróun málsins og þá sérstaklega niðurstaða þingnefndarinanr og í kjölfarið kosningin í þinginu hafi verið afleiðingin af miklum póker Jóhönnu Sigurðardóttur sem hafi verið að reyna að friða ólík öfl og halda saman bæði eigin flokki og ríkisstjórninni. Samkvæmt þessu á t.d. Steingrímur Joð og hans fólk að hafa verið sérstaklega áfram um að Landsdómur skyldi fella dóma yfir Geir Haarde og mögulega fleirum.

Þetta er gjörsamlega á skjön við upplifun mína frá þessum tíma.

 

Karl Th. Birgisson, sem er innanbúðarmaður í Samfylkingunni, skrifaði athugasemd:

 

Þetta er svolítið sérkennileg söguskoðun. Ég fylgdist grannt með þessum atburðum úr annarri átt. Landsdómsmálið var ekkert keppikefli Samfó, nema örfárra einstaklinga sem voru fæstir í þingflokknum.(Ekki gleyma að upphaflega voru tveir fyrrverandi ráðherrar S undir í málinu.) – Þvert á móti var þrýstingurinn hávær frá sumum þingmönnum Vg, einkum þeim sem smám saman urðu stjórnarandstæðingar.

 

Ég skrifaði athugasemd:

 

Það sýndi sig best, hversu mikið keppikefli ákæran gegn Geir var Steingrími og félögum, hvernig þeir brugðust við afturköllunartillögunni. Þegar Ásta Ragnheiður þingforseti ákvað að taka hana á dagskrá, hvæsti Steingrímur á hana, að hún hefði misst traust sitt, og Jóhanna reyndi að setja hana af sem þingforseta. Þá felldi Steingrímur grímuna um, að hann hefði greitt atkvæði með ákæru „með sorg í hjarta“.

 

Mörður Árnason, sem sat þá á þingi fyrir Samfylkinguna, skrifaði:

 

Það var ekkert makk hjá okkur. Þeir sem tengdust gömlu stjórninni sögðu nei á alla fjóra, við hin sögðum mismikið já. Það var reynt að fá þetta einhvernveginn rætt og „samræmt“ í þingflokknum en við neituðum. Á þessa atburðarás alla af mínum sjónarhóli í dagbók, sem þarf kannski einhverntímann að draga fram.

 

Eftir að aðrir höfðu látið í ljós þá skoðun, að ákæra hefði átt fleiri ráðherra en Geir H. Haarde, skrifaði Mörður:

 

Einsogt ég sagði -- „þingflokkur xS“ klúðraði engu því þingflokkurinn tók enga sameiginlega afstöðu. Helmingurinn sagði nei, en hinir sögðu já á suma og nei á aðra. Við áttum, sagði Sigríður Friðjónsdóttir saksóknari, að taka afstöðu sjálf, hvert um sig , eftir að hafa skoðað málið eins vel og hægt var, og taka afstöðu einsog saksóknari tekur -- miðað við 1) sennilega „sekt“, 2) mögulegan árangur í málsókn. Ég held að við höfum gert það (þ.e. a.m.k. kosti við í já-hópnum). Sammála um Árna og BGS, en mér fannst engin leið að draga línu milli Björgvins viðskiptaráðherra og Ingibjargar Sólrúnar flokksformanns, og ætlaði að segja já á alla fjóra. -- Hvað Hannesi svo kann að finnast um þetta eða þykist hafa fundið út um þetta er náttúrlega bara einsog hver annar brandari.

 

Guðmundur Andri Thorsson, sem situr nú á þingi fyrir Samfylkinguna, skrifaði athugasemd:

 

Ég hafði á tilfinningunni að málið væri ekki síst drifið áfram af Atla Gíslasyni.

 

Þessar umræður eru merkilegar að því leyti, að Samfylkingarmennirnir, sem tóku þátt í þeim, staðfesta það mat mitt í bókinni, að ákæran á hendur Geir H. Haarde hafi verið kappsmál Vinstri grænna. Raunar kom það mjög vel í ljós, eins og ég bendi á, þegar tillaga Bjarna Benediktssonar um afturköllun kom fram. Þá ætluðu Vinstri grænir af göflunum að ganga, eins og Ögmundur Jónasson lýsir í minningabók sinni.

 

Vanhæfi sökum fjármálavafsturs

Þegar Geir H. Haarde var leiddur fyrir landsdóm 5. mars 2012, sakaður um refsiverða vanrækslu í aðdraganda bankahrunsins, stóð hann andspænis þremur hæstaréttardómurum, sem höfðu tapað stórfé á bankahruninu, eins og fram kemur í bók minni um landsdómsmálið. Eiríkur Tómasson hafði átt hlutabréf í Landsbankanum og Glitni, sem urðu verðlaus, og hann hafði sem framkvæmdastjóri STEFs geymt stórfé í peningamarkaðssjóðum Landsbankans, og af því tapaðist um 30%. Markús Sigurbjörnsson hafði átt talsvert fé í peningamarkaðssjóðum Glitnis, og af því tapaðist um 20–30%. Viðar Már Matthíasson hafði átt hlutabréf í Landsbankanum. Samtals telst mér til, að beint fjárhagslegt tjón þessara þriggja dómara á bankahruninu hefði numið um 80 milljónum króna (þegar hæsta verð þessara eigna þeirra er fært til verðlags ársins 2022).

Í málum margra íslenskra bankamanna hefur Mannréttindadómstóllinn í Strassborg úrskurðað, að brotið hafi verið á rétti þeirra til óvilhallrar málsmeðferðar, þegar hæstaréttardómarar í málum þeirra hafi átt hlutabréf í bönkunum, sem þeir störfuðu hjá. Þetta á enn frekar við um Geir H. Haarde. Með neyðarlögunum í upphafi bankahruns ákvað hann að bjarga ekki bönkunum, en við þá ákvörðun urðu hlutabréf í bönkunum verðlaus. Jafnframt ákvað hann, að innstæður væru einar forgangskröfur í bú bankanna, ekki hlutdeildarskírteini í peningamarkaðssjóðum, en í viðtali við Morgunblaðið 29. október 2008 líkti Eiríkur Tómasson þeirri ráðstöfun við stuld. Í þriðja lagi ákvað Geir í upphafi bankahrunsins að reyna að bjarga Kaupþingi frekar en Landsbankanum og Glitni, en það kunna hæstaréttardómarnir þrír að hafa talið ganga á hagsmuni sína, því að þeir áttu hlutabréf í Landsbankanum og Glitni og hlutdeildarskírteini í peningamarkaðssjóðum þessara banka, ekki Kaupþings.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 17. desember 2022.)

Stjórnmálamaðurinn Hannes Hafstein

Um aldamótin 1900 var Ísland dönsk hjálenda, eins og það var kallað (biland). Það var þá eitt fátækasta land Vestur-Evrópu. Hér vantaði sárlega vegi, brýr, hafnir og vita. Landsmenn bjuggu flestir í köldum, dimmum, saggasömum torfbæjum. Útlendir togarar ösluðu upp að ströndum og létu vörpur sópa, en Íslendingar stunduðu af vanefnum sjó á litlum bátum, stundum óþiljuðum. Þótt tengsl við útlönd væru hinu afskekkta, harðbýla landi lífsnauðsynleg, voru þau takmörkuð, aðeins fólgin í strjálum skipakomum, en það tók að minnsta kosti viku að sigla frá Kaupmannahöfn til Reykjavíkur. Margir flúðu fátæktina með því að halda vestur um haf. En það var eins og ný tíð gengi í garð árið 1904, þegar það gerðist hvort tveggja, að Íslendingar fengu heimastjórn og að nýr banki tók til starfa, Íslandsbanki, sem átti ásamt Landsbankanum eftir að fjármagna vélvæðingu fiskiskipaflotans. Fyrir einstaka tilviljun varð nú fyrsti íslenski ráðherrann skáldið, sem hafði ort hvað best um framfaraþrá þjóðarinnar, Hannes Hafstein. Í dag er þess minnst, að hundrað ár eru liðin frá láti hans. Jafnvel heitir andstæðingar Hannesar viðurkenndu á sinni tíð, að hann væri ekki aðeins snjallt og rismikið skáld, heldur líka glæsimenni, sem væri geðfelldur í viðkynningu, vinmargur og vinsæll og kynni að koma virðulega fram fyrir Íslands hönd. Honum var hins vegar stundum brugðið um að hafa ekki aðra hugsjón en eigin frama. Því fór þó fjarri. Hannes stóð traustum fótum í íslenskri stjórnmálaarfleifð og hafði til að bera sterka sannfæringu, þótt vissulega væri hún milduð af eðlislægri sáttfýsi og langri reynslu.

Vinir, ekki þegnar

Hannes Hafstein var umfram allt þjóðrækinn og frjálslyndur framfarasinni. Í minningargrein sagði einn nánasti samstarfsmaður hans, Jón Þorláksson forsætisráðherra: „Grundvallarhugun Hannesar Hafstein í sambandsmálinu hygg ég hafa verið þá, að hann vildi afla landinu þeirra sjálfstæðismerkja og þess sjálfstæðis, sem frekast var samrýmanlegt þeirri hugsun að halda vinfengi danskra stjórnmálamanna og fjármálamanna og áhuga hjá þeim fyrir því að veita þessu landi stuðning í verklegri framfaraviðleitni sinni.“ Hannes vildi, að Íslendingar væru vinir annarra þjóða, ekki síst viðskiptavinir þeirra, en hann vildi ekki, að þeir væru þegnar þessara þjóða, heldur skyldu þeir ráða eigin málum, vera fullvalda þjóð. En sú fullvalda þjóð gat ekki lifað á munnvatni og fjallagrösum, heldur þurfti hún erlent fjármagn til að nýta kosti lands og sjávar. Haga varð því málum hyggilega, laða útlendinga að í stað þess að fæla þá frá.

Þessa hugsun um afstöðu Íslendinga til annarra þjóða má rekja allt til Snorra Sturlusonar, en hann samdi ræðu Einars Þveræings, sem átti að hafa verið flutt á Alþingi árið 1024, þá er Þórarinn Nefjólfsson bar Íslendingum boð Ólafs digra um, að þeir gerðust honum handgengnir. Snorri lætur Einar segja, að víst sé þessi konungur góður, en hitt sé ljóst, að konungar séu misjafnir, sumir góðir og aðrir ekki, og sé því Íslendingum best að hafa engan konung. Íslendingar skuli hins vegar vera vinir Ólafs konungs og gefa honum gjafir. Í Heimskringlu Snorra er eitt meginstefið, að öðru hverju komist til valda konungar, sem heyi stríð og leggi á þunga skatt landslýð til óþurftar. Snorri ólst upp í Odda, og þar hefur hann auðvitað lesið kaflann í Íslendingabók Ara fróða um ræðu Þorgeirs Ljósvetningagoða, en í upphafi hennar minnir goðinn á, að konungar í Danmörku og Noregi hafi löngum háð stríð sín í milli, en landsmenn þá iðulega stillt til friðar gegn vilja þeirra.

Á nítjándu öld hóf Jón Sigurðsson merki Snorra Sturlusonar á loft og hélt fram sömu stefnu: að Íslendingar skyldu vera vinir annarra þjóða, en ekki þegnar. Fyrir rás viðburða var Íslandi þá stjórnað frá Kaupmannahöfn. Bar Jón í Hugvekju til Íslendinga árið 1848 fram þrjár röksemdir fyrir fullu sjálfsforræði: að það hefði gengið aftur til þjóðarinnar, eftir að Danakonungur afsalaði sér einveldi, að Íslendingar væru sérstök þjóð með eigin tungu, sögu og bókmenntir, sem ætti eðli málsins samkvæmt að hafa eigið ríki, og að hagkvæmast væri, að þeir stjórnuðu eigin málum, því að þeir þekktu betur til þeirra en útlendingar. Jafnframt gerði Jón Dönum reikning fyrir kúgun þeirra og arðrán öldum saman. Auðvitað hefur hann ekki búist við, að Danir viðurkenndu þá kröfu, en hann vildi í samningum við þá jafna metin, ekki ganga til þeirra með betlistaf í hendi.

Stolt er ekki dramb

Þeir Jón Sigurðsson og Hannes Hafstein áttu það sameiginlegt að vera vinir Dana, en ekki Danasleikjur, og sýna tvö atvik það best. Upp úr 1870 tók dönsku stjórninni að leiðast þófið við Íslendinga, og setti hún án samráðs við þá Stöðulögin árið 1871, en færði þeim síðan frjálslynda stjórnarskrá á þúsund ára afmæli Íslandsbyggðar árið 1874. Var að henni mikil réttarbót. Kristján IX. Danakonungur bauð Jóni Sigurðssyni í höll sína skömmu eftir setningu stjórnarskrárinnar. Hann ávarpaði Jón og benti á, að nú hefði hann skrifað undir nýja stjórnarskrá. Í orðunum lá, að Jón ætti að vera ánægður. „Þetta er góð byrjun, yðar hátign,“ svaraði Jón kurteislega. Bjóst konungur áreiðanlega ekki við þessu svari.

Hitt atvikið gerðist tæpum fjórum áratugum síðar. Hannes Hafstein var orðinn ráðherra Íslands í annað sinn og sótti ríkisráðsfund í Kaupmannahöfn haustið 1913. Árið áður hafði Kristján X. orðið konungur, en hann var ekki eins hlynntur Íslendingum og faðir hans Friðrik VIII., sem var góður vinur Hannesar. Íslandsráðherra var látinn vita fyrir fundinn, að nú skyldu ráðherrar ekki lengur koma fram í einkennisbúningi. Hannes mætti því í morgunfatnaði (morning dress, tegund af kjóli og hvítu) eins og dönsku ráðherrarnir. Í upphafi fundar spurði konungur Hannes hranalega, hvers vegna hann væri ekki í einkennisbúningi. Hannes svaraði því til, að sér hefði verið sagt að mæta í morgunfatnaði. Konungur kvað það ekki eiga við um Íslandsráðherra. Kvað hann Íslendinga ókurteisa, þrjóska og agalausa. Þegar konungur settist, sneri Hannes sér að honum og sagðist harma orð hans, ekki sjálfs sín vegna, heldur Íslendinga. Hann gæti því ekki setið þennan fund. Gekk hann út.

Þá reis upp Edvard Brandes fjármálaráðherra. Kvaðst hann hafa kynnt Hannesi hinar nýju reglur um klæðaburð. Bæði konungur Hannes ekki afsökunar, yrði hann sjálfur að víkja af fundi. Carl Zahle forsætisráðherra tók undir með Brandes og skoraði á konung að slíta annaðhvort fundi eða biðja Hannes afsökunar. Konungur sá sitt óvænna og lét senda eftir Hannesi, sem var að ganga út úr höllinni. Þegar Hannes kom inn aftur, stóð konungur upp og bað hann afsökunar. Hannes þakkaði konungi ljúfmannlega fyrir að eyða misskilningi og kvaðst sjálfur biðjast afsökunar, hefði hann í einhverju móðgað hans hátign.

Við þessi tvö tækifæri fóru þeir Jón Sigurðsson og Hannes að dæmi Staðarhóls-Páls: Þeir lutu hátigninni, en stóðu á réttinum. Þeir voru stoltir fyrir hönd þjóðar sinnar, en ekki drambsamir.

Raunar má hafa kunnan viðburð úr ævi Hannesar Hafstein til marks um, að Íslendingar ættu frekar að treysta á sjálfa sig en Dani. Hannes var sýslumaður á Ísafirði í október 1899, þegar honum barst fregn um, að breskur togari væri að veiðum á Dýrafirði langt innan landhelginnar íslensku. Hann brá við skjótt, kvaddi menn með sér og sigldi á bát út að togaranum. Skipverjar slengdu hins vegar þungum togvír og vörpu ofan á bátinn og sökktu honum. „Hannes hélt með herkjum lífi vegna frábærrar karlmennsku,“ sagði Bjarni Benediktsson forsætisráðherra í ræðu á aldarafmæli Hannesar. Seinna náðist þó skipstjóri togarans, illmenni að nafni Nilsson, og hlaut dóm, en honum var ekki framfylgt. Landhelgisgæsla danskra herskipa á Íslandsmiðum þótti raunar ekki röggsamleg, og varð fræg dagbókarfærsla eins þeirra, þegar það hélt eitt sinn kyrru fyrir í Reykjavík í lok nítjándu aldar: „Stille i Havnen, Storm udenfor.“ Logn í höfn, stormur á sjó. Danir gerðu samning við Breta árið 1901 um þriggja mílna landhelgi Íslands. Miðaðist hann við viðskiptahagsmuni Dana í Bretland, en var óhagstæður Íslendingum. Samningurinn gilti til 1951, og þá fyrst gátu Íslendingar hafist handa við útfærslu fiskveiðilögsögunnar. Raunar lagði Jón Þorláksson til, að nota skyldi afmælisfund Alþingis á Þingvöllum árið 1930 til að samþykkja þingsályktunartillögu um fyrirhugaða útfærslu landhelginnar, en aðrir vildu ekki styggja grannþjóðirnar, svo að það varð ekki úr.

Framfarir í krafti frelsis

Í innanlandsmálum fylgdi Hannes Hafstein þeirri frjálslyndu stefnu, sem hann hafði kynnst á námsárum sínum í Kaupmannahöfn. Voru fyrri ráðherraár hans frá 1904 til 1909 eitt mesta framfaraskeið Íslandssögunnar, eins og alkunna er. Þjóðin braust úr fátækt í bjargálnir, fólk flykktist úr kotunum í þéttbýlið, innlendir kaupmenn leystu erlenda af hólmi, íslenskir vélbátar og togarar drógu björg í bú, nýtt fjármagn skapaðist. Ólíkt því, sem gerðist í mörgum öðrum Evrópulöndum á þeim árum, dró úr fólksflutningum vestur um haf. Þetta var öld hinnar frjálsu samkeppni, en henni mátti lýsa með fleygum orðum Hannesar árið 1882:

 

Ég elska þig, stormur, sem geisar um grund
og gleðiþyt vekur í blaðsterkum lund,
en gráfeysknu kvistina bugar og brýtur
og bjarkirnar treystir, um leið og þú þýtur.

 

Frjáls samkeppni hefur þann mikla kost, að menn verða að hætta mistökum í stað þess að halda þeim áfram með almannafé. Hún umbunar fyrir hagkvæmar ákvarðanir og refsar fyrir óhagkvæmar: hún treystir bjarkirnar, en brýtur gráfeysknu kvistina.  

Nafnið á fyrsta eiginlega íslenska stjórnmálafélaginu, heimastjórnarfélaginu Fram í Reykjavík, sem stofnað var í septemberbyrjun 1905, var áreiðanlega engin tilviljun. Það minnir á brýningu Hannesar til Íslendinga, sem ort var 1885:

Þótt þjaki böl með þungum hramm
þrátt fyrir allt þú skalt, þú skalt samt fram.

 

Í stefnuskrá félagsins sagði, að það fylgdi „frjálslyndri stefnu“. En þótt frjálst framtak einstaklinganna skilaði miklu á heimastjórnartímabilinu, ekki síst með Íslandsbanka og Landsbankann að bakhjörlum, gerðist líka ýmislegt að frumkvæði hins nýja íslenska ráðherra: einangrun landsins var rofin með sæsímanum; sett voru ný fræðslulög; ótal vegir voru lagðir og brýr smíðaðar; reist voru myndarleg hús yfir Landsbókasafnið og Kleppsspítala; undirbúin var stofnun háskóla; læknisþjónusta var stórbætt; metrakerfi var tekið upp; og margt fleira mætti telja.

Tvö baráttumál Hannesar

Eins og við var að búast af frjálslyndum stjórnmálamanni, var Hannes Hafstein eindreginn andstæðingur áfengisbannsins, sem samþykkt var í þjóðaratkvæðagreiðslu árið 1908, samhliða þingkosningum. Hann vissi sem var, að áfengið hefur aldrei gert neinum manni mein að fyrra bragði. Hannes sagði í umræðum um málið á þingi: „Það er eitt óbrigðult einkenni á öllum ofstækishreyfingum, að þeim fylgir svo mikil hjartveiki og hræðsla, að fjöldi manna, sem í hjarta sínu hefir óbeit á þeim, þorir ekki annað en að fylgjast með og tjá sig samþykka.“ Rættust öll varnaðarorð Hannesar vegna bannsins, sem var afnumið í tveimur áföngum, árið 1922, þegar innflutningur á léttum vínum var leyfður að kröfu Spánverja, sem keyptu fisk af Íslendingum og vildu geta selt þeim vín á móti, og árið 1935 eftir þjóðaratkvæðagreiðslu, samhliða þingkosningum.

Hannes Hafstein var einnig ötull stuðningsmaður jafnréttis kynjanna. Hann var orðinn óbreyttur þingmaður, þegar hann bar á Alþingi árið 1911 fram frumvarp um jafnan rétt kvenna og karla til menntunar, námsstyrkja og embætta, sem var þá samþykkt. Voru Íslendingar ein fyrsta þjóðin til að tryggja þennan mikilvæga rétt. Hann skipti auðvitað hæfileikakonur miklu meira máli en sá réttur, sem konur fengu árið 1915 til að kjósa þingmenn á fjögurra ára fresti. Nokkrir gamlir andstæðingar Hannesar, þar á meðal Björn Jónsson, greiddu þó atkvæði gegn frumvarpinu. Um þetta segir Guðjón Friðriksson sagnfræðingur í ævisögu Hannesar: „Þar kristallast að vissu leyti munurinn á Hannesi Hafstein og þeim. Hann hefur tilhneigingu til að leggja meiri áherslu á einstaklingsréttindi en þjóðréttindi og er þannig trúr æskuhugsjónum sínum.“ Hannes hafði raunar líka látið það verða eitt sitt fyrsta verk sem ráðherra 1904 að opna Lærða skólann í Reykjavík fyrir konum.

Það fór auðvitað ekki hjá því, að Hannes Hafstein eignaðist marga andstæðinga og öfundarmenn, og voru þar fremstir í fylkingu Björn Jónsson og Skúli Thoroddsen, en hvorugur þeirra hafði fulla stjórn á skapsmunum sínum, þótt eflaust hefðu báðir viljað vel. Sárnaði Hannesi, þegar ofsi þeirra var sem mestur, en hann brást ósjaldan við með glettni. Á hinum stutta og ófarsæla ráðherraferli sínum 1909–1911 gekk Björn keikur um með þríhyrndan hatt, svokallaðan Napóleonshatt. Hannes hnoðaði eitt sinn saman brjóstmynd af Birni úr möndludeigi (marsípan) og setti á hana lítinn Napóleonshatt. Síðan orti Hannes gamanvísu til Napóleons fyrir hönd Björns:

Munurinn raunar enginn er
annar en sá á þér og mér,
að marskálkarnir þjóna þér,
en þjóna tómir skálkar mér.

Sem kunnugt er sæmdi Napóleon 26 herforingja sína marskálkstitli.

Vonir þjóðarinnar og stolt

Í ritgerð um Hannes Hafstein velti Davíð Oddsson forsætisráðherra því fyrir sér, hvort miklu hefði breytt, hefði einhver annar maður orðið fyrsti ráðherra Íslands. Sú spurning á fullan rétt á sér. Einn helsti keppinautur Hannesar um völd, Valtýr Guðmundsson, var til dæmis einbeittur framfaramaður og frelsissinni og hefur verið vanmetinn. En eins og Davíð bendir á, kunni enginn maður betur en Hannes að glæða vonir Íslendinga, ekki síður með verkum sínum en andríkum kvæðum. Ég myndi bæta því við, að Hannes kunni líka að vekja stolt þjóðarinnar án þess að breyta því í dramb. Þegar hann naut sín best á fyrstu stjórnarárum sínum, var hann fullkominn jafnoki erlendra höfðingja. Þjóð, sem átti slíkan forsvarsmann, hlaut að verða hlutgeng á alþjóðavettvangi.

(Grein í Morgunblaðinu 13. desember 2022.)

Greinin sem hvarf

Þegar ég hóf rannsókn mína á landsdómsmálinu, hafði ég óljósar spurnir af því, að einn dómarinn í landsdómi, Eiríkur Tómasson, hefði skrifað um bankahrunið á netinu. Hann hafði birt grein í Fréttablaðinu 14. febrúar 2009 um, að endurskoða þyrfti stjórnarskrána vegna bankahrunsins haustið 2008, og þar sagði í lokin, að lengri útgáfa væri til á vef blaðsins. Þessi lengri grein fannst þar hins vegar hvergi. Ég gróf hana loks upp í viðauka við prófritgerð nemanda á Bifröst, sem útvegað hafði sér afrit af henni.

Í greininni sagði Eiríkur, að þeim, sem hefðu opinbert vald, hætti til að misnota það. Hvarvetna, þar sem of mikið vald hefði safnast saman á örfáar hendur, hefði því farið illa. „Dæmi um það er ægivald íslenskra ráðherra gagnvart öðrum handhöfum ríkisvaldsins, en sú samþjöppun valds á fáar hendur hefur, eins og bent hefur verið á að undanförnu, átt sinn þátt í því að valda okkur Íslendingum meiri búsifjum en við, sem fædd erum um miðja sí›ustu öld, höfum áður kynnst.“ Ég sneri mér til vefstjóra visis.is sem kunni enga skýringu á því, að greinin hefði horfið, en gat sett hana inn aftur.

Í þessari grein reifaði Eiríkur beinlínis þá kenningu, að ein orsök bankahrunsins hefði verið „ægivald“ ráðherra gagnvart öðrum handhöfum ríkisvaldsins, sem þeir hefðu misnotað. Hefði verið vitað um þessa grein, þegar Eiríkur settist í landsdóm í ársbyrjun 2012, þá hefði hann tvímælalaust verið talinn vanhæfur til að dæma í máli Geirs H. Haarde forsætisráðherra. Hann hafði þegar látið í ljós þá skoðun, að Geir hefði átt þátt í bankahruninu með því að misnota „ægivald“ sitt.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 10. desember 2022.)

Barcelona, nóvember 2022

Árið 2022 hef ég sótt fundi í São Paulo, Reykholti, Ljubljana, Zagreb, Sarajevo, Belgrad, Kaupmannahöfn, Osló (tvisvar), Stokkhólmi, Las Vegas (tvisvar), Tbílísi, Tallinn, Split, Wroclaw, Búkarest, Vínarborg, Prag og Barcelona. Erindið var oftast að kynna bók mína á ensku um tuttugu og fjóra frjálslynda íhaldsmenn, allt frá frumkvöðlunum Snorra Sturlusyni og heilögum Tómasi af Akvínas til höfuðspekinganna Adams Smiths og Friedrichs von Hayeks. Hún kom út í tveimur bindum í Brüssel í árslok 2020.

Síðasta málstofa ársins var í Barcelona 25.–26. nóvember, og hélt hana ELF, European Liberal Forum, sem starfar á vegum Evrópusamtaka frjálslyndra flokka. Tilefnið var, að nú er mjög sótt að frelsi til orðs og æðis, jafnt innan frá og utan. Háværir hópar vilja ákveða, hvað megi segja opinberlega um grímuskyldu, minnihlutahópa, hlýnun jarðar og margt fleira. Lýðskrumarar til hægri og vinstri leita að lægsta samnefnaranum meðal kjósenda. Valdaklíkan í Kremlarkastala reynir að leggja undir sig lönd.

Hvernig skal bregðast við? Sjálfur lét ég þá skoðun í ljós, að fylgismenn frelsisins yrðu að skipta með sér verkum. Sumir ættu að heyja stjórnmálabaráttu af hyggindum, skírskota til þeirra kjósendahópa, sem teldu sér hag í auknu atvinnufrelsi, þar á meðal lægri sköttum. Aðrir ættu að reka hugveitur, sem legðu fram hugvitsamlegar, en raunhæfar tillögur um, hvernig leysa mætti verkefni með verðlagningu frekar en skattlagningu, viðskiptum í stað valdboðs. Enn aðrir ættu að sinna fræðilegum rannsóknum, efla að rökum frjálslynda íhaldsstefnu, sem hvílir á fjórum stoðum, einkaeignarrétti, viðskiptafrelsi, valddreifingu og virðingu fyrir gamalgrónum gildum. Þótt vissulega væri sótt að frelsinu, hefði ástandið oft verið verra. Bölsýnin væri framtíðarspá, sem rættist af sjálfri sér. Ef menn máluðu skrattann á vegginn, þá ætti hann til að birtast þar. Hitt væri annað mál, að mæta yrði óvinum frelsisins af fullri festu.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 3. desember 2022.)

Prag, nóvember 2022

Evrópuvettvangur um minningu og samvisku, Platform of European Memory and Conscience, var stofnaður í Liechtenstein-höllinni í Prag árið 2011 til að halda uppi minningu fórnarlamba alræðisstefnu tuttugustu aldar. Ég hef starfað í honum frá 2013 og sótti ársfund hans í Liechtenstein-höllinni 16. nóvember 2022. Jafnframt hélt vettvangurinn ráðstefnu á sama stað um hið fjölþætta (hybrid) stríð, sem valdaklíkan í Kreml heyr gegn vestrænum lýðræðisríkjum, ekki aðeins á vígstöðvunum í Úkraínu, heldur líka í fjölmiðlum, netmiðlum og sögubókum.

Forseti Litháens, Gitanas Nauseda, lagði áherslu á það í ræðu sinni, að nasismi og kommúnismi væru tvær greinar af sama meiði. Ástæða væri til að fordæma kommúnismann jafnskilyrðislaust og nasismann. Minna yrði á, að griðasáttmáli Stalíns og Hitlers hefði hleypt af stað seinni heimsstyrjöldinni.

Forsætisráðherra Tékklands, Petr Fiala, talaði 17. nóvember og rifjaði upp, að flauelsbyltingin tékkneska hefði átt sér stað þann dag árið 1989. Hrun kommúnismans í Mið- og Austur-Evrópu hefði verið kraftaverk, en þótt við ættum ekki að hætta að trúa á kraftaverk, skyldum við ekki treysta á þau. Þess vegna yrðu lýðræðisríkin að standa saman gegn látlausum tilraunum Kremlarklíkunnar til að grafa undan vestrænum gildum.

Svjatlana Tsíkhanouskaja, leiðtogi frelsisbaráttu Hvítrússa, sem stödd var á Íslandi fyrir skömmu, skoraði á Evrópuþjóðir að gleyma ekki Hvítrússum, sem vildu vera vestræn þjóð, ekki undir oki Rússa.

Prófessor Stéphane Courtois harmaði, að Rússland undir stjórn Pútíns virtist vera að hverfa aftur til alræðis. Kremlarklíkuna dreymdi um að stækka Rússland upp í það veldi, sem það var undir stjórn keisaranna. Courtois hefur nýlega ritstýrt bók, þar sem margir franskir fræðimenn skrifa um Pútín og valdaklíku hans. Undir ræðu hans flaug mér í hug, að líklega líktist Pútín sem fyrirbæri frekar Mússólíni en þeim Stalín og Hitler.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 26. nóvember 2022.)