Tvö skólabókardæmi í fjölmiðlun

Ef fjölmiðlun er kennd af metnaði hér á landi hafa síðustu misseri bæst við tvö skólabókardæmi um óeðlileg vinnubrögð. Annað er hvernig bandarískir fjölmiðlamenn reyndu að leyna því eftir megni að Joe Biden Bandaríkjaforseti væri orðinn elliær. Hann kom ekki einu sinni leikaranum heimsfræga George Clooney fyrir sig. Nú upplýsa fjölmiðlamenn í þremur nýjum bókum að hann hafi aldrei stjórnað neinu í Hvíta húsinu. Sjálfvirkur penni hafi verið notaður til að skrifa undir lög, tilskipanir og náðanir. Þá vaknar auðvitað sú spurning hvort til dæmis náðanir hans hafi eitthvert lagagildi.

Hin fámenna klíka sem stjórnaði í raun svarar af þjósti að engin dæmi séu til um rangar stórákvarðanir Bidens. En brottflutningur herliðs frá Afganistan fór afar klaufalega fram, og með því voru send skilaboð til Pútíns um svo mikla ringulreið á æðstu stöðum í Bandaríkjunum að hann gæti ráðist á Úkraínu. Það gerðist líka, um leið og Biden varð forseti, að straumur flóttamanna stórjókst yfir suðurlandamæri Bandaríkjanna.

Seinna dæmið er að Ríkisútvarpið reynir að fela að aðalheimild þess og jafnvel hin eina um átökin á Gasasvæðinu er hryðjuverkasamtökin Hamas. Ríkisútvarpið ber ýmsa aðila fyrir fréttum sínum en í ljós kemur við nánari athugun að þeim er öllum stýrt af Hamas. Margar þessar fréttir eru mjög ósennilegar. Talsmenn Palestínuaraba á Íslandi eru heldur aldrei spurðir hvers vegna þeir skori ekki á Hamas að láta lausa gíslana sem teknir voru 7. október 2023, en þá myndi þegar verið gert vopnahlé, og hvers vegna þeir áfellist ekki Hamas fyrir að skýla vígamönnum sínum í sjúkrahúsum (og geyma þar gísla). Það er raunar í alþjóðalögum að sjúkrahús hætta að vera griðastaðir sé stundaður frá þeim hernaður.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 31. maí 2025.)

Búdapest, maí 2025

Á ráðstefnu í Búdapest 13. maí 2025 rifjaði ég upp að ég hefði í æsku háð margar kappræður við íslenska ungkommúnista. Lauk ég þá ræðum mínum jafnan á vísuorðum eftir ungverska skáldið Sàndor Petöfi, sem hljóða svo í þýðingu Steingríms Thorsteinssonar:

Upp nú lýður, land þitt verðu,

loks þér tvíkost boðinn sérðu,

þjóðar frelsi, þrældóms helsi,

þú sérð muninn: kjóstu frelsi.

Allir Ungverjar þekkja strax þessi vísuorð, sem ort voru árið 1848 og eru í þjóðsöng þeirra.

Á þessari ráðstefnu var mér falið að tala um alþjóðaviðskipti og tolla. Ég kvað frjáls alþjóðaviðskipti í senn stuðla að auðsæld og friðsæld. Þau stuðluðu að auðsæld vegna þess að skaparinn hefur dreift gæðum svo misjafnlega á löndin og mennina að einstaklingar og þjóðir verða að skiptast á slíkum gæðum. Og þau stuðluðu að friðsæld vegna þess að tilhneiging okkar til að skjóta á náungann minnkar ef við sjáum í honum væntanlegan viðskiptavin. Hitt væri vafamál að hin raunsanna kenning um frjáls alþjóðaviðskipti næði til Kínaveldis, sem lagt hefði undir sig lönd með vopnavaldi (Tíbet), færi þjösnalega fram í Suður-Kínahafi, hótaði árás á Taívan, skráði rangt gengi á gjaldmiðli sínum, nýtti þrælavinnu í vesturhéruðum sínum og beitti ýmsum brögðum í viðskiptum. Ég lét þó í ljós þá von að Norður-Ameríka og Evrópa gætu orðið eitt stórt fríverslunarsvæði.

Vínarborg, Maí 2025

Á ráðstefnu í Vínarborg 12. maí 2025 sagði ég frá því, þegar við nokkrir námsmenn og félagar í Hayek Society í Oxford snæddum vorið 1985 kvöldverð með Friedrich A. von Hayek á Ritz gistihúsinu í Lundúnum. Hljómlistarmenn hússins komu til mín og hvísluðu þeirri spurningu að mér, hvaða lag þeir ættu að taka við borðið. Ég svaraði í hálfum hljóðum: „Vín, borg minna drauma“, en það er frægt lag (og ljóð) eftir Rudolf Sieczynski. Þegar Hayek heyrði lagið, færðist breitt bros yfir varir hans og hann hóf að syngja ljóðið á þýsku, enda þá ekki nema 86 ára.
Ég sagði síðan á ráðstefnunni, að gera mætti greinarmun á frjálshyggju og sósíalisma eftir draumum. Frjálshyggjumenn teldu, að hver maður ætti að fá að eiga sinn hógværa og óáleitna draum, um að finna vinnu við sitt hæfi, reka fyrirtæki, stofna fjölskyldu, smíða í tómstundum, en verkefnið væri að búa svo um hnúta, að slíkir draumar gætu ræst. Sósíalistar ættu sér hins vegar aðeins einn stóran og áleitinn draum fyrir alla, um fyrirmyndarríki, staðleysu, útópíu, sem neyða yrði alla með góðu eða illu til að lifa við og laga sig að, en þessi stóri draumur yrði jafnan að martröð vegna eðlislægrar vanþekkingar mannnanna.
Ég benti á, að Hayek gerði hina óumflýjanlegu vanþekkingu okkar hvers og eins að aðalatriði kenningar sinnar. En hann gerði líka grein fyrir því, hvernig ætti að ráða við þessa vanþekkingu: í tíma með því að nýta reynsluvit kynslóðanna, hefðir og venjur, og í rúmi með frjálsri verðmyndun á markaði, sem segði mönnum til um, hvar hæfileikar þeirra nýttust best.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 17. maí 2025.)

Reykjavík, maí 2025

Alþjóðleg ráðstefna var haldin í Reykjavík 8. maí 2025 vegna bókar minnar, Conservative Liberalism, North and South: Grundtvig, Einaudi and their Relevance Today, þar sem ég ber saman norrænu leiðina í alþjóðasamskiptum (sjálfsprottið samstarf við lágmarksafsal fullveldis) og hina evrópsku (aukna miðstýringu frá Brüssel).
Geir H. Haarde, fyrrverandi forsætisráðherra, setti ráðstefnuna og kvað fróðlegt að sjá Snorra Sturluson og Nikolaj F. S. Grundtvig talda á meðal hugmyndasmiða frjálshyggjunnar, eins og gert væri í bók minni.
Danski sagnfræðingurinn dr. David Gress benti á, að á nítjándu öld hefðu þjóðernishyggja og frjálshyggja átt samleið í Evrópu. En nú ynni hin umboðslausa framkvæmdastjórn Evrópusambandsins markvisst gegn þjóðríkjum, og væri almenningur óðum að komast á þá skoðun, að ekkert tillit væri tekið til hans í Brüssel.
Prófessor Alberto Mingardi frá Ítalíu ræddi um hugmyndir Luigis Einaudis, forseta Ítalíu 1948–1955, um frjálslynt bandalag Evrópuríkja, en því miður hefði Evrópusambandið stefnt í þveröfuga átt frá öndverðum tíunda áratug síðustu aldar, þegar þróun hófst úr ríkjasambandi í sambandsríki.
Borwick lávarður, sem situr í bresku lávarðadeildinni, lýsti hreyfingunni fyrir útgöngu Breta úr Evrópusambandinu, en tilgangur hennar hefði umfram allt verið, að Bretland endurheimti sjálfstæði sitt, en þyrfti ekki að lúta erlendu miðstjórnarvaldi.
Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, fyrrverandi forsætisráðherra, mælti lokaorð og sagðist ætla að berjast með oddi og egg gegn inngöngu Íslands í Evrópusambandið.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 10. maí 2025.)

Hvert stefnir Evrópa?

Sjaldan hefur verið meiri óvissa í alþjóðamálum en um þessar mundir. Bandaríkin réðu úrslitum um, að Bandamenn sigruðu Öxulveldin í seinni heimsstyrjöld, og eftir það gátu Evrópuríkin löngum treyst því, að hinn öflugi her Bandaríkjanna, með vopnabúr fullt af kjarnorku- og vetnissprengjum, verði þau gegn ásælni rússneskra kommúnista. Smám saman óx þeirri skoðun þó fylgi í Bandaríkjunum, að þau ættu ekki að kosta varnir Evrópu, heldur Evrópuríkin sjálf, þótt það væri ekki fyrr en Donald Trump var kjörinn forseti, fyrst 2016 og síðan 2024, að bandarísk stjórnvöld hættu að sitja við orðin tóm. Nú verða Evrópuríkin að standa á eigin fótum, kosta sjálf sínar varnir. Jafnframt hefur Evrópusambandið breyst og ekki til batnaðar. Það var upphaflega stofnað til að sameina þjóðir Evrópu um að velja frekar verð en sverð, frekar viðskipti en hernað. Það vann stórvirki á fyrstu þrjátíu og fimm starfsárum sínum, frá 1957 til 1992, þegar innri markaður Evrópu varð til og samkeppni framleiðenda um hylli neytenda harðnaði öllum í hag. En á öndverðum tíunda áratug síðustu aldar skipti Evrópusambandið um ham. Það hætti að einbeita sér að frjálsum viðskiptum og tók þess í stað að setja atvinnulífi rammar skorður með þeim afleiðingum, að ríki sambandsins drógust stórlega aftur úr Bandaríkjunum í efnahagsmálum. Sambandið hlóð tollmúra í kringum Evrópu. Það olli gremju í Bandaríkjunum og varð Trump Bandaríkjaforseta hvatning til að hefja hið óheppilega tollastríð sitt. Enn fremur virðist svo um þessar mundir sem Vesturveldin standi ekki einhuga saman gegn hinum nýju öxulveldum, Rússlandi, Kína, Íran og Norður-Kóreu. Því má spyrja: Hvert stefnir Evrópa? Þetta verður rætt á fundi RSE, Rannsóknamiðstöðvar í samfélags- og efnahagsmálum, og Stofnunar stjórnsýslufræða og stjórnmála í gamla Sjálfstæðishúsinu við Austurvöll (Nasa) fimmtudaginn 8. maí kl. 16.30. Tilefni fundarins er nýútkomin bók mín, Conservative Liberalism, North and South: Grundtvig, Einaudi and their Relevance Today, sem íhaldsflokkarnir í Evrópu gáfu út í Brüssel og hlaða má upp af netinu.

David Gress: Til varnar þjóðríkinu

Einn frummælandi er danski sagnfræðingurinn dr. David Gress. Hann hefur verið fræðimaður á Hoover-stofnuninni í Kaliforníu (þar sem ég kynntist honum fyrst) og víðar og gefið út fjölda bóka, en hér nefni ég aðeins tvær. Í bókinni From Plato to Nato: The Idea of the West and its Opponents (Frá Plató til Nató. Hugmyndin um vestrið og óvinir þess) gagnrýnir Gress þá söguritun, sem dregur beina línu frá ritum grísk-rómverskra höfunda til bandarísku byltingarmannanna 1776 og eftirmanna þeirra. Þessi söguritun kom meðal annars fram í byrjendanámskeiðum í bandarískum háskólum um vestræna menningu og í ritröðum um mestu bækur Vesturlanda. Gress telur, að í þessa söguritun vanti hinar germönsku og kristnu rætur vestrænnar menningar. Frelsið sé ekki óhlutbundið hugtak, sem svifið hafi yfir vötnum í aldanna rás, heldur hafi það smám saman myndast í germönskum ættbálkum, þar sem allir voru jafnir og lögin voru sammæli, ekki fyrirmæli að ofan. Vestræn menning sé samþætting þriggja meginstrauma, hins grísk-rómverska, kristna og germanska. Ég er sammála honum um, að hinar germönsku rætur frjálshyggjunnar hafi verið vanmetnar, til dæmis hugmyndir Snorra Sturlusonar um, að valdhafar þurfi umboð þegna sinna og séu réttrækir, brjóti þeir alvarlega lög og venjur í ríkjum sínum.

Í bókinni EU Europas fjende (Evrópusambandið: Óvinur Evrópu) gagnrýnir Gress harðlega þróun Evrópusambandsins frá 1992, þegar það hefur verið að reyna að breytast úr ríkjasambandi í sambandsríki, úr opnum markaði í lokað ríki. Gress telur, að Evrópusambandið hafi villst af leið. Það íþyngi atvinnulífinu með sífellt fleiri og lengri reglugerðum. Það sé undir áhrifum umhverfisöfgafólks, sem vilji stöðva hagvöxt, og svokallaða fjölmenningarsinna, sem fjandskapist við kristna trú, þjóðmenningu og þjóðríki. Ef svo fer sem horfir, muni múslimar taka stjórn í voldugustu Evrópulöndunum, en margt í menningu þeirra sé andstætt menningu okkar, til dæmis kvenfyrirlitning og andúð á sparsemi, vinnusemi og hagvexti. Að þessu stuðlar holskefla innflytjenda frá múslimaríkjum, segir Gress. Í hinni nýútkomnu bók minni er kafli um einn landa Gress, Nikolai F. S. Grundtvig, sem var frjálslyndur stuðningsmaður þjóðríkisins. Fróðlegt verður að vita, hvað Gress segir um framtíð þjóðríkisins í Evrópu.

Alberto Mingardi: Frjálslynt Evrópusamband

Annar frummælandi er ítalski heimspekingurinn dr. Alberto Mingardi, sem er sérfræðingur í ritum Herberts Spencers, en hefur líka skrifað um margt annað. Mingardi er forstöðumaður Bruno Leoni stofnunarinnar í Mílanó (sem fornmenn kölluðu Melansborg) og prófessor í háskóla upplýsingatækni og tungumála, UILM, í sömu borg. Hann er jafnframt gistifræðimaður í Cato stofnuninni í Washington-borg og ritari Mont Pelerin samtakanna, sem Friedrich A. von Hayek, Milton Friedman og Karl R. Popper stofnuðu í Sviss árið 1947, en þau eru alþjóðlegt málfundafélag frjálslyndra fræðimanna, sem hittast reglulega. Í hinni nýútkomnu bók minni er einmitt kafli um einn stofnanda samtakanna, vin Hayeks, Luigi Einaudi, sem þá var seðlabankastjóri Ítalíu, en var forseti landsins 1948–1955. Einaudi var frjálslyndur hagfræðingur og er almennt talinn einn af „feðrum Evrópusambandsins“.

Einaudi var alþjóðahyggjumaður, heimsborgari. Hann vildi sem von var, að Evrópuríkin hættu að fórna ótal lífum ungra og efnilegra manna í stríðum. Þess í stað ættu þau að stofna ríkjasamband, þótt þjóðríkin skyldu standa áfram. En hann taldi, að lauslegt bandalag eins og Þjóðabandalagið milli stríða væri allt of veikt til að geta tryggt frið og frjáls viðskipti. Sjálfur hef ég þó varpað fram þeirri hugmynd, að Evrópusambandið hefði frekar átt að leita fyrirmyndar um framtíðarþróun  í Norðurlandaráði en Bandaríkjunum. Norðurlandaráð hefur verið vettvangur sjálfsprottinnar samhæfingar aðildarlandanna í hægum skrefum með lágmarksafsali fullveldis. Í bók minni reifa ég einmitt „norræna leið“ í alþjóðamálum, sem gæti átt erindi til alls heims. 1) Réttur til aðskilnaðar: Noregur 1905, Finnland 1917, Ísland 1918. 2) Landamærabreytingar við atkvæðagreiðslur: Slésvík 1920. 3) Sjálfstjórn þjóðabrota: Álandseyingar, Samar, Færeyingar, Grænlendingar. 4) Dómstólar skera úr deilumálum: Um Álandseyjar 1921 og Austur-Grænland 1933.

Borwick lávarður: Útganga Breta úr ESB

Þriðji frummælandinn er gamall vinur minn úr Mont Pelerin samtökunum, Jamie Borwick lávarður, fimmti barón af Borwick. Hann er einn af þeim níutíu aðalsmönnum, sem kjörnir eru til setu í deildinni, og skipar sér þar í röð íhaldsmanna. Eiginkona hans, Victoria, hefur raunar setið á þingi líka fyrir Íhaldsflokkinn. Borwick hefur stundað ýmis störf og setið í mörgum stjórnum, en um skeið rak hann fyrirtækið, sem framleiðir svörtu leigubílana í Lundúnaborg. Hann var eindreginn stuðningsmaður útgöngu Breta úr Evrópusambandinu, Brexit.

Borwick hefur áreiðanlega margt að segja. Þótt Evrópusambandið hafi í orði kveðnu virt réttinn til aðskilnaðar, hefur það reynt eftir megni að torvelda útgöngu Breta úr sambandinu, og við það bætist, að áhrifamikill hópur úr bresku valdastéttinni hefur unnið markvisst gegn öllum tilraunum til að nýta þau tækifæri, sem útgangan veitti. Þeim aðilum í Bandaríkjunum, sem vilja sem minnst af öðrum löndum vita, hefur einnig vaxið ásmegin. Bretland stendur því að sumu leyti eitt í Evrópu, svipað og Ísland og Noregur, þótt öll séu löndin raunar í Atlantshafsbandalaginu. Samherji Borwicks í lávarðadeildinni, Daniel Hannan lávarður, hefur því varpað fram þeirri hugmynd, að þau bresku samveldislönd, sem líkust eru að menningu, Ástralía, Nýja Sjáland, Kanada og Stóra Bretland, stofni bandalag, sem stundi fríverslun og komi sér upp sameiginlegum vörnum, efli meðal annars kjarnorkuvopnabirgðir Breta, þótt það yrði að vísu mjög kostnaðarsamt. Það væri forvitnileg spurning, hvort Ísland ætti þar heima, jafnframt því sem það myndi treysta varnarsamstarfið við Bandaríkin og innan Atlantshafsbandalagsins. Þetta gæti allt farið saman. Auðkýfingurinn Elon Musk hefur síðan varpað fram annarri athyglisverðri hugmynd, að Norður-Ameríka og Evrópa (vestan Rússlands og Hvíta-Rússlands) stofni eitt risastórt fríverslunarsvæði án tolla og annarra takmarkana á verslun.

Umbætur á Evrópusambandinu

Í hinni nýútkomnu bók minni ver ég þjóðríkið með sömu rökum og Grundtvig, sem einingarafl og vettvang til að rækta það, sem okkur er eiginlegt og okkur þykir æskilegt. Þar reifa ég einnig hina norrænu leið í alþjóðamálum og geri tillögur um umbætur á Evrópusambandinu, sem gætu hleypt nýju lífi í það. Geir H. Haarde, fyrrverandi forsætisráðherra, mælir nokkur orð í byrjun fundarins og Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, fyrrverandi forsætisráðherra, í lok fundarins, en jafnframt bregðast tveir ungir menn við orðum ræðumanna, þeir Haakon Teig, leiðtogi norskra íhaldsstúdenta, og Júlíus Viggó Ólafsson, formaður Heimdallar. Aðgangur er ókeypis og allir velkomnir, en fundinum stýrir Diljá Mist Einarsdóttir alþingismaður. Í móttökunni eftir fundinn mun ég flytja minni Hayeks, sem á afmæli 8. maí.

(Grein í Morgunblaðinu 7. maí 2025.)

 

Þegar sósíalisminn var stöðvaður

Þegar ég var í háskóla fyrir fimmtíu árum, var oft bent á Svíþjóð sem dæmi um vel heppnaðan sósíalisma, en öllum var ljóst, að sósíalisminn hefði misheppnast í Rússlandi, Kína og fylgiríkjum þeirra. Því fór þó fjarri, að Svíar hefðu hrundið í framkvæmd sósíalisma. Laust eftir miðja nítjándu öld höfðu frjálshyggjumenn eins og Johan August Gripenstedt og Louis De Geer völd, og þeir gerbreyttu Svíþjóð, snarjuku þar atvinnufrelsi með þeim afleiðingum, að hagvöxtur varð þar næstu hundrað ár einn hinn örasti í heimi.
Jafnaðarmenn komust að vísu til valda í Svíþjóð 1932, en fóru varlega og höfnuðu stéttabaráttu. Eftir heimskreppuna og heimsstyrjöldina seinni vildu þó sumir þeirra undir forystu hagfræðingsins Gunnars Myrdals taka upp miðstýrðan áætlunarbúskap. En þá var þýdd á sænsku bók, þar sem ensk-austurríski hagfræðingurinn Friedrich A. von Hayek færði rök fyrir því, að slíkur áætlunarbúskapur væri „leiðin til ánauðar“. Bókin olli hörðum deilum (planhushållningsdebatten). Einn þeirra, sem snerist á sveif með Hayek, var mælskugarpurinn og stjórnmálafræðiprófessorinn Herbert Tingsten.
Vorið 1945 hlustaði ungur íslenskur sósíalisti í Svíþjóð, Jónas H. Haralz, á Tingsten deila í útvarpi við einn kennara sinn, jafnaðarmanninn Karin Kock. „Féll mér þungt hversu grátt Tingsten tókst að leika Karinu Kock með beittum málflutningi sínum, en ég var að sjálfsögðu hliðhollur sjónarmiðum hennar,“ skrifaði Jónas síðar. Sænskir jafnaðarmenn hurfu næstu ár frá hugmyndum um miðstýrðan áætlunarbúskap og féllu í sitt fyrra far. Myrdal hraktist frá Svíþjóð. Sósíalisminn var stöðvaður. Það var síðan kaldhæðni örlaganna, að þeir Hayek og Myrdal deildu saman Nóbelsverðlaunum í hagfræði árið 1974.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 3. maí 2025. Myndin er af Gripenstedt.)

Harvard-háskóli kveinkar sér

Margt hefur verið afrekað í vestrænum háskólum. En því miður eru þeir um þessar mundir að verða að vígjum ófrjálslyndrar hugsunar og einsleitni. Kannanir í Bandaríkjunum sýna, að hægri menn eru innan við 10% háskólakennara. Ef til vill var ein besta könnunin hér heima starfslokaráðstefna mín vorið 2023, en hana sótti aðeins einn kennari úr stjórnmálafræðideild, Stefanía Óskarsdóttir. Hinir tuttugu og fimm létu sig allir vanta.
Þegar ég kenndi í Háskólanum, komst ég að því, að Alþýðusamband Íslands kostaði námskeið um vinnumarkaðinn (sem yfirlýstur marxisti kenndi), Evrópusambandið námskeið um Evrópusamruna og Þróunarsamvinnustofnun lokaritgerðir um þróunarmál. Kynntust nemendur þá þeim sjónarmiðum, að það væri hagvöxtur, en ekki kjarabarátta, sem skilaði kjarabótum, að Evrópusambandið hefði breyst í þunglamalegt skriffinnskuveldi og að þróunaraðstoð væri oftast aðstoð án þróunar, enda yrði eina skilvirka þróunin fyrir tilstilli frjálsra alþjóðaviðskipta? (Þessu styrkjabrölti var þó hætt, ef til vill vegna athugasemda minna. Einnig var hætt að tala ensku á deildarfundum eftir andmæli mín, en Háskóli Íslands var einmitt stofnaður á aldarafmæli Jóns Sigurðssonar árið 1911, svo að Íslendingar gætu numið íslenska sögu, ekki danska, íslensk lög, ekki dönsk, íslenskar bókmenntir, ekki danskar.)
Nú kveinkar Harvard-háskóli sér undan því, að Trump-stjórnin vilji skerða frelsi starfsmanna hans. Til er einfalt ráð við því: að hætta að taka við ríkisstyrkjum. Og þessi skóli var ekki beinlínis í fararbroddi frelsissinna, þegar hann rak nýlega fyrsta þeldökka garðprófastinn, lagaprófessorinn Ronald S. Sullivan, úr stöðu sinni fyrir að vera verjandi hins ógeðfellda Harveys Weinsteins. Kynjafræðingum í Harvard leið ekki vel út af þessu aukaverkefni Sullivans. En í réttarríki eiga allir heimtingu á réttlátri málsmeðferð, líka hinir ógeðfelldu. Eins og Grundtvig gamli orti: Frelsið er frelsi Loka ekki síður en Þórs. Eða eins og Karl Popper sagði mér: Vísindin eiga að vera frjáls samkeppni hugmynda.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 26. apríl 2025.)

Frelsi til að skapa

Þegar kommúnisminn hrundi í Austur-Evrópu og Ráðstjórnarríkin liðuðust í sundur árin 1989–1991, héldu margir, að runnin væri upp ný frelsisöld. Það reyndist að nokkru leyti rétt. Um allan heim voru ríkisfyrirtæki færð í hendur einkaaðila, sem höfðu miklu betri skilyrði til að reka þau en skrumarar og skriffinnar. Einstaklingsfrelsið nam ný lönd, Indverjar hurfu frá haftastefnu, og um skeið virtist jafnvel hið fjölmenna Kínaveldi ætla að skipa sér í sveit lýðræðisríkja. En skjótt skipuðust veður í lofti, sérstaklega eftir árás öfgamúslima á Nýju Jórvík (New York) árið 2001, hina alþjóðlegu fjármálakreppu árin 2007–2009, valdatöku Xi í Kínaveldi árið 2012, kórónuveirufaraldurinn 2020–2021, endurteknar innrásir Rússa í Georgíu og Úkraínu og tollastríð í stað frjálsra alþjóðaviðskipta. Getur verið, að frelsisöldin hafi aðeins verið skammvinn og mannkynið muni aftur síga í hið gamla far ofstjórnar og látlausra staðbundinna stríða? Hvernig getum við varið og aukið það frelsi til að skapa, sem hefur verið aðal Vesturlanda og knúið áfram framfarir? Um það er ráðstefna, sem RSE, Rannsóknarmiðstöð um samfélags- og efnahagsmál, og Austrian Economics Center í Vínarborg halda í Reykjavík laugardaginn 5. apríl síðdegis.

Kjarngóð stjórnmálahagfræði

Inngangserindi flytur Mark Pennington, hagfræðiprófessor í King’s College, Lundúnum, en hann er einn virtasti fræðimaður yngri kynslóðar frjálslyndra hagfræðinga. Nefnist erindi hans „Freedom Under Attack: What Should Be the Response?“ Sótt að frelsinu: Hvernig ber að bregðast við? Árið 2011 kom út í Lundúnum bók Penningtons, Robust Political Economy (Kjarngóð stjórnmálahagfræði). Það er aðgengilegt yfirlitsrit um frjálshyggju og helstu aðfinnslur að henni. Pennington spyr, hvaða reglur eða stofnanir reynist best við takmarkaða þekkingu einstaklinganna og lítinn náungakærleik, og niðurstaða hans er hin sama og Adams Smiths og Davids Humes á átjándu öld: einkaeignarréttur, viðskiptafrelsi og valddreifing. Eina leiðin til að nýta þá þekkingu, kunnáttu og vitneskju, sem dreifist á einstaklingana, er að dreifa líka valdinu til þeirra. Þetta auðveldar síðan alla þróun á frjálsum markaði, þar sem sumar tilraunir heppnast og aðrar misheppnast, en við það eykst þekkingin. Dreifing valdsins minnkar einnig líkurnar á valdníðslu, sem verður því tilfinnanlegri sem fórnarlömbin eða skotmörkin eru háðari valdhöfum.
Pennington svarar þeirri aðfinnslu hins kunna hagfræðings Josephs Stiglitz, sem hefur oft haldið fyrirlestra á Íslandi, að margvísleg ríkisafskipti séu nauðsynleg til að bæta úr göllum á markaðsviðskiptum, því að til séu „markaðsbrestir“ (market failures). Bendir Pennington á, að stjórnendur og starfsmenn inni í ríkisstofnunum búi ekki síður og raunar miklu fremur við takmarkaða þekkingu en aðilar úti á markaðnum. Þeir hafa hins vegar enga hvatningu til að reyna að fullnægja þörfum samborgara sinna, því að störf þeirra og afkoma er ekki háð því, eins og gerist í frjálsri samkeppni á markaði. Til eru „ríkisbrestir“ (government failures) ekki síður en markaðsbrestir. Pennington ræðir líka þá aðfinnslu heimspekinganna Charles Taylors og Jürgens Habermas við frjálshyggju, að þar sé horft fram hjá því, hvernig þarfir myndast. Jafnframt grafi frjáls samkeppni undan hefðbundnum verðmætum. Pennington svarar því til, að frjáls samkeppni sé umfram allt leið til að uppgötva mannlegar þarfir og fullnægja þeim, en þau verðmæti, sem siðaðir menn beri fyrir brjósti, til dæmis stöðugleiki og samheldni, þrífist miklu betur við frelsi en fyrirskipanir að ofan.
Enn önnur aðfinnsla að frjálsri samkeppni er, að hún leiði til óréttlátrar tekjudreifingar, eins og heimspekingurinn John Rawls hefur haldið fram. Pennington telur hins vegar ólíkt Rawls, að óeðlilegt sé að líta á mannlega hæfileika og náttúruauðlindir sem sameign. Þetta tvennt nýtist ekki nema sem séreign einstaklinga, þar sem þeir fá að bæta við takmarkaða þekkingu sína með tilraunum, höppum og glöppum. Ríkið eigi að láta sér nægja að halda uppi þvíregluverki, sem geri fólki kleift að vinna saman að áhugamálum sínum nauðungarlaust. Þetta eigi til dæmis við í umhverfismálum, þar sem aðalatriðið sé að nýta markaðsöflin, nota verðlagningu í stað skattlagningar, til að minnka umhverfisspjöll. Hér mánefna tvö íslensk dæmi. Að fornu ráku bændur fé á fjall á sumrin, en þá gátu einstakir bændur freistast til að reka þangað of margt fé, því að þeir hirtu ávinninginn, en tapið, sem fólst í ofbeit, dreifðist á marga. Þetta var leyst með ítölunni svokölluðu: Á hverri jörð myndaðist réttur til að reka tiltekinn fjölda fjár á fjall, „telja í“ sumarhagana. Hitt dæmið er af fiskveiðum. Á meðan aðgangur að fiskimiðum var ótakmarkaður, freistuðust einstakir útgerðarmenn til að bæta við bátum, uns allur ávinningur hvarf í of mikilli sókn, offjárfestingu. Þetta var leyst á svipaðan hátt og með ítölunni. Á hverjum báti myndaðist réttur til að veiða tiltekið hlutfall af leyfilegum hámarksafla, aflahlutdeild (kvóti), og þessi réttur varð varanlegur og framseljanlegur. Það merkti, að útgerðarmenn gátu skipulagt veiðar sínar fram í tímann, fært aflahlutdeild sína milli skipa, keypt hana eða selt, og einbeitt sér að því að veiða á sem hagkvæmastan hátt. Þannig voru markaðsöflin nýtt til að tryggja hagkvæmni í fiskveiðum.

Frelsi að fornu

Annar ræðumaður á ráðstefnunni er dr. Gabriel Stein. Hann er hagfræðingur og sagnfræðingur að mennt, en starfar sem fjármálaráðgjafi og fjárfestir í Lundúnum ásamt viðskiptafélaga sínum, John Nugée, sem er líka hagfræðingur og var um skeið deildarstjóri í Englandsbanka. Þeir félagar sóttu í ágúst 2005 ráðstefnu Mont Pelerin Society, alþjóðasamtaka frjálslyndra fræðimanna, í Reykjavík og hrifust af frásögnum um íslenska þjóðveldið, þar sem enginn konungur var annar en lögin, eins og þýski sagnritarinn Adam frá Brimum sagði. „Apud illos non est rex, nisi tantum lex.“ Stein er Svíi af gyðingaættum og talar sænsku, ensku, hebresku, rússnesku, kínversku og ýmis önnur mál. Eitt tómstundagaman hans er að semja sögulegar skáldsögur, og ákváðu þeir Nugée í sameiningu að skrifa skáldsögu um íslenska þjóðveldið. Hún kom út í nóvember 2021 og heitir Sailing Free: The saga of Kári the Icelander (Frjáls á siglingu: Sagan um Íslendinginn Kára), og ætlar Stein að segja okkur frá henni.
Sagan gerist árin 1055-1067. Ragnar er bóndi og farmaður á Snæströnd, sem liggur á norðanverðu Snæfellsnesi. Móðir hans hafði verið hernumin frá Írlandi, en sjálfur hefur hann óbeit á þrælahaldi. Vinnufólk hans er allt frjálst. Synir hans og Hallgerðar konu hans eru Guðmundur og Kári. Ragnar á kaupskip, knörr, og hann sendir Kára í verslunarferðir suður á bóginn, til Kirkjuvogs á Orkneyjum og Jórvíkur á Englandi, og selur hann vaðmál og tennur og húðir rostunga, en kaupir timbur, járn og vefnaðarvöru. Kári ratar í ýmis ævintýri, þar á meðal innrás Haraldar harðráða í England 1066, og hann kemst alla leið suður til Lissabon, þar sem hann situr einn vetur. Heima fyrir gengur Guðmundi erfiðlega að gera upp á milli eiginkonu sinnar Ásu og Jórunnar, dóttur Gunnars goða, en hún er í senn fögur og harðbrjósta.
Að Ragnari bónda látnum eiga þeir Kári og Guðmundur í deilum við Gunnar goða, en ekki er nóg með, að hann sé yfirgangssamur við granna sína, heldur gerir hann á Alþingi 1067 bandalag við klerka um að leggja til sérstök gjöld handa kirkjunni í Róm og vill jafnframt, að Ísland sæki skjól til einhvers sterkara ríkis. Kári stendur þá upp og flytur snjalla ræðu. Bendir hann á, að þeir konungar, sem hann hafi kynnst á ferðum sínum erlendis, séu ærið misjafnir. Sumir þeirra leggi þung gjöld á þegnana og etji þeim út í mannskæðan hernað. Því sé Íslendingum hollast að halda sig við sín gömlu, góðu lög. Ræða hans er bergmál hinnar frægu ræðu Einars Þveræings, sem Snorri Sturluson samdi. Í skáldsögunni létu goðarnir sannfærast. En svo einkennilega vill til, að við Íslendingar stöndum nú frammi fyrir sama vanda og forðum: Hvert á samband okkar að vera við Evrópusambandið annars vegar og Bandaríkin hins vegar?

Kreppa Evrópusambandsins

Forvitnilegt verður að hlýða á erindi þriðja ræðumannsins, dr. Barböru Kolm, forstöðumanns Austrian Economics Center í Vínarborg, sem starfar í anda austurríska hagfræðiskólans, sem þeir Carl Menger, Ludwig von Mises og Friedrich A. von Hayek stofnuðu. Sá skóli leggur áherslu á frjáls viðskipti og valddreifingu og telur frjálsa samkeppni umfram allt vera þekkingarleit, sem verði þess vegna að vera óheft. Jafnframt er Kolm stjórnmálamaður, því að hún var í nýafstöðnum þingkosningum í Austurríki kjörin á þing fyrir Frelsisflokkinn, og var hún eitt af ráðherraefnum flokksins, en svo fóru leikar, að aðrir flokkar mynduðu stjórnina. Kolm sat í bankaráði austurríska seðlabankans um árabil, en fyrirlestrar hennar og greinar hafa aðallega beinst að því, hvernig Evrópusambandið geti komist út úr þeirri kreppu, sem það er nú í, ekki síst vegna uppivöðslusamra innflytjenda, reglugerðarfargans og ótraustra peninga.

Við uppi á Íslandi horfum upp á margvísleg merki um þessa kreppu. Evrópusambandið hefur reynst þess vanmegnugt að bregðast við hættunni af öfgamúslimum annars vegar og ágengum Rússum hins vegar. Það er að sligast undan blekiðjubákninu í Brüssel, sem nýtur fulltingis stjórnlyndra dómara, en þeir skapa í sífellu ný réttindi á kostnað almennings og atvinnulífs eins og töframenn í hringleikahúsum draga kanínur upp úr höttum sínum. Þessir sömu dómarar sjá hins vegar ekkert athugavert við það, þegar evrópski seðlabankinn brýtur skilyrðislaust bann í stofnskrá sinni við því að veita aðildarríkjunum lán. Þegar öfgamúslimar ráðast með stuðningi Íransstjórnar á evrópsk skip í Súez-skurðinum (en hlífa skipum frá Rússlandi og Kína), hefst Evrópusambandið ekki að, heldur treystir á hernaðarmátt Bandaríkjanna. Nú er hins vegar komið í ljós, að Evrópuríkin geta ekki skilyrðislaust reitt sig á Bandaríkin. Hvað eiga þau þá að taka til bragðs? Hvernig á til dæmis að stöðva Úkraínustríðið, sem snúist hefur upp í þrátefli, tilgangslaust blóðbað?

Einn virtasti stjórnmálamaður Breta, Hannan lávarður, hefur nefnt hugmynd. Hún er, að Stóra Bretland, Ástralía, Kanada og Nýja Sjáland geri með sér samtök, sem verði í senn fríverslunarsvæði og öryggisbandalag, þar sem aðildarríkin njóti góðs af kjarnorkuvopnum Breta, en kosti aukningu þeirra og eflingu. Ég hitti Hannan að máli fyrir skömmu í Mexíkóborg og sagði honum, að hann mætti þá ekki gleyma Íslandi, sem kynni að eiga heima í slíku bandalagi. Það þarf alls ekki að koma í veg fyrir, að landið sé tengt Bandaríkjunum með varnarsamningnum frá 1951, sem virðist enn eiga við, og með samningnum um Evrópska efnahagssvæðið, sem tók gildi árið 1994 og veitti okkur aðgang að innri markaði Evrópu. En auðvitað hljóta Íslendingar einnig að líta til frændþjóða sinna á Norðurlöndum, og vonandi tekst Evrópuríkjunum að treysta samstarfið við Bandaríkin, þótt blikur séu á lofti. Aðrar þjóðir eiga að vera vinir okkar, en ekki drottnarar (eins og Kári segir í skáldsögu Steins og Einar Þveræingur í Heimskringlu Snorra).

Tveir aðrir ágætir fyrirlesarar eru á ráðstefnunni, prófessor Per Bylund, sem talar um frumkvöðla, en þeir eru sannkallaðir hreyflar kapítalismans með sköpunarmætti sínum, og prófessor Sasa Randelovic, sem talar um þróun nútímahagfræði. Bylund hefur nýlega gefið út bók um frumkvöðla. Ráðstefnan er í stofu M-101 í Háskólanum í Reykjavík og hefst kl. 14 á laugardag. Eru allir velkomnir.

(Grein í Morgunblaðinu 4. apríl 2025. Myndin er af erlendu ræðumönnunum og innlendu skipuleggjendunum.)

Samtal í Hámu

Dr. Gabriel Stein, fjárfestir í Lundúnum, flutti erindi á málstofu Hagfræðistofnunar mánudaginn 7. apríl 2025. Að því loknu fengum við okkur kaffi í Hámu, matstofu Háskólans. Að borði okkar komu tvö kurteis ungmenni, piltur og stúlka, sögðust vera frá Noregi og vildu fá að setjast hjá okkur. Í ljós kom, að þau voru trúboðar.
Ungmennin: Trúið þið á Guð?
Ég: Ja, hvað skal segja? Frumspekin fæst við þrjár gátur, tilvist Guðs, ódauðleika sálarinnar og frelsi viljans. Ég kem auga á þrenn rök fyrir tilvist Guðs. Hin fyrstu setti bekkjarbróðir minn úr menntaskóla fram í kvöldverðarboði hjá mér nýlega, Einar Stefánsson, prófessor og uppfinningamaður. Þau eru, að samtalið sé frjótt. Bænin er samtal við Guð, og hún auðveldar mönnum skynsamlegar ákvarðanir. Við þurfum einhvern til að tala við. Önnur rökin eru frá Pascal, að við ættum að veðja á tilvist Guðs, því að það kostar miklu meira að hafa rangt fyrir sér en rétt. Þriðju rökin eru frá Dostojevskíj: Ef Guð er ekki til, þá er allt leyfilegt.
Gabríel: Já, ég trúi á tilvist Guðs, en ég held, að miðaldaheimspekingurinn Móses Maímónídes hafi haft rétt fyrir sér um, að Guð felist í fjarveru, ekki nærveru.
Ég: Svipað og réttlæti er fjarvera ranglætis, friður fjarvera stríðs og frelsi fjarvera kúgunar?
Gabríel: Já, einmitt.
Ég: En hver er þá fjarveran, sem skilgreinir Guð?
Gabríel: Óskapnaður, ringulreið, kaos.
Ungmennin: Þetta er mjög athyglisvert.
Ég: Já, þið eruð frá Noregi. Mér fannst fróðlegt að kynna mér Hans Nielsen Hauge, sem var í senn farandprédikari í Noregi á öndverðri nítjándu öld og athafnamaður. Hann rak mörg fyrirtæki og taldi, að Guði yrði best þjónað með því að græða fé. Sumir lærisveinar hans áttu þátt í því, að Norðmenn settu sér frjálslynda stjórnarskrá árið 1814.
Ungmennin: Þetta er mjög athyglisvert.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 19. apríl 2025. Myndin er af Gabriel Stein.)

Frelsi og frumkvöðlar

Flestar ráðstefnur eru lítið annað en bergmál almæltra tíðinda. Það átti þó ekki við um ráðstefnu, sem RSE, Rannsóknamiðstöð í samfélags- og efnahagsmálum, og Austrian Economics Center héldu saman í Reykjavík 5. apríl 2025 um frelsi og frumkvöðla og ég skipulagði. Þar voru flutt mörg fróðleg erindi. Dr. Gabriel Stein, fjárfestir í Lundúnum og fjölfræðingur, sagði frá skáldsögu sinni um íslenska þjóðveldið, Sailing Free: The Saga of Kári the Icelander. Henni lýkur á Alþingi árið 1067, þar sem söguhetjan Kári Ragnarsson deilir við Gunnar goða, sem vill, að Íslendingar afsali sér fullveldi og leiti skjóls í Evrópu. Hagfræðiprófessorarnir Per Bylund í Oklahoma og Sasa Randjelevic í Serbíu útskýrðu, hvert væri hlutverk frumkvöðla í frjálsu atvinnulífi og hvernig áföll eins og fjármálakreppan 2007–2009 og kórónuveirufaraldurinn 2020–2021 ógnuðu atvinnufrelsi.
Frumlegustu hugmyndirnar voru þó settar fram í tveimur öðrum erindum. Dr. Barbara Kolm, forstöðumaður Austrian Economics Center í Vínarborg, kvað skynsamlegustu viðbrögð Evrópuríkja við nýlegum tollahækkunum Bandaríkjastjórnar vera að fella einhliða niður alla tolla á vöru frá Bandaríkjunum og bíða síðan viðbragða í vestri. Þetta er svipuð hugmynd og Elon Musk hefur sett fram, að Norður-Ameríka og Evrópa verði eitt risastórt fríverslunarsvæði. Prófessor Mark Pennington sagði, að leiðin til ánauðar væri ekki lengur miðstýrður áætlunarbúskapur eins og Lenín og Stalín hefðu hugsað sér, heldur ofurvald orðræðustjóra á ýmum stigum, en þeir kæmu í veg fyrir frjálsa samkeppni hugmynda. Tók hann orðræðurnar um kórónuveirufaraldurinn og hamfarahlýnun til dæmis. Við erum hneppt í ósýnilega fjötra. Við veljum ekki. Það er valið fyrir okkur.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 12. apríl 2025. Myndin er af Barböru Kolm að flytja erindi sitt.)