Hvers vegna var kóngurinn settur af?

Þótt Íslendingar væru langflestir sammála um að taka utanríkismál og landhelgisgæslu í eigin hendur, er sambandslagasáttmálinn frá 1918 rynni út 1943, var lengi óvíst, hvort þeir myndu um leið setja kónginn af. Enn hafa Kanada, Ástralía og Nýja Sjáland ekki slitið konungssambandi við Stóra-Bretland.

Líklega hefur konungur Íslands og Danmerkur, Kristján X., einhverju valdið sjálfur um afsetningu sína. Hann talaði niður til Íslendinga. Hannes Hafstein var til dæmis í mikilli geðshræringu eftir fyrsta fund sinn 1912 með hinum nýja konungi, en faðir hans, Friðrik VIII., hafði verið mikill vinur Íslendinga.

Í einkasamtölum kom fram, að konungur var óánægður með, að Íslendingar skyldu ekki reisa honum höll á landi sínu. Einnig má nefna, að hann klæddist herforingjabúningi á Alþingishátíðinni 1930, þótt ríkisstjórnin íslenska hefði sérstaklega beðið hann um að vera borgaralega til fara.

Ýmis ummæli konungs voru ekki heldur til þess fallin að auka honum vinsældir. Hann sagði við Kristmann Guðmundsson rithöfund: „Ég vildi ekki eiga að lifa þar norður frá.“

Eitt sinn, er Jón Baldvinsson, formaður Alþýðuflokksins, átti erindi til Kaupmannahafnar og gekk fyrir konung, sagði hann með lítilsvirðingu í röddinni: „Þér búið auðvitað á gistiheimili (missionshotel), herra Baldvinsson?“ Jón svaraði: „Nei, ég bý á hótelinu Kongen af Danmark.“

Konungur kvað svo að orði við Svein Björnsson, sendiherra Íslands í Kaupmannahöfn, síðar forseta Íslands: „Það, sem Íslendingar þurfa, er einhver Mússólíni.“ Sveinn svaraði kurteislega: „Og yðar hátign viljið ef til vill verða vor Viktor Emanúel?“ Viktor Emanúel Ítalíukóngur var lágvaxinn og skrækróma og í litlum metum.

Ótrúlegast var þó, hvernig konungur ávarpaði Jónas Jónsson frá Hriflu á Alþingishátíðinni 1930: „Svo að þér eruð sá, sem leikið lítinn Mússólíni hér á landi?“ Jónas roðnaði af reiði, en stillti sig og svaraði: „Við þörfnumst ekki slíks manns hér á landi, yðar hátign.“

(Þessi fróðleiksmoli er sóttur í ýmsa staði í bók mína, Kjarna málsins. Fleyg orð á íslensku, sem kom út haustið 2010. Hann birtist í Morgunblaðinu 20. ágúst 2011.)

Í Kastljósi með Stefáni Snævarr

Ég tók þátt í umræðum í Kastljósi Sjónvarpsins fimmtudagskvöldið 18. ágúst. Tilefnið var, að út er komin bók dr. Stefáns Snævarrs heimspekings, Kredda í kreppu. Frjálshyggjan og móteitrið við henni.

Ég benti á það, að bók Stefáns er að mestu leyti ádeila á íslenska vinstri menn fyrir þrennt, ódugnað þeirra við að halda uppi rökræðum, kreddur þeirra úr göróttri fortíð (stalínismans) og þjónkun við auðjöfrana á hinum örlagaríku árum 2004–2008.

Tvær helstu stoðir frjálshyggjunnar stæðu af sér gagnrýni Stefáns. Fyrri stoðin er sú sannfæring, að valdið sé hættulegt og mennirnir misjafnir, svo að takmarka beri valdið, halda því í skefjum, mynda mótvægi við það. Þetta kemur skýrt fram í stjórnspeki Johns Lockes.

Seinni stoðin er sú hugmynd, að mönnum gangi oftast betur að fullnægja þörfum sínum með frjálsum viðskiptum en valdboði að ofan. Regla geti komist á, án þess að nokkur komi henni á. Þessa hugmynd um sjálfstýringu má rekja til Adams Smiths, föður hagfræðinnar.

Stefán Snævarr gagnrýnir í bók sinni hagfræðina sem fræðigrein. Ég get tekið undir margt í gagnrýni hans, en tel þó, að sú frjálshyggjuhagfræði, sem ég og margir aðrir höfum beitt, sé í rauninni vinnutilgáta eða rannsóknaráætlun. Hún er fólgin í því að reyna á þanþol kenningarinnar um sjálfstýringu. Hversu margt geta menn leyst með verðlagningu frekar en skipulagningu, viðskiptum frekar en valdboði? Eins og ég hef leitt í ljós í fjölda bóka, má nota slíkar lausnir á miklu fleiri sviðum en almennt er talið.

Ég vakti athygli á því, að Stefán talar um frjálshyggju sem sjöundu pláguna, og hefði hún átt snaran þátt í bankahruninu íslenska. En orðið „plága“ kemur úr Gamla testamentinu, eins og ég minnti á. Hagkerfið sveiflaðist upp og niður, löngu áður en frjálshyggja þeirra Johns Lockes og Adams Smiths kom til sögunnar.

Einnig vísaði ég því á bug, að kenna mætti frjálshyggjunni um bankahrunið. Árin 1991–2004 var hér aðeins reynt að koma á svipuðu fyrirkomulagi og annars staðar í álfunni, en breytingin var auðvitað mikil, jafnvel róttæk, því að Ísland var svo langt á eftir grannríkjunum um margt. Þar voru til dæmis bankar ekki ríkisreknir eins og hér.

Ég sótti líka á fimmtudaginn útgáfuhóf, sem Stefán efndi til í Bókabúð Máls og menningar við Laugaveg. Þar flutti Jón Baldvin Hannibalsson ræðu og veittist að mér. Kvað hann mig sekari um að spilla æskulýðnum en Sókrates forðum, en hann var sem kunnugt er dæmdur til dauða fyrir tvennt, að trúa ekki á guði Aþenuborgar og spilla æskulýðnum. Fundust mér þetta heldur kaldar kveðjur, en vona, að Jóni Baldvini þyki ég ekki eiga skilið sömu refsingu og Sókrates.

Eftirminnilegur kvöldverður

Góðkunningi minn bandarískur, einn af fyrrverandi forstjórum Coca Cola, maður á áttræðisaldri, kom hingað til lands 12. ágúst til að veiða lax. Ég kannaðist líka við fyrri konu hans, sem nú er fallin frá. Hann tók með sér seinni konu sína og kynnti hana fyrir mér, og eftir að við höfðum fengið okkur drykk heima hjá mér, skruppum við á Fiskmarkaðinn í kvöldverð, en daginn eftir ætluðu þau hjónin á veiðistaðinn. Við fengum bragðgóðan mat á Fiskmarkaðnum. Ég gæddi mér á gröfnum hvali og grilluðum humarhölum og skolaði matnum niður með þurru hvítvíni frá Chile. Ég sagði þeim hjónum eins og satt er, að nóg væri af hvölum á Íslandsmiðum, meira en 40 þúsund hrefnur og meira en 20 þúsund langreyðar.

Þetta er ekki í frásögur færandi. En kona kunningja míns reyndist vera ungversk að uppruna, þótt hún væri nú svissneskur ríkisborgari. Fjölskylda hennar hafði falið gyðinga hjá sér í stríðinu, og faðir hennar hafði tekið þátt í uppreisninni 1956 og orðið að flýja land og fjölskyldan á eftir henni, hún þar á meðal, þá tíu ára að aldri. Ég sagði henni, að ég hefði nýlokið að lesa afar athyglisverða skáldsögu eftir ungverska rithöfundinn Sándor Márai, Kertin brenna niður, sem kom út fyrir nokkrum árum í þýðingu Hjalta Kristgeirssonar beint úr ungversku. Mikil dulúð hvílir yfir þessari bók, sem var raunar bönnuð í valdatíð kommúnista, ekki vegna þess að í henni væri neinn sérstakur stjórnmálaboðskapur, heldur vegna þess að þar má greina óljósan söknuð eftir hinu ungverska konungsríki Habsborgaranna: Tveir vinir, sem báðir voru foringjar í her konungsríkisins, hittast í byrjun seinni heimsstyrjaldar í kastala annars þeirra eftir fjörutíu ára aðskilnað og rifja upp gömul leyndarmál.

Ég sagði henni líka frá því, að talsvert væri skrifað um Ungverjaland í væntanlegri bók minni um íslenska kommúnista. Þeir hældu sér sumir af því að hafa kynnst vel Mátyas Rákosi, sem varð einræðisherra Ungverjalands eftir stríð. Hann var alræmdur hrotti, sem sagðist hafa fundið upp aðferð við að ná völdum, „smábitaaðferðina“. Einnig sagði ég henni, að annar ungverskur kommúnisti kæmi nokkuð við sögu íslenskra kommúnista, Mihály Farkas, og ekki væri hann geðfelldari. Hún kannaðist auðvitað við báða þessa þrjóta. Áttum við nokkurt spjall um ungverska sögu og bókmenntir.

Einnig sagði ég hinum ungverska gesti, að ég hefði iðulega á fyrri tíð, þegar ég háði kappræður við þá Halldór Guðmundsson, Má Guðmundsson og aðra kommúnista í skólum landsins, lokið ræðum mínum á vísuorðum ungverska þjóðskáldsins Petöfis, sem Steingrímur Thorsteinsson þýddi:

Upp nú, lýður, land þitt verðu!

Loks þér tvíkost boðinn sérðu:

Þjóðar frelsi, þrældóms helsi.

Þú sérð muninn, kjóstu frelsi!

Þá táraðist ungverska konan, sem flúið hafði frá landi sínu tíu ára, og fór með ljóðið á ungversku. Þetta var eftirminnileg stund.

Dómar um Þórberg

Þótt allir væru sammála um, að Þórbergur Þórðarson væri manna ritfærastur, voru dómar um opinbera framgöngu hans misjafnir. Var honum alvara með sumu því, sem hann lét frá sér fara?

Sumir kváðu nei við. Eggert Stefánsson söngvari sagði um þá Þórberg og Kjarval málara: „Íslendingar dýrka trúðana.“ Og Guðmundi G. Hagalín rithöfundi varð að orði, eftir að bók um Þórberg, Í kompaníi við allífið, birtist vorið 1959: „Þórbergur Þórðarson er ekki þjóðskáld, heldur þjóðfífl.“

Hvort sem Þórbergur var trúður eða ekki, þótti hann að minnsta kosti trúgjarn. Þegar Árni Pálsson prófessor frétti, að Þórbergur væri sestur niður til að skrifa ævisögu séra Árna Þórarinssonar prófasts eftir honum, mælti hann: „Það verður góð bók, þegar trúgjarnasti maður á Íslandi fer að skrifa ævisögu lygnasta mannsins á Íslandi.“

Vilmundur Jónsson landlæknir var eitt sinn spurður, hvor væri trúgjarnari, Þórbergur eða Guðbrandur Magnússon, sem var um skeið forstjóri Áfengisverslunar ríkisins. Svarið var: „Það er augljóst mál. Guðbrandur er trúgjarnari. Hann trúir öllu, sem honum er sagt, en Þórbergur engu nema því, sem er logið að honum.“

Minnir þetta á það, er Þórbergur skráði samviskusamlega niður sagnir ungrar stúlku og gaf út í Viðfjarðarundrunum. Þegar móðir stúlkunnar, Huldu Guðbjargar Sigurðardóttur, átaldi hana fyrir, svaraði hún: „Ég hef svo gaman af að ljúga að honum Þórbergi.“

Sanngjörnustu dómana um Þórberg eiga sennilega þeir Guðmundur Andri Thorsson rithöfundur og Pétur Pétursson útvarpsþulur. Guðmundur Andri komst svo að orði: „Hann hélt að hann gæti haft vit á öllu, bara með því að hafa skoðanir á öllu.“ Og Pétur sagði eitt sinn við mig: „Þórbergur Þórðarson var þrír menn, Espólín, Vídalín og Sjapplín.“

Þórbergur var vissulega nákvæmur sagnritari að fordæmi Jóns Espólíns, prédikaði jafnskörulega og Jón Vídalín og brá fyrir sig gamanleik eins og Charles Chaplin.

(Þessi fróðleiksmoli birtist í Morgunblaðinu laugardaginn 6. ágúst 2011 og er sóttur í ýmsa staði í bók mína, Kjarna málsins. Fleyg orð á íslensku, en hún hentar jafnvel til að taka upp í sumarbústaðinn og til að gefa fólki í afmælis- og útskriftargjafir.)

Hreinsun Oksanens

Fyrir orð Gísla Marteins Baldurssonar las ég á dögunum Hreinsun eftir finnsk-eistnesku skáldkonuna Sofi Oksanen, sem kom hingað til lands á bókmenntahátíð fyrir skömmu. Skiptar skoðanir höfðu verið um bókina í hópi samstarfskvenna minna í háskólanum, en Gísli Marteinn mælti eindregið með henni.

Ég varð ekki fyrir vonbrigðum. Bókin grípur lesandann, sem getur ekki lagt hana frá sér, fyrr en hann hefur fengið botn í, hvað er að gerast og hvað hafði verið að gerast. Tvær konur, önnur ung og hin roskin, hittast eða öllu heldur rekast á í Eistlandi. Smám saman koma leyndarmálin, sem tengja þær, í ljós, og um leið sér lesandinn inn í hrollkaldan veruleikann í Eistlandi og Rússlandi undir stjórn kommúnista.

Þetta skáldverk er ekki reyfari, en það er reyfarakennt.

Þótt ég kæmi ekki auga á neinn stjórnmálaboðskap í skáldverki Oksanens, leiðir hún hugann að stjórnmálum. Íslendingar voru heppnari með volduga nágranna en Eistlendingar. Við höfðum lýðræðisstjórnir Breta og Bandaríkjamenn. Þeir höfðu einræðisstjórnir Stalíns og Hitlers.

Í bók minni, Íslenskir kommúnistar 1918–1998, sem kemur út í haust, eru margar óvæntar tengingar við Eystrasaltslöndin, og má nefna fyrirlestraferð Ljúbu Friedlands, gyðingakonu frá Lettlandi, hér um kommúnismann í Rússlandi haustið 1923, ritdeilu landflótta Litháa, Teodorasar Bielickanas, við íslenska sósíalista um Eystrasaltsríkin í lok seinni heimsstyrjaldar, heimsókn dr. Augusts Reis, forsætisráðherra útlagastjórnar Eistlands, hingað vorið 1957 (sem sendiherra Ráðstjórnarríkjanna mótmælti) og laumuheimsókn eins versta böðuls Eistlands, Ivans Käbins, hingað vorið 1978.

Nú vilja allir Lilju kveðið hafa. En engir íslenskir sósíalistar létu sér skipta örlög Eystrasaltsþjóðanna og fáir aðrir. Þeir voru þó til. Séra Sigurður Einarsson í Holti þýddi bókina Örlaganótt yfir Eystrasaltsríkjum, sem var ein fyrsta útgáfubók Almenna bókafélagsins 1955, og Davíð Oddsson þýddi bókina Eistland: Smáþjóð undir oki erlends valds 1973. Þær eru báðar merkar heimildir.

Stalín var hér

Haustið 1977 sýndi Þjóðleikhúsið leikritið „Stalín er ekki hér“ eftir Véstein Lúðvíksson. Sögusviðið var heimili Þórðar járnsmiðs árið 1957. Hann er í Sósíalistaflokknum og vill ekki viðurkenna, að sósíalisminn hafi orðið fyrir áföllum við afhjúpun Stalíns og innrásina í Ungverjaland. En kona hans heimtar, þegar þau flytjast í nýja íbúð, að hann selji rit sín um marxisma: „Við verðum að fara að gera hreint.“

Sömu dagana og leikritið var fært upp í Þjóðleikhúsinu, hélt Alþýðubandalagið landsfund, og sögðu gárungarnir, að sama leikritið væri leikið samtímis á tveimur stöðum í Reykjavík. Alþýðubandalagið var þá að sverja af sér forvera sína, Sósíalistaflokkinn og kommúnistaflokkinn, þótt enn laumuðust einstakir forystumenn flokksins öðru hverju til Ráðstjórnarríkjanna í boði Kremlverja.

Forystumenn Sósíalistaflokksins voru ekki einir um stalínisma. Ræstingakona Þjóðviljans, Elín Ólafsdóttir, hafði þetta viðkvæði: „Þá minnist ég Bjarna frá Vogi og Josífs Stalíns, er ég heyri góðs manns getið.“ Kunningi minn sagði við annan sannfærðan stalínista, Bóas Emilsson, trésmið á Selfossi, að hann gæti nú ekki neitað því, að Stalín hefði látið drepa milljónir manna á valdatíma sínum. Bóas var snöggur til svars: „Ja, hvað drepur Guð marga á hverjum degi?“

Jens Figved, sem var í þjálfunarbúðum fyrir byltingarmenn í Moskvu, var líklega eini Íslendingurinn, sem talaði við Stalín. Var það símleiðis, og leyfði Stalín þýðingu á einu verki sínu, væntanlega „Nokkur atriði úr sögu bolsévismans“, sem birst hafði haustið 1931 í Rússlandi (en hér í Bolsjevikkanum 1934).

Nokkrir Íslendingar sáu Stalín þó álengdar, oftast á hersýningum á Rauða torginu. Halldór Kiljan Laxness virti hann fyrir sér á sviði í Bolshoj-leikhúsinu 11. desember 1937. Í Gerska æfintýrinu skrifaði Laxness síðan, að Stalín væri í hærra meðallagi á vöxt, grannur og vel limaður. Þetta var fráleitt. Stalín var mjög stuttur, nánast dvergur, þrekinn og bólugrafinn. Raunar breytti Laxness þessu í annarri útgáfu 1983, og var Stalín þá „í meðallagi á vöxt“. Hér gerði aldrei þessu vant fjarlægðin manninn minni.

(Þessi fróðleiksmoli birtist í Morgunblaðinu 30. júlí 2011 og er sóttur í ýmsa staði í tvær bækur mínar, Kjarna málsins. Fleyg orð á íslensku, sem kom út fyrir jólin 2010, og Íslenska kommúnista 1918–1998, sem væntanleg er næsta haust.)