Uppgjör mitt á Youtube

Hér er stutt viðtal við mig á Youtube um efni fyrirlesturs míns 19. febrúar 2013, þar sem ég gerði upp bankahrunið og varði frjálshyggju og kapítalisma fyrir árásum Stefáns Ólafssonar, Stefáns Snævarrs, Ha-Joon Changs, Einars Más Guðmundssonar og Einars Más Jónssonar í nýlegum bókum.

 

Boðskapurinn sem Ríkisútvarpið hefur ekki áhuga á

Philip Booth, prófessor í tryggingafræðum og áhættustýringu í Cass Business School í City University í Lundúnum, hélt afar fróðlegt erindi um raunverulegar orsakir hinnar alþjóðlegu fjármálakreppu á fundi Viðskiptafræðideildar Háskóla Íslands og Rannsóknarseturs um nýsköpun og hagvöxt 13. mars 2013. Þar kynnti hann annað sjónarhorn en Ríkisútvarpið hefur flutt okkur látlaust í fjögur ár, allt frá bankahruninu haustið 2008.

Booth sagði, að kreppuna megi að sumu leyti rekja til mistækra ríkisafskipta (undirmálslána í Bandaríkjunum og lágvaxtastefnu Seðlabankans), en að sumu leyti til óhóflegrar kerfisáhættu, sem ekki hafi verið séð nægilega vel við.

Athygli Ríkisútvarpsins var vakin á því, að prófessor Booth væri væntanlegur til landsins til að kynna sjónarhorn, sem varla hefur heyrst í Silfri Egils, Speglinum og í fréttum Sjónvarpsins. Haft var samband við umsjónarmenn Silfurs Egils, Spegilsins og frétta Sjónvarpsins. Engu var svarað, og ekkert var sagt frá fyrirlestrinum í Ríkisútvarpinu, hvergi, ekki í Silfri Egils, ekki í Speglinum, ekki í fréttum útvarps eða sjónvarps. 

Til samanburðar má nefna, að sjónvarpið mætti og sagði frá fyrirlestri, sem finnskur embættismaður, Sixten Korkman, hélt á vegum Hagfræðideildar Háskóla Íslands og Evrópustofu, upplýsingamiðstöðvar Evrópusambandsins á Íslandi, 18. febrúar. Mælti hann þar með evru, eins og flestir viðmælendur Ríkisútvarpsins frá útlöndum hafa gert síðustu fjögur ár. Einnig mætti sjónvarpið og sagði frá fyrirlestri, sem bandarískur stjórnmálafræðiprófessor, Peter J. Katzenstein, hélt á vegum Alþjóðamálastofnunar Háskóla Íslands, 13. mars 2013. Var hann um hina alþjóðlegu fjármálakreppu, en Katzenstein sagði um hana hið sama og flestir aðrir viðmælendur Ríkisútvarpsins síðustu fjögur ár, að hún væri kapítalismanum að kenna.

Ekki þarf að minna á, að þeir, sem gefið hafa út bækur gegn frjálshyggju og kapítalisma síðustu árin, til dæmis Stefán Snævarr og Ja-Hoon Chang, hafa umsvifalaust fengið að láta ljós sitt skína í Silfri Egils og öðrum þáttum Ríkisútvarpsins. Ekki á við því að amast. Það var sjálfsagt. En á sjónarhorn Booths ekkert erindi í Ríkisútvarpið líka? Er reglan sú, að við eigum öll að greiða, en aðeins sum að njóta?

Fyrirlestur Booths er nú hins vegar kominn á Youtube. Hér geta menn hlustað á sjónarmið, sem úthýst er í Ríkisútvarpinu.

 

Orsakir fjármálakreppunnar? Svör sérfræðings

Í fyrirlestri á vegum Viðskiptafræðideildar Háskóla Íslands og RNH í Háskóla Íslands 13. mars 2013 ræddi prófessor Philip Booth frá Cass Business School og Institute of Economic Affairs í Lundúnum um hinar raunverulegu orsakir fjármálakreppunnar. Hann sagði, að oft væri kapítalismanum kennt um kreppuna og sérstaklega nefnd í því sambandi ágirnd bankamanna. Orsakirnar væru hins vegar fleiri og flóknari. Nefndi Booth undirmálslánin í Bandaríkjunum, þar sem bönkum var beinlínis skipað að lána til fólks úr minnihlutahópum, sem aldrei hefði sýnt fram að getu sína til að endurgreiða lán; sumt af því hefði hvorki átt skráðar eignir né verið í reglulegri vinnu. Einnig benti Booth á vaxtastefnu bandaríska seðlabankans frá 2001, sem stafað hefði af ástæðulausum ótta við afleiðingar samdráttarins á netmarkaðnum. Um allan heim hefði verið gnótt ódýrs lánsfjárs, og því hefði orðið lánsfjárbóla, sem síðan hefði sprungið.

Booth taldi tvær aðalorsakir lánsfjárkreppunnar kerfislægar. Í fyrsta lagi byggju bankamenn við freistnivanda. Þeir hirtu gróðann, þegar vel gengi, en kæmu tapinu af sér yfir á skattgreiðendur, þegar illa gengi. Þeir freistuðust því til að taka meiri áhættu en hóflegt gæti talist. Þeir væru ekki einu sinni látnir greiða sérstakt gjald fyrir þá tryggingu, sem ríkið veitti í raun á innstæðum almennings. Í öðru lagi hefðu alþjóðlegir staðlar um eigið fé banka og áhættumat, sem kenndir eru við Basel, í raun aukið á áhættu frekar en dreift henni og minnkað: Til hefðu orðið margir sams konar bankar, og ef einhver galli kæmi í ljós innan þeirra, næði sá galli til alls kerfisins. Eðlilegra væri, að bankar væru margir og ólíkir og kepptu um hylli viðskiptavina sinna, en þegar einhverjum banka gengi illa, ætti hann að fara í eðlilega slitameðferð án þess að draga alla aðra banka með sér í fallinu. Booth taldi brýnasta verkefnið framundan að finna leikreglur á fjármálamarkaði, sem auðvelduðu vel reknum bönkum að standa og illa reknum bönkum að falla, án þess að um yrði að ræða keðjuverkun. Hann taldi skynsamlegt að raða kröfum innstæðueigenda framar en annarra kröfuhafa á banka, því að það kynni að hemja eitthvað áhættusækni þeirra, sem legðu hlutafé eða lánsfé til banka. Hins vegar hefði ólík skattaleg meðferð skulda banka og eigna valdið óhóflegri skuldasöfnun þeirra. Þeir hefðu frekar fjármagnað sig með lánsfé en hlutafé.

Booth taldi ekki hyggilegt að bregðast við kreppunni með því að auka eftirlit eða fjölga reglum á fjármálamarkaði. Því mætti aldrei gleyma, sem almannavalsfræðingar brýndu fyrir fólki, að starfsmenn eftirlitsstofnana hefðu sjaldnast betri upplýsingar eða göfugri hvatir en aðrir. Slíkir starfsmenn hefðu tilhneigingu til að fara mjög varlega, þegar vel gengi, en látast ekki taka eftir því, þegar illa gengi, í von um, að þá myndi vandinn hverfa. Hvort tveggja væri óhagkvæmt.

Fyrirlestur Booths var vel sóttur, og urðu fjörugar umræður að honum loknum. Skafti Harðarson spurði, hvort seðlabankar ættu í raun að vera lánveitendur viðskiptabanka til þrautavara. Booth viðurkenndi, að það væri ein undirrót vandans. Hann væri hins vegar hrifinn af þeirri hugmynd að veita bönkum frelsi til þess að velja um það, hvort þeir færu eftir reglum seðlabanka, sem þá yrði um leið þrautavaralánveitandi þeirra, eða hvort þeir væru með öllu óháðir seðlabankanum, en þá tæki hann enga ábyrgð heldur á þeim, beina eða óbeina. Stefán Ólafsson spurði, hvort Booth drægi þá ályktun af rannsóknum Carmens Reinharts og Kenneths Rogoffs, að losaralegri reglur á alþjóðlegum fjármálamarkaði væru aðalorsök fjármálakreppunnar. Booth minnti þá á það sjónarmið, að starfsmenn eftirlitsstofnana hefðu ekki betri upplýsingar um almannahag eða augljósari hagsmuni af því að vinna að honum en aðrir. Allur gangur væri á því, hvort fjármálamarkaður yrði óstöðugur við losaralegar reglur. Til dæmis hefðu afar fáar reglur gilt um breska fjármálamarkaðinn á þriðja fjórðungi tuttugustu aldar, en samt hefði hann verið stöðugur.

Boðskapur Booths vakti mikla athygli. Morgunblaðið sagði frá honum 14. mars. Hið sama gerði Viðskiptablaðið, og birtist þar einnig leiðari, þar sem tekið var undir sjónarmið Booths. Einnig ræddi Vefsjónvarp Viðskiptablaðsins við Booth sama dag.

Erindi mitt um Brasilíu

Ég flutti erindi í Seltjarnarneskirkju sunnudaginn 10. mars um Brasilíu, en ég hef verið með annan fótinn þar syðra í mörg ár. Raunar eru Brasilíurnar margar, eins og ég sagði, ekki aðeins sól og fjör í Rio de Janeiro, heldur líka iðnaður í São Paulo, vélvæddur landbúnaður á sléttunum, námugröftur í Minas Gerais, víðáttumiklir regnskógar. Sýndi ég nokkrar myndir af mér við ólík tækifæri. Erindið var þáttur í fræðslufundaröð safnaðarins um ólík lönd. Hér eru glærurnar, sem ég notaði.

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• Glærur í Seltjarnarneskirkju 10. mars 2013

Viðtalið komið á Netið!

Nú er sjónvarpsviðtal Björns Bjarnasonar við mig á ÍNN 27. febrúar 2013 komið á Netið, og má horfa á það hér. Í fyrri hluta viðtalsins ræddum við um stjórnmálaviðhorfið, en í síðari hlutanum snerum við okkur að efninu í fyrirlestri mínum 19. febrúar 2013 um frjálshyggjuna, kreppuna og kapítalismann. Þar svaraði ég fimm bókum, sem komið hafa út síðustu ár gegn frjálshyggju og kapítalisma, eftir Stefán Snævarr, Stefán Ólafsson og fleiri, Einar Má Guðmundsson, Einar Má Jónsson og Ha-Joon Chang.

Einnig vek ég athygli á því, að vikublaðið Séð og heyrt birti fyrir skömmu viðtal við mig ásamt tveimur opnum af myndum, meðal annars myndum úr þrítugsafmæli mínu, fertugsafmæli, fimmtugsafmæli og sextugsafmæli. Er gaman að skoða, hvernig vinir og vandamenn hafa breyst — eða ekki breyst — með árunum. En alltaf sjást þar sömu andlitin, sem betur fer, auk þess sem aðrir bætast í vinahópinn.

Hvar voru þeir, þegar Elín var rekin?

Nú er mikið fjaðrafok vegna þess, að Steinunn Stefánsdóttir er að hætta störfum á Fréttablaðinu, þótt það virðist raunar hafa verið í sátt við yfirmenn 365-miðla. En hvar voru allir gagnrýnendurnir, þegar Elín Hirst var rekin fyrirvaralaust af Ríkisútvarpinu? Þegar Óðinn Jónsson fréttastjóri kom til hennar í sminkherberginu og sagði, að hennar nærveru væri ekki lengur óskað?

Látið var svo heita, að Elín væri rekin af sparnaðarástæðum. Bent var á það til staðfestingar á þessu, að stjúpsonur Jóhönnu Sigurðardóttur, Gunnar Hrafn Jónsson, var rekinn um leið. En það er einn munur á: Gunnar Hrafn vinnur enn á Ríkisútvarpinu.

Myndband með mér frá 1985!

Á dauða mínum átti ég von, en ekki því, að tekin hefði verið upp ræða, sem ég flutti á frjálshyggjufundi í Noregi 1985. Þar ræddi ég um „Community without Coercion“ eða sjálfsprottna samvitund frekar en valdboðna, sérstaklega í ljósi gagnrýni þýska heimspekingsins Hegels á markaðskerfið. Einhverjir prakkarar í alþjóðasamtökum frjálshyggjufólks settu þessa upptöku á Netið á afmælisdaginn minn, 19. febrúar 2013. Ég horfi nú, nær þrjátíu árum síðar, furðu lostinn á þennan tággranna pilt með stóra gleraugnahlamma, þótt ég sé í aðalatriðum sammála honum. Enskan ber þess óþægilega glögg merki, að ég hafði búið í Oxford í fjögur ár, þegar hér var komið sögu.

Ágirnd og sjálfelska

Okkur er sagt, að dauðasyndirnar verði ekki fyrirgefnar á efsta degi. Þær eru samkvæmt kenningu kirkjufeðranna sjö talsins, á latínu superbia, avaratia, luxuria, invidia, gula, ira og acedia, en á íslensku er algengast að kalla þær í sömu röð dramb, ágirnd, lauslæti, öfund, græðgi, heift og hirðuleysi. Hin síðari ár hefur merking orðanna „ágirnd“ og „græðgi“ blandast nokkuð saman, en áður fyrr vísaði „græðgi“ einkum til þess, er menn kunnu sér ekki hóf í mat eða drykk, voru átvögl eða vínsvelgir. Ein ástæða til þessarar merkingarbrenglunar er eflaust, að enska orðið „greed“ merkir ágirnd, en „gluttony“ græðgi.

Ágirnd er líka stundum ruglað saman við sjálfselsku. Kristur sagði mönnum (Lk 12,15) að varast ágirnd, og Páll postuli taldi (1Tm 6, 10) fégirndina rót alls ills, eins og Hallgrímur Pétursson lagði út af í 16. Passíusálmi. Sjálfselskan er hins vegar hvergi bönnuð. Öðru nær. Í boðorðum gamla og nýja testamentisins um, að menn skuli elska náunga sína eins og sjálfa sig, felst beinlínis, að þeir skuli elska sjálfa sig. En hvað í sjálfum sér? Séra Arnljótur Ólafsson, sem gaf 1880 út fyrsta íslenska hagfræðiritið, Auðfræði, benti á, að „mennirnir eru engan veginn misgóðir eftir því hve mjög þeir elska sjálfan sig, heldur eftir hinu hvað þeir elska hjá sjálfum sér og í sínum kjörum.“ Sjálfið takmarkast ekki heldur nauðsynlega við einstaklinginn. Móður, sem ann barni sínu eins og sjálfri sér, hefur fært sjálf sitt út.

Munurinn á ágirnd og sjálfselsku er, að ágirndin beinist ætíð gegn öðrum, felur í sér ásælni. Sjálfselskan getur hins vegar verið áreitnislaus. Hvernig geta menn síðan elskað náunga sína í raun? Séra Arnljótur svaraði hinu sama og Adam Smith: með því að keppa á frjálsum markaði að hámarksgróða, því að hann er vísbending um, að þeim hafi tekist betur en aðrir að fullnægja þörfum náunga sinna. Þetta hlýtur stuðning af því, hverjar tvær aðrar dauðasyndirnar eru, öfund og hirðuleysi. Menn eiga ekki að öfunda þá, sem vegnar vel, og þeir eiga að leggja sig sjálfa fram um að leysa verkefni lífsins.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 9. febrúar 2013.)

Markaðskapítalismi og klíkukapítalismi

Mér er minnisstætt, þegar Verslunarráðið bauð Milton Friedman í kvöldverð í Þingholti 31. ágúst 1984. Einn veislugesturinn spurði Friedman, hver væri hættulegasti óvinur kapítalismans. Hann svaraði að bragði: „Horfið í spegil! Það eru kapítalistarnir. Þeir vilja alltaf vernd fyrir samkeppni.“

Hugsun Friedmans var svipuð og Ayns Rands í skáldsögum hennar, þar sem hún deilir af mikilli mælsku á „crony capitalism“ eða klíkukapítalisma.

Í fyrirlestri mínum í Háskóla Íslands 19. febrúar síðast liðinn gerði ég greinarmun á markaðskapítalisma, eins og fylgt var á Íslandi 1991–2004, og klíkukapítalisma, sem náði hér yfirhöndinni 2004, en féll um koll í fjármálakreppunni 2008.

Markaðskapítalismi einkennist af virðingu fyrir skattgreiðendum og neytendum og frjálsu vali þeirra um það, hvernig þeir verja sjálfsaflafé sínu. Hann felur í sér opið hagkerfi og fjöruga samkeppni. Þar er leiðarljósið að virkja ávinningsvonina í almannaþágu. Slíkur kapítalismi er öflugasta tækið, sem enn hefur fundist til að breyta fátækt í bjargálnir.

Klíkukapítalismi er hins vegar, þegar fámenn auðklíka nær víðtækum áhrifum og jafnvel völdum, eins og gerðist hér á landi í hinum hatrömmu átökum ársins 2004 (ekki síst um fjölmiðlafrumvarpið). Þessi auðklíka tæmdi bankana, keypti upp fyrirtæki og takmarkaði samkeppni. Eftir bankahrunið sást, að hún skuldaði miklu meira en áður hafði verið talið, en á mörgum kennitölum. Þótt margir gáfaðir og góðviljaðir menn hefðu starfað í bönkunum og í fjármálaeftirlitinu fyrir bankahrunið, var þeim þetta ekki að fullu ljóst. En með þessu jókst kerfisáhættan stórlega á Íslandi umfram það, sem gerðist í grannríkjunum.

Þessi auðklíka merkti lystisnekkju sína með tölunni 101 og einkaþotuna með sömu tölu. Þetta var eflaust ekki aðeins gert til þess að minnast hirðskálds klíkunnar, Hallgríms Helgasonar, höfundar bókarinnar 101 Reykjavík, heldur líka til að hælast um af því, sem klíkunni tókst óneitanlega: Skuldirnar voru á 100 kennitölum, þótt skuldarinn væri 1.