Í þjálfunarbúðum byltingarmanna

Ég birti ritgerð í 4. hefti 4. árgangs Þjóðmála (vetur 2008), 70.-86. bls., sem nefnist „Í þjálfunarbúðum byltingarmanna“. Þar segi ég sögu þeirra Íslendinga, sem sátu í leynilegum byltingarskólum kommúnista í Moskvu árin 1929-1938. Dr. Þór Whitehead prófessor hafði 1979 í bók um kommúnistahreyfinguna tekist að afla upplýsinga um 15 námsmenn. Jón Ólafsson, sem kannaði skjalasöfn í Moskvu eftir hrun kommúnismans, bætti við fjórum mönnum. Auk þess höfðu tveir menn skýrt frá því opinberlega, að þeir hefðu setið í slíkum skólum, og var annar þeirra dr. Benjamín H. J. Eiríksson bankastjóri, sem ég skrásetti bók eftir 1996. Í ritgerðinni í Þjóðmálum benti ég á þrjá nemendur íslenska í viðbót í þessum byltingarskólum og leiddi rök að því, að einn af þeim 15, sem Þór taldi upp, hefði ekki stundað byltingarnám í Moskvu. Alls er þá vitað um 23 Íslendinga í leyniskólum kommúnista í Moskvu árin milli stríða. Einnig dró ég fram í dagsljósið heimildir um, hvenær Íslendingarnir voru í þjálfun þar eystra, undir hvaða dulnefnum þeir gengu og hvað þeim var kennt.

Sökudólgar og blórabögglar

Rækileg rannsókn hlýtur að fara fram á aðdraganda íslenska bankahrunsins, eins og Davíð Oddsson krafðist á Viðskiptaþingi á dögunum. Erfitt er að fela hana íslenskum mönnum vegna návígis og tengsla. Ef rannsóknin leiðir í ljós lögbrot, mistök eða stórfellt og vítavert gáleysi, þá ber að bregðast við samkvæmt því, höfða mál gegn lögbrjótum og víkja þeim, sem mistök gerðu eða voru sekir um gáleysi. Eftir slíka rannsókn geta kjósendur líka metið ábyrgð stjórnmálamanna, fremur en við æsingar síðustu vikna.

Hins vegar gleymist, að örlagavaldar hrunsins voru flestir utan landsteina. Lánsfjárkreppan er alþjóðleg. Víða hafa bankar og aðrar fjármálastofnanir ýmist komist í þrot eða verið þjóðnýttar beint og óbeint. Í öðru lagi brást samningurinn um EES: Seðlabankar í öðrum EES-löndum vildu ekki liðsinna Íslendingum, þegar á reyndi, þótt þetta hefði átt að vera eitt efnahagssvæði. Í þriðja lagi gerði Gordon Brown endanlega út af við íslensku bankana, þegar hann beitti lögum um hryðjuverkavarnir til að stöðva starfsemi þeirra í Bretlandi og setti fjármálaráðuneytið, seðlabankann og Landsbankann á lista um hryðjuverkasamtök með Al-Kaída.

Sumir, sem æsingamenn nefna til sögu, eru frekar blórabögglar en sökudólgar. Einn blóraböggullinn er seðlabankinn íslenski. Vitaskuld má deila um peningastefnu hans frá 2001, en óvíst er, að önnur peningastefna hefði afstýrt vandanum. Ekki hefur orðið bankahrun í Nýja Sjálandi, sem fylgdi sömu peningastefnu. Ákvörðunin um að leggja hlutafé í Glitni í stað þess að veita honum lán hefur einnig verið nefnd. Hún var ákvörðun ríkisstjórnarinnar, ekki seðlabankans. En þeir, sem skoðað hafa málið, vita, að óðs manns æði hefði verið að lána bankanum 80 milljarða af almannafé.

Þá segja sumir, að seðlabankinn íslenski hafi vanrækt að standa vörð um fjármálalegan stöðugleika. En Davíð Oddsson varaði hvað eftir annað við miklum skuldum bankanna erlendis síðustu tvö árin fyrir bankahrunið, þótt hann gæti auðvitað ekki talað á þann veg opinberlega og leitt yfir þá áhlaup. Ég get sjálfur borið vitni um ótal viðvaranir og ábendingar Davíðs, auk þess sem næg önnur gögn eru til um þau.

Annar blóraböggullinn er Íslendingar sjálfir. Sagt er, að þeir hafi eytt of miklu. Velmegun þeirra hafa verið í krafti greiðslukorta. Þetta er hæpið. Íslendingar spöruðu talsvert meira en aðrar þjóðir á tveimur sviðum. Þeir áttu flestir húsnæði sitt sjálfir og greiddu hátt hlutfall launa í lífeyrissjóði. Þess vegna var ekki óeðlilegt, að þeir notuðu afganginn af tekjunum til að njóta lífsins. Hefðu bankarnir látið sér nægja útlán hér á landi, þá hefðu þeir ekki hrunið.

Hér er komið að hinum íslenska þætti bankahrunsins og verðugu rannsóknarefni. Íslensku bankarnir höfðu tekið stór lán erlendis í því skyni að endurlána nokkrum íslenskum auðjöfrum. Hvernig stendur á því, að þessir auðjöfrar gátu safnað í bönkunum þúsund milljarða skuldum, sem þeir notuðu ekki aðeins í lystisnekkjur sínar og einkaþotur, heldur líka í margvísleg kostnaðarsöm ævintýri erlendis? Hvers vegna veittu fjölmiðlar, embættismenn og stjórnmálamenn þeim ekki aðhald?

Fréttablaðið 12. desember 2008. (Myndin við greinina er af einkaþotu Jóns Ásgeirs Jóhannessonar, sem er merkt 101 eins og lystisnekkja hans. Hún er tekin af fréttaskýringavefnum amx.)

Ný bók um fiskveiðar

Ég á ritgerð í nýútkomnu greinasafni, Advances in Rights Based Fishing, sem þeir dr. Ragnar Árnason hagfræðiprófessor og dr. Birgir Þór Runólfsson hagfræðidósent (varamaður minn í bankaráði Seðlabankans) ritstýrðu, en RSE (Rannsóknamiðstöð í samfélags- og efnahagsmálum) gaf út. Á meðal annarra höfunda eru kunnir hagfræðingar, þar á meðal Rögnvaldur Hannesson, prófessor í fiskihagfræði í Björgvin, og Gary D. Libecap, hagfræðiprófessor í Kaliforníuháskóla í Santa Barbara og einn virtasti eignarréttarsérfræðingur okkar daga. Meginstef bókarinnar er, að fiskveiðar verði hagkvæmastar, þegar réttindi fiskimannanna séu skilgreind nákvæmlega, svo að hagur þeirra og almannahagur fari saman. Grein mín nefnist „The Politics of Property Rights“ og er á 171.-188. bls. bókarinnar. Hún er í raun um hugmyndasögu, því að ég bendi þar á, að margar hugmyndirnar, sem reifaðar hafa verið í umræðum um íslenska kvótakerfið, voru settar fram fyrir löngu. Til dæmis má rekja kröfuna um auðlindaskatt til bandaríska rithöfundarins Henrys Georges. Arthur C. Pigou setti einnig fram hugmyndir um það, hvernig ríkið gæti „leiðrétt“ niðurstöður markaðsviðskipta með skattlagningu, en Ronald Coase benti á hinn bóginn á, að oft geta einkaaðilar á markaði leyst sjálfir úr málum í frjálsum viðskiptum, ef viðskiptakostnaður er viðráðanlegur, en það er hann, þegar réttindi einstaklinga eru vel skilgreind.