Hannes Hólmsteinn Gissurarson

Fyrir rás viðburðanna lentu Íslendingar undir stjórn Danakonungs árið 1380, þegar Danakonungur, Ólafur Hákonarson, þá tíu ára, var kjörinn konungur Noregs. Móðir Ólafs, Margrét, dóttir Valdimars Danakonungs, var ríkisstjóri. En þegar Ólafur lést óvænt árið 1387, var úr vöndu að ráða. Margrét ákvað árið 1389 að ættleiða eina afkomanda föður síns á lífi, hinn sjö ára svein Bugislav af Pommern. Hann skipti þá um nafn, kallaðist Eiríkur og fluttist norður til Danmerkur. Varð hann konungur Noregs (og Íslands) árið 1389, konungur Danmerkur árið 1396 og Svíþjóðar sama ár.

Þótt Eiríkur væri konungur, stýrði Margrét ömmusystir hans ríkjum til dauðadags árið 1412. Sem konungur varð Eiríkur helst frægur fyrir að koma á Eyrarsundstollinum árið 1429. Urðu öll skip, sem fóru um Eyrarsund, að koma við í Helsingjaeyri og greiða toll af farmi sínum. Ella voru þau skotin í kaf með fallbyssum frá Krónborg. Margt varð Eiríki mótdrægt, og var hann settur af í Svíþjóð og Danmörku árið 1339 og í Noregi ári síðar. Hann fór til eyjunnar Gotlands og lifði næstu tíu árin á sjóránum. Þá vaknar forvitnileg spurning: Hvaða munur var á að leggja með Eyrarsundstollinum kostnað á skip, sem fóru um Eyrarsund, og leggja með sjóránum kostnað á skip, sem fóru um Eystrasalt? Það er gömul regla, að skatta skuli leggja á með samþykki réttkjörinna fulltrúa (No taxation without representation). Sú regla átti svo sannarlega ekki við um Eyrarsundstollinn, sem var innheimtur með hótunum um ofbeldi. Hann var síðan óhagkvæmur, því að hann dró úr alþjóðaviðskiptum. Verður mér í þessu sambandi hugsað til enska heimspekingins Gertrude Anscombe, sem sagði, að meginverkefni stjórnmálaheimspekinnar væri að skýra út muninn á ríkinu og bófafélögum, sem bjóða „vernd“ gegn gjaldi.

Eini munurinn á tollheimtu Eiríks og sjóránum er, sýnist mér, að tollheimtan var fyrirsjáanleg og eftir föstum reglum. Með öðrum orðum var munurinn sá, að Eyrarsundstollurinn var löghelgað sjórán.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 8. mars 2025.)           

Hátíðir eiga að lyfta okkur upp úr hversdagslífinu, rifja upp, að við erum ekki maurar í þúfu, heldur einstaklingar í sálufélagi við ástvini, vini, fjölskyldu, samherja og samlanda.

Þótt árin færist yfir, er afmæli ætíð tilefni til hátíðarhalda. Þá hefur mér tekist að lifa af enn einn hringinn, sem jörðin fer í kringum sólina. Þegar ég átti 72 ára afmæli hinn 19. febrúar í ár, hélt ég upp á það með grillveislu heima hjá mér í Rio de Janeiro. Þá leituðu á hugann liðin stórafmæli, enda er minningin eina paradísin, sem enginn getur rekið okkur út úr.

Þegar ég varð þrítugur árið 1983, héldu vinir mínir mér fjölmennan fagnað í Héðinshúsinu, og flaug ég sérstaklega til Reykjavíkur frá Oxford, þar sem ég stundaði þá nám. Þeir Geir Hallgrímsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, og Vilmundur Gylfason, formaður Bandalags jafnaðarmanna, kvöddu sér báðir hljóðs í samsætinu, og mæltist þeim vel.

Ég hélt upp á fertugsafmælið árið 1993 í góðra vina hóp í veitingastaðnum Skólabrú, þar sem þeir Davíð Oddsson, Björn Bjarnason, Kjartan Gunnarsson og Gunnlaugur Sævar Gunnlaugsson og konur þeirra samfögnuðu mér.

Ég hélt upp á fimmtugsafmælið árið 2003 með móttöku á Hótel Sögu og kvöldverði með nokkrum vinum í Skólabæ, sem þá var samkomuhús háskólamanna. Fluttu þeir Davíð Oddsson og Ólafur Þ. Harðarson snjallar ræður í móttökunni.

Ég hélt upp á sextugsafmælið árið 2013 með móttöku í Háskólanum og kvöldverði í Þingholti, þar sem þeir Davíð, Kjartan og Gunnlaugur Sævar færðu mér skemmtilega afmælisgjöf, málverk eftir Stephen Lárus Stephen, sem nefnist „Hannes ófullgerður“, áskorun um að halda áfram á markaðri braut.

Á sjötugsafmælinu árið 2023 var ég á kjötkveðjuhátíðinni í Rio de Janeiro, en í maí það ár hélt Háskólinn fjölmenna starfslokaráðstefnu, þar sem margir góðir vinir, erlendir og innlendir, fluttu fróðlega fyrirlestra, sem aðgengilegir eru á netinu. Forseti Íslands bauð öllum ræðumönnunum til móttöku á Bessastöðum, forseti Alþingi bauð erlendu gestunum í Alþingishúsið og fjármálaráðherra hélt kvöldverð í Ráðherrabústaðnum. Gat viðskilnaður minn við Háskólann ekki orðið ánægjulegri.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 24. febrúar 2025.)

Norðurlandaþjóðirnar hafa, eins og ég leiði rök að í nýrri bók á ensku, fundið ákjósanlega leið í sambúð þjóða (þótt áður fyrr hafi þær háð ófá stríð hver við aðra). Ef ein þjóð vill ekki lúta annarri, þá segir hún skilið við hana, eins og Norðmenn gerðu 1905, Finnar 1917 og Íslendingar 1918. Ef þjóðabrot er innan ríkis annarrar þjóðar og óánægt með hlutskipti sitt, þá fær það sjálfstjórn, Álandseyingar og Færeyingar. Ef ágreiningur er um landamæri, þá greiða íbúar í landamærahéruðum atkvæði um, í hvaða ríki þeir vilja vera, eins og í Slésvík 1920.

Því miður er norræna leiðin undantekning, ekki regla. Sumar þjóðir virðast ekki geta ekki búið saman vegna gagnkvæms haturs og reyna þá ýmist að útrýma hvor annarri eða hrekja hvor aðra burt. Tyrkir ráku um milljón grískumælandi menn burt eftir sigur í stríði við Grikkland 1922. Finnar flýðu allir sem einn, 400 þúsund manns, frá Kirjálalandi (Karelíu) 1940, eftir að Stalín lagði það undir sig. Um tíu milljónir þýskumælandi manna voru reknar frá Póllandi og Tékkóslóvakíu 1945, og eru það líklega mestu nauðungarflutningar sögunnar. Arabaríkin ráku 850 þúsund gyðinga til Ísrael eftir stofnun Ísraelsríkis 1948, og 726 þúsund Arabar flýðu þá frá Ísrael (þótt ólíkt Grikklandi, Finnlandi og Þýskalandi tækju Arabaríkin ekki á móti þessum bræðrum sínum og systrum, heldur lokuðu þau inni í flóttamannabúðum). Hátt í milljón frönskumælandi manna flýði frá Alsír árið 1962, enda var þeim tilkynnt, að þeir gætu valið um líkkistu eða ferðatösku.

Það er því ekkert nýtt, þegar Trump Bandaríkjaforseti segir einu leiðina í Gaza vera að flytja Arabana á svæðinu burt. Þeir virðast ekki vilja friðsamlega sambúð við Ísrael, eins og árásin 7. október 2023 sýndi, heldur er það beinlínis á stefnuskrá Hamas, sem nýtur líklega stuðnings flestra íbúanna, að útrýma Ísraelsríki. Ég er ekki að mæla með þessari dapurlegu leið, aðeins að benda á, að hún hefur oft verið valin, ef til vill stundum af illri nauðsyn.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 8. febrúar 2023. Ljósmyndin er af þýskumælandi mönnum, sem reknir voru árið 1945 úr heimalöndum sínum, þar sem þeir höfðu búið kynslóðum saman.)

Margar skýringar eru til á því að á Íslandi voru á þrettándu öld settar saman sögur sem áttu ekki sinn líka annars staðar. Hér skulu nefndar fjórar.

1) Íslendingar voru fáir og máttu sín ekki mikils. Eina vopn þeirra var orðsins brandur, mælskulistin, til dæmis þegar Haraldur blátönn Danakonungur gerði árið 982 upptækt skip í eigu Íslendings. Þá hefndu Íslendingar sín með því að yrkja um konung níðvísur, eina á hvert nef.

2) Íslendingar stunduðu aðallega sauðfjárbúskap, en þá var fátt við að iðja í skammdeginu annað en semja sögur og segja. Auðvitað var líka skammdegi annars staðar á Norðurlöndum, en þungamiðja menningarinnar lá þar sunnar.

3) Á þrettándu öld voru komnir hér til sögu höfðingjar sem höfðu nægileg fjárráð til að halda uppi skrifurum heilu veturna og útvega sér kálfskinn í bókfell, en það var ekki áhlaupsverk.

4) Íslendingar voru lausir við hinn langa arm konunga, en það skipti máli af þremur ástæðum. Í fyrsta lagi kom eitt söguefni beint upp í hendur þeirra: hvernig ráða mætti fram úr deilumálum í landi án framkvæmdavalds. Íslendingasögur eru um leitina að jafnvægi við þær aðstæður. Í öðru lagi var hér engin opinber ritskoðun, en konungum og hirðmönnum þeirra var ekki alltaf borin vel sagan í fornbókmenntum Íslendinga.

Í þriðja lagi rákust á tvær hugmyndir um lög og ríkisvald á þrettándu öld. Önnur var að lögin væru sammæli landsmanna, arfleifð kynslóðanna, og konungar undir þau seldir. Hin var að lögin væru fyrirmæli konunga og þeir þeim ofar. Upp úr þessum árekstri spruttu Íslendingasögur og konungasögur (til dæmis Egils saga og Heimskringla Snorra). Höfundar þessara sagna sóttu hvatningu til landnámsmanna, sem ekki vildu una sterku konungsvaldi, heldur varðveita fornt frelsi.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 25. janúar 2025.)

Menn geta eflaust stutt strandveiðar og hafnað hvalveiðum af tilfinningaástæðum, en þeir geta ekki fært nein frambærileg fræðileg rök fyrir því.

Kvótakerfið íslenska er hagkvæmasta lausnin, sem enn hefur fundist á „samnýtingarbölinu“ svokallaða (Tragedy of the Commons), en það er, að ótakmarkaður aðgangur að takmarkaðri auðlind leiðir til ofnýtingar hennar. Við kvótakerfið geta handhafar ótímabundinna og framseljanlegra kvóta skipulagt fjárfestingar sínar og rekstur á þann veg, að veiðarnar verði sem hagkvæmastar. Strandveiðar mynda hins vegar gat á þeim garði, sem kvótakerfið reisir í raun í kringum fiskimiðin. Þar verður til óhagkvæmt kapphlaup um að veiða sem mest, áður en veiðarnar eru stöðvaðar. Þar verður til sóun, sem bitnar að lokum á landsmönnum öllum.

Bann við hvalveiðum er ekki þáttur í neinni umhverfisvernd. Nóg er í sjónum af þeim tveimur stofnum, sem Íslendingar veiða, hrefnu og langreyði. Hvalur hefur enga þá sérstöðu heldur í náttúrunni, sem réttlætt gæti bann við að neyta hans. Slíkt bann væri jafnmikil trúargrilla og bann múslima við svínakjöti og hindúa við nautakjöti. Jafnframt stundar hvalur afrán. Hann étur um sex milljónir tonna á ári af smáfiski og öðru sjávarmeti á Íslandsmiðum, á meðan við löndum aðeins röskri einni milljón tonna af fiski. Það raskar jafnvægi að kippa einni dýrategund út úr fæðukeðjunni. Það er einmitt nauðsynlegt að grisja hvalastofnana tvo.

Hið eina skynsamlega er að stöðva strandveiðar og leyfa hvalveiðar.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 11. janúar 2025.)