Saltfisksfræði

Lífið er saltfiskur, en ekki draumaringl, sagði Salka Valka. Hvergi á það betur við en á Íslandi, og engin þjóð á líklega meira undir því en Íslendingar, að fiskveiðar séu hagkvæmar. Þess vegna hljótum við að hafa áhuga á fiskihagfræðinni. Venjulega er upphaf hennar talið, að kanadíski hagfræðingurinn H. Scott Gordon birti ritgerð í Journal of Political Economy árið 1954, þar sem hann leiddi út, að við opinn aðgang að fiskimiðum yrðu fiskveiðar óhagkvæmar, því að sóknin ykist, uns viðbótarbátur hreppti ekki neinn gróða, en það væri við þau mörk, að heildarkostnaður yrði jafn heildarávinningi. Kostnaðurinn æti þá upp ávinninginn. Annar kanadískur hagfræðingur, Anthony Scott, birti ritgerð í sama tímariti ári síðar, þar sem hann benti á, að undirrótin að óhagkvæmni í fiskveiðum væri, að þar væri erfitt að mynda einkaeignarrétt, sem sambærilegur væri við einkaeignarrétt á landi eða kvikfénaði, þar sem koma mætti við girðingum eða merkingum. Samnýting yrði jafnan ofnýting.

Hagfræðingar í hinum enskumælandi heimi vissu þá ekki af því, að danskur hagfræðingur, Jens Warming, hafði leitt hið sama út í tveimur ritgerðum í Nationaløkonomisk Tidsskrift árin 1911 og 1931. Prófessor Ólafur Björnsson hafði verið nemandi Warmings í Kaupmannahafnarháskóla og þekkti þess vegna ritgerðir hans. Í september 1956 sótti Ólafur ráðstefnu Matvæla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna í Róm um hagfræði fiskveiða. Þar fluttu hann og þeir Gordon og Scott allir erindi. Ólafur benti á, að Warming hefði sett fram svipaða kenningu og þeir Gordon og Scott, þar sem aðalatriðið væri, að hagkvæmt væri að takmarka aðgang að fiskimiðum (sjá fundargerð ráðstefnunnar, bls. 132–133). Hitt er annað mál, að kvótakerfið, lausn Íslendinga á samnýtingarvandanum, þróaðist fremur við aðferð happa og glappa en eftir forskrift fiskihagfræðinga. Fræðin elta oftast framkvæmdina. Þau eru ósjaldan eftiráspeki. Fugl viskunnar tekur sig ekki á loft, fyrr en rökkvar.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. júní 2025.)

Tveir útverðir

Ísland og Finnland eru útverðir Norðurlanda. Þjóðhetja Íslendinga, Jón Sigurðsson, barðist fyrir sjálfstæði með orðum. Annað átti hin litla þjóð hans ekki. Jón þekkti sögu þjóðar sinnar út í hörgul. Hann setti fram þá kenningu, að Íslendingar hefðu samið við Noregskonung árið 1262. Sá samningur hefði fallið úr gildi við einveldishyllingjuna árið 1662, en öðlast aftur gildi, er Danakonungur afsalaði sér einveldi árið 1848. Jón benti enn fremur á, að Íslendingar ættu sér eigin tungu, bókmenntir og sögu. Þeir þekktu í þriðja lagi aðstæður betur en skriffinnar í Kaupmannahöfn.

Þjóðhetja Finna, Carl Gustaf Mannerheim, varði hins vegar sjálfstæði lands síns í fjórum stríðum. Fyrst barði hann niður valdaránstilraun kommúnista árið 1918. Síðan varði hann Finnland frækilega gegn herliði Stalíns í Vetrarstríðinu 1939–1940. Þá stjórnaði hann Finnlandsher í Framhaldsstríðinu svonefnda við Ráðstjórnarríkin 1941–1944. Loks stjórnaði hann hernum í stríði við Þjóðverja árið 1944. Í síðustu dagskipun sinni í Vetrarstríðinu sagði hann, að Finnar kynnu að hafa staðið í þakkarskuld við aðra Vesturlandabúa, en nú hefðu þeir greitt þá skuld að fullu.

Íslendingar varðveittu menningararf Norðurlanda, en Finnar stöðvuðu villimennina austrænu. Finnska skáldið Uuno Kailas orti árið 1931:

Á landamærunum opnast gjá.

Framundan Asía, austrið.

Að baki mér Evrópa, vestrið,

sem ég gæti sem útvörður.

Svíar, Danir og Norðmenn búa að því, sem tveir útverðir þeirra lögðu fram.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 21. júní 2025.)