Ólýðræðislegt?

Framundan er forsetakjör í Bandaríkjunum, og nýlega var kosið til þings í Bretlandi og Frakklandi. Þótt fyrirkomulag kosninga í þessum þremur löndum sé um margt ólíkt, er það sameiginlegt, að úrslit kosninga þurfa ekki að svara til atkvæðatalna. Verkamannaflokkurinn í Bretlandi fékk færri atkvæði en í síðustu kosningum, en miklu fleiri þingsæti. Skýringin var, að Íhaldsflokkurinn tapaði fjölda þingsæta, af því að í mörgum kjördæmum hirti Umbótaflokkurinn (Reform Party) af honum verulegt fylgi, svo að hann varð ekki lengur stærsti flokkurinn. Þjóðfylkingin í Frakklandi jók talsvert fylgi sitt í síðari umferð þingkosninganna, en af því að vinstri flokkar höfðu myndað bandalag gegn henni, skilaði það sér ekki í þingsætum. Vel getur verið, að forseti Bandaríkjanna verði kjörinn með minni hluta atkvæða samanlagt, vinni hann sigur í nokkrum ríkjum, sem ráðið geta úrslitum, en mörg önnur ríki eru næsta örugg vígi annars hvors stóra flokksins. 

Sumir segja, að þetta sé ólýðræðislegt. Það er hæpið. Lýðræði er ekki fólgið í því að endurspegla atkvæðatölur, heldur í möguleikanum á að skipta friðsamlega um valdhafa, hafi þeir misst fylgi. „Höfuðkostur lýðræðis er sá, að það gerir kleift að losna við ríkisstjórn án þess að skjóta hana,“ sagði Vilmundur landlæknir Jónsson. Við einmenningskjördæmi eins og í Bretlandi myndast oftast tveir flokkar, sem kjósa má um, svo að valið milli þeirra er skýrt og ábyrgðin tvímælalaus. Í bandaríska forsetakjörinu er síðan tilgangslaust að leggja saman atkvæðatölur úr einstökum ríkjum til að reikna út einhvern meiri hluta kjósenda. Það eru ríkin fimmtíu, sem kjósa forsetann, og hann þarf að hafa meiri hluta á kjörmannasamkomu, sem skipuð er fulltrúum frá ríkjunum.    

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 17. ágúst 2024.)

Uppreisnin í Varsjá 1944

Böðullinn drepur tvisvar, fyrst með byssukúlunni, síðan með þögninni, sagði Elie Wiesel. Því skiptir máli að halda á lofti minningunni um fórnarlömb alræðisstefnunnar, nasisma og kommúnisma. Eitt áhrifamesta safn, sem ég hef komið í, er í Varsjá. Það er um uppreisnina, sem hófst þar í borg 1. ágúst 1944, fyrir áttatíu árum.

Þetta var sorgarsaga. Með griðasáttmála í ágúst 1939 skiptu Hitler og Stalín Mið- og Austur-Evrópu á milli sín. Í beinu framhaldi réðst Hitler á Pólland 1. september og lagði undir sig vesturhluta landsins. Sögðu Bretland og Frakkland Þýskalandi stríð á hendur, enda voru ríkin tvö skuldbundin til að liðsinna Pólverjum í átökum. Stalín réðst á Pólland 17. september og lagði undir sig austurhlutann, en Bretar og Frakkar höfðust nú ekki að. Hitler rauf hins vegar griðasáttmálann í júní 1941 og réðst á Rússland. Hann hafði horft upp á hina löku frammistöðu Rauða hersins í vetrarstríðinu við Finna 1939–1940 og hélt, að auðvelt yrði að ráða niðurlögum ráðstjórnarinnar, en eftir það gæti hann beygt Breta eins og Frakka áður.

Liðu nú ár. Sumarið 1944 var ljóst, að nasistar væru að tapa stríðinu. Rauða hernum hafði vaxið ásmegin, og sótti hann fram til vesturs. Þá sá pólska andspyrnuhreyfingin sér leik á borði og hóf uppreisn í Varsjá. En Stalín stöðvaði her sinn á austurbakka Vislu, sem rennur í gegnum Varsjá. Þaðan fylgdust Rússar aðgerðalausir með nasistum berja niður uppreisnina af ótrúlegri grimmd. Stalín leyfði ekki einu sinni flugvélum bandamanna, sem vörpuðu vistum niður í borgina, afnot af flugvöllum sínum. Hann vildi ekki sjálfstætt Pólland. Pólsku uppreisnarmennirnir gáfust upp 2. október. Hitler skipaði her sínum að leggja Varsjá í rúst, en fyrst gengu þýskir hermenn hús úr húsi og drápu alla, sem þeir gátu. Um þetta má ekki þegja.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 3. ágúst 2024.)

Signubakkar

Ólíkt höfumst við að, hugsaði ég, þegar ég var staddur í París á Bastilludaginn 2024, 14. júlí. Æstur múgur réðst þennan dag árið 1789 á Bastilluna, drap virkisstjórann, hjó af honum höfuðið og skálmaði með það á spjótsoddi um götur. Þá reyndust aðeins sjö fangar vera geymdir í virkinu. Þótt ótrúlegt sé halda Frakkar þjóðhátíð þennan dag. Eru þeir raunar eina Vesturlandaþjóðin sem efnir til hersýningar á þjóðhátíðardegi sínum. Það var ekki að ófyrirsynju að Einar Benediktsson orti í kvæði frá París um hina blóðdrukknu Signu. Vel fer hins vegar á því að Íslendingar hafa gert fæðingardag hins friðsama, frjálslynda og margfróða leiðtoga sjálfstæðisbaráttunnar, Jóns Sigurðssonar, að þjóðhátíðardegi sínum.

Á Signubökkum þennan júlídag glumdi við þjóðsöngur Frakka, en hann er blóði drifinn hersöngur, eins og þessi vísuorð úr honum í þýðingu Matthíasar Jochumssonar sýna:

Fram til orrustu, ættjarðarniðjar,

upp á vígbjartri herfrægðarstund.

… Því, landar, fylkið fljótt,

og fjandmenn höggvum skjótt.

Þjóðsöngur Íslendinga er hins vegar sálmur eftir Matthías sem saminn var í tilefni þúsund ára afmælis Íslandsbyggðar og frumfluttur í Dómkirkjunni fyrir réttum 150 árum, 2. ágúst 1874, að Danakonungi viðstöddum, en hann hafði fyrr á árinu fært Íslendingum stjórnarskrá sem fól í sér mikilvægar réttarbætur. Þjóðsöngur okkar er að sönnu erfiður í flutningi, en háleitur og áreitnislaus í garð annarra þjóða.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 10. ágúst 2024.)

Aix, júlí 2024

Á sumarskóla hagfræðideildar Aix-Marseille-háskóla, eins stærsta háskóla Frakklands, í Aix-en-Provence 12. júlí 2024 var mér boðið að tala um norræna frjálshyggju. Í útúrdúr í upphafi kvaðst ég hafa komist að því í rannsókn minni á frjálslyndri íhaldsstefnu, að hin franska frjálshyggjuhefð hefði verið vanmetin, ekki síst af Frökkum sjálfum. Þeir Benjamin Constant, Frédéric Bastiat, Alexis de Tocqueville og Bertrand de Jouvenel hefðu seilst víðar og dýpra en breskir nytjastefnumenn.

Hin norræna frjálshyggjuhefð væri líka vanmetin, þótt Montesquieu hefði raunar viðurkennt, að vestrænt frelsi hefði orðið til með germönskum þjóðum. Snorri Sturluson hefði talið vald bundið samþykki þegnanna, en þeir mættu afhrópa konunga, sem færu ekki að lögum. Anders Chydenius hefði á undan breskum hugsuðum lýst gróða án taps og samstillingu án valdboðs. Nikolaj F. S. Grundtvig hefði beitt sér fyrir alþýðumenntun í þágu lýðræðis og lýst samtakamætti frjálsra þjóða.

Velgengni Norðurlanda væri þrátt fyrir jafnaðarstefnu, ekki vegna hennar. Þær hefðu brotist til bjargálna og tekjudreifing orðið tiltölulega jöfn, áður en jafnaðarmenn fengu völd á fjórða áratug tuttugustu aldar. Þessi velgengni hvíldi á traustu réttarríki með langa hefð að baki, frjálsum alþjóðaviðskiptum og ríkri samkennd, sem hefði haft í för með sér verulegt traust manna í milli, en það auðveldaði lífsbaráttuna.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 20. júlí 2024.)

Kári Stefánsson og Matt Ridley

Í Morgunblaðinu 23. júlí deilir Kári Stefánsson forstjóri á vísindarithöfundinn Matt Ridley, sem var á rabbfundi í Háskólanum 17. júlí, meðal annars um uppruna kórónuveirunnar, en hún olli dauða meira en tuttugu milljóna manna og setti alla heimsbyggðina á annan endann í tvö ár. Kári segir, að „Matt virðist hafa lagt áherslu á kenningar um uppruna veirunnar sem eru ekki vísindalegar vegna þess að það er ekki hægt að afsanna þær. Þær eru einfaldlega tilgátur sem eru studdar mjög fátæklegum gögnum ef nokkrum.“ Ég lærði það einmitt af vísindaheimspekingnum Karli R. Popper, eins og Kári hefur bersýnilega líka gert, að óhrekjanlegar kenningar eru varla vísindalegar. Þær mynda lokuð kerfi og geyma í sér skýringar á öllum frávikum, til dæmis marxismi og sálgreining. Þar hefur tilgátan alltaf rétt fyrir sér.

Ég bauð Kára á fundinn, en hann komst ekki. Hefði hann verið þar, þá hefði hann raunar heyrt mig spyrja Ridley, hvað þyrfti til að afsanna kenninguna um, að kórónuveiran hefði sloppið út af rannsóknarstofu í Wuhan, en Ridley telur það sennilegt og þó ekki sannað. Ridley svaraði: Ef eitthvert dýr finnst, sem ber veiruna í menn. Engin slík smitleið hefur fundist, ólíkt því sem var um aðra eldri kórónuveiru, sem upprunnin var í Guangdong-héraði í Kína og olli lungnafaraldri árið 2003 (SARS-1, sem kallað var, en heimsfaraldurinn núna heitir SARS-2). Tilgáta Ridleys um uppruna kórónuveirunnar er því í eðli sínu afsannanleg. Kári hefur rangt fyrir sér um þetta atriði. Væri hægðarleikur fyrir kínversk stjórnvöld að afsanna þessa tilgátu, væri hún röng, með því að opna allar gáttir fyrir vísindamönnum. Þess í stað hafa þau takmarkað mjög aðgang að upplýsingum. Hvers vegna hvílir þessi leynd yfir, ef engu er að leyna?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 27. júlí 2024.)

Fólksfjölgun örvar framfarir

Árið 1968 gaf bandaríski vistfræðingurinn Paul R. Ehrlich út bókina Fólksfjölgunarsprengjuna (The Population Bomb). Upphafsorð hennar voru, að ekki væri lengur gerlegt að fæða allt mannkyn. Á næstu árum myndu hundruð milljóna falla úr hungri, hvað svo sem gert yrði. Margir aðrir samsinntu því, að fólksfjöldi í heiminum væri að nálgast þolmörk, til dæmis höfundar bókanna Endimörk vaxtarins og Heimur á helvegi, sem báðar komu út á íslensku um svipað leyti. En landi Ehrlichs, hagfræðingurinn Julian L. Simon, andmælti honum og kvað fólksfjölgun örva framfarir. Bauð hann Ehrlich veðmál. Hefði Simon rangt fyrir sér, þá ættu helstu hráefni að hækka í verði, því að þau væru að ganga til þurrðar. Ehrlich tók boðinu og fékk að velja fimm hráefni og eitt tímabil. Hann valdi kopar, króm, nikkel, tin og tungsten og næstu tíu ár. Áratugurinn leið, og þá var málið gert upp. Simon reyndist hafa rétt fyrir sér. Þessi hráefni höfðu öll lækkað í verði. Þau voru ekki að ganga til þurrðar. Ehrlich varð að greiða Simon umsamda upphæð. Því fer líka fjarri, að hrakspár Ehrlichs um yfirvofandi hungursneyðir vegna fólksfjölgunar hafi ræst. Staðbundnar hungursneyðir hafa verið fáar og allar vegna stríðsátaka. Miklu fleiri hafa nú nóg til hnífs og skeiðar en á nokkru öðru tímabili mannkynssögunnar. Sár fátækt eða örbirgð hefur snarminnkað. Árið 1820 voru jarðarbúar 1,1 milljarður, og þá bjuggu 965 milljónir við örbirgð, 90 af hundraði. Árið 2015 voru jarðarbúar orðnir 7,3 milljarðar, og þá bjuggu 734 milljónir við örbirgð, 10 af hundraði, aðallega í Afríku.

Fólksfjölgun og tímaverð

Í stórfróðlegri nýrri bók, Allsnægtum (Superabundance), leggja þeir dr. Marian Tupy, sérfræðingur í Cato-stofnuninni í Washington-borg, og prófessor Gale L. Pooley í Brigham Young-háskólanum á Havaí, út af hinu fræga veðmáli Ehrlichs og Simons. Þeir leiða sterk rök að tveimur kenningum: 1) Fólksfjölgun ætti ekki að vera áhyggjuefni við frjálst atvinnulíf, því að þar skapar hver nýr einstaklingur að jafnaði meiri verðmæti en hann neytir. Auðlindir eru síður en svo að ganga til þurrðar. 2) Framfarir hafa verið miklu örari og meiri en fram kemur í venjulegum mælingum, ef miðað er við tímaverð gæða frekar en peningaverð þeirra. Með tímaverði gæða eiga höfundarnir við þann tíma, sem það tekur að vinna fyrir gæðunum. Setjum svo, að brauðhleifur kosti 200 krónur, en maður fái í laun 2.000 krónur á tímann. Þá kostar hleifurinn sex mínútur. En gerum nú ráð fyrir, að hleifurinn hækki í 220 krónur, en tímakaupið í 2.400 krónur. Þá kostar hleifurinn fimm mínútur og 24 sekúndur. Tímaverð hans hefur lækkað. Afkoma neytandans hefur að sama skapi batnað. Hann hefur úr meiru að moða. Ef mönnum finnast þessar tvær kenningar Tupys og Pooleys heldur óvæntar, þá er það sennilega vegna þess, að þeir telja auðlindir, þar á meðal náttúruauðlindir, fasta og óbreytanlega stærð, svo að minna sé fyrir einn, þegar meira sé fyrir annan. Það er hins vegar rakinn misskilningur, eins og reynslan sýnir. Magn auðlinda er aðallega háð verði þeirra. Raunar er maðurinn sjálfur mikilvægasta auðlindin, segir Simon, uppspretta nýjunga, handhafi þekkingar og kunnáttu.

Því má ekki gleyma, að hver nýr einstaklingur er ekki aðeins munnur að metta, heldur líka hugur, sem getur aflað þekkingar og miðlað henni, og tvær hendur, sem beita má af kunnáttu og lagni. Hann er ekki aðeins neytandi, heldur líka framleiðandi, stundum jafnvel frumkvöðull. Höfundarnir nefna dæmi. Steve Jobs fæddist í Bandaríkjunum og var ættleiddur við fæðingu, en blóðfaðir hans var frá Sýrlandi. Erfitt er að ímynda sér, hvað hefði orðið úr honum, hefði hann fæðst og alist upp í Sýrlandi, en í Bandaríkjunum stofnaði hann hið myndarlega fyrirtæki Apple öllum til góðs. Hin gamalkunna mynd af mannþröng í tötrum með sultarglampa í augum, ýmist á Indlandi eða í Kína, var auðvitað ófölsuð, en hún var af aðstæðum, þar sem framtak einstaklinganna var lamað og fá sem engin tækifæri til að brjótast úr fátækt í bjargálnir. Framfarir verða við frelsi manna til að skapa, smíða ný tæki, stofna ný fyrirtæki, neyta þekkingar sinnar, kunnáttu og hæfileika hver á sinn hátt. Þar ræður síðan úrslitum aðgangurinn að mörkuðum, þar sem á það reynir, hvort nýjungar séu þarfar eða þarflausar.

Stórkostlegar framfarir

Þeir Tupy og Pooley taka mörg fróðleg dæmi um raunverulegar framfarir, eins og þær mælast í tímaverði. Eitt dæmið er, að árið 1800 kostaði það 5,37 vinnustundir venjulegs verkamanns að kaupa sér ljós í eina klukkustund. Nú kostar það innan við 0,16 sekúndur. Þetta er ótrúlegt. (Í fyrirlestrum mínum forðum í Háskólanum bar ég iðulega saman fyrirhöfnina við að framleiða eitt eintak af Njálu í lok þrettándu aldar og tímann, sem það tæki venjulegan launamann nú á dögum að vinna fyrir eintaki.) Ef til vill er eðlilegast að skoða þróunina síðustu sextíu árin, frá 1960. Jarðarbúum hefur fjölgað úr þremur í átta milljarða, en hráefni hafa samt sem áður fallið í tímaverði. Sum hráefni, gúmmí, te, tóbak, pálmaolía, kaffi og bómull, hafa lækkað um hvorki meira né minna 90 af hundraði. Að meðaltali hefur öll hrávara lækkað um 83 af hundraði. Landbúnaður í Bandaríkjunum er orðinn svo hagkvæmur, að aðeins starfa við hann um tveir af hundraði íbúa. Höfundar hafa reiknað út, að yrði landbúnaður annars staðar jafnhagkvæmur, þá gætu 146 milljónir hektara ræktaðs lands horfið aftur til náttúrunnar. Mér fannst einn samanburður í bók þeirra afar fróðlegur, þótt hann snerist raunar ekki um tímaverð. Öryggi í flugi hefur snaraukist. Frá 1968 til 1977 dó einn maður af hverjum 350.000 farþegum, sem stigu um borð í flugvél. En frá 2008 til 2017 dó einn maður af hverjum 7,9 milljónum.

Svo vel vill til, að annar höfundur bókarinnar, Marian Tupy, er staddur á Íslandi, og ætlar hann að rabba um hana við áhugamenn miðvikudaginn 24. júlí klukkan 16.30 síðdegis í stofu 101 á Háskólatorgi, HT-101, en á eftir verða frjálsar umræður. Tupy fæddist í Slóvakíu, ólst upp í Suður-Afríku, lauk doktorsprófi í alþjóðastjórnmálum frá St. Andrews-háskóla í Skotlandi, en býr nú í Bandaríkjunum. Hann er ritstjóri nettímarits um framfarir hjá Cato-stofnuninni og hefur gefið út eina bók áður. Mörg viðtöl eru til við hann á Youtube, þar á meðal eitt, sem Jordan Peterson tók, en á það hefur horft ein og hálf milljón manns. Margar spurningar hljóta að vakna við lestur bókar þeirra Pooleys. Hvernig stendur á því, að svo margir trúa því, að heimurinn fari versnandi? Gildir ekki lögmálið um minnkandi afrakstur um fólksfjölda eins og annað? Hafa andlegar framfarir (menn orðið betri menn) orðið jafnhliða hinum ótvíræðu efnislegu framförum síðustu tveggja alda? Hvernig á að bregðast við þeim, sem leggja ekkert af mörkum, þótt þeir séu fullfærir um það? Hvers vegna er kapítalisminn svo vinafár þrátt fyrir sköpunarmátt sinn? Rannsóknarmiðstöð í samfélags- og efnahagsmálum, RSE, heldur fundinn. Aðgangur er ókeypis og allir velkomnir.

(Grein í Morgunblaðinu 23. júlí 2024.)