Blómið í hóffarinu

Á norræna sagnfræðingamótinu í Joensuu í Finnlandi 14.–16. ágúst 2014 var boðið upp á skoðunarferð á einn frægasta vígvöll Finna við smábæinn Ilomantsi, en hann er um klukkutíma akstur í austur frá borginni. Leiðsögumaður okkar þangað var vingjarnlegur miðaldra maður, vel mæltur á ensku, kennari í hernaðarsögu og majór í finnska varaliðinu. Hann fræddi okkur á því, að Finnar hefðu háð þrjú stríð árin 1939–1945. Fyrst var Vetrarstríðið 1939–1940, þegar Stalín réðst á Finna, sem vörðust vasklega, en máttu ekki við margnum. Síðan var Framhaldsstríðið 1941–1944, þegar Finnar gerðust bandamenn Þjóðverja og börðust gegn rússnesku ráðstjórninni í því skyni að endurheimta þau landsvæði, sem hrifsuð höfðu verið af þeim í vetrarstríðinu. Þá biðu þeir ósigur. Loks var Lapplandsstríðið við Þjóðverja 1944–1945, eftir að Finnar höfðu samið um vopnahlé við Kremlverja, en þá var enn fjölmennur þýskur her nyrst í landinu. Tókst Finnum að reka Þjóðverja norður í Noreg.

Á vígvellinum við Ilomantsi er land hæðótt, en þó heldur lágt, allt klætt hávöxnum trjám, nema þar sem getur að líta læki, vötn og klettaskorur. Hægast er að fara um á hestbaki. Orrustan við Ilomantsi var háð í ágúst 1944. Kremlverjar höfðu sent fjölmennt lið yfir landamærin, enda vissu þeir, að varnir voru veikastar við Ilomantsi. Höfðu Stalín og skálkar hans uppi ráðagerðir um að hernema allt Finnland og bæta því í hóp „frelsaðra sósíalistaríkja”. Finnar börðust frækilega. Kallaður var til herforingi, þaulkunnugur landsvæðinu, Erkki Raappana, og honum tókst þrátt fyrir mikinn liðsmun að umkringja og einangra tvær sveitir úr Rauða hernum. Féllu 4.400 Rússar og 400 Finnar í orrustunni. Sókn Rauða hersins inn í landið stöðvaðist. Kann orrustan við Ilomantsi  að hafa bjargað Finnum frá hlutskipti Eystrasaltsþjóða og um leið bægt hættu frá Svíum og Norðmönnum. Stalín sá, hversu kostnaðarsamt var að leggja landið undir sig, þurfti hersveitir í mikilvægari orrustur og samþykkti vopnahlé. En rússnesku stríðshestarnir báru með sér frækorn af blómi, sem áður hafði ekki verið til í Finnlandi og fann sér samastað á hæðarhryggjum við Ilomantsi. Þetta var Dianthus superbus, nellikutegund, stundum nefnd á íslensku Skrautdrottning. Nú eru rússnesku hestarnir löngu horfnir, en blómið, sem spratt upp í hófförum þeirra, vex og dafnar.

[Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 23. ágúst 2014.]

Örlagasögur af Íslandi sagðar erlendis

Ég flutti fyrirlestur á norræna sagnfræðingaþinginu í Joensuu í Finnlandi 16. ágúst. Meginstef þingsins er krossgötur: Mörk og mót á norðurslóðum (Crossovers: Borders and Encounters in the Nordic Space). Þar sagði ég á ensku tvær örlagasögur, sem ég uppgötvaði í grúski á Þjóðarbókhlöðunni. Voru þær af gyðingakonu, sem varð Íslendingur, og nasista, sem varð kommúnisti. Þessar sögur fléttuðust saman vorið 1958. Þá var sextugsafmæli gamla kommúnistaleiðtogans Brynjólfs Bjarnasonar haldið í Skíðaskálanum í Hveradölum. Þangað var að sjálfsögðu boðið aldavini hans, Hendrik Siemsen Ottóssyni, ásamt konu sinni, Henny. Hún var þýskur gyðingur og hafði ásamt syni sínum og móður flúið til Íslands 1934 undan nasistum. Hér hafði hún kynnst Hendrik, sem kvæntist henni svo að hún fengi landvistarleyfi, og tókust með þeim góðar ástir. Nokkrir aðrir þýskir flóttamenn af gyðingaættum bjuggu þá í Reykjavík.

Hér starfaði einnig deild úr þýska nasistaflokknum. Einn harðskeyttasti nasistinn hét Bruno Kress og lærði íslenska málfræði. Kærði hann þýska ræðismanninn í Reykjavík til nasistaflokksins í Berlín fyrir að ganga ekki nógu ötullega erinda Þriðja ríkisins. Ræðismaðurinn tók þessu illa og lét reka Kress úr flokknum, en eftir talsvert þref var hann settur þangað inn aftur með úrskurði Adolfs Hitlers. Fékk Kress síðan styrk frá Ahnenerbe eða Arfleifðinni, rannsóknarstofnun svartstakka Heinrichs Himmlers, SS, til að semja málfræðibók. Kvæntist hann íslenskri konu og eignaðist með henni barn. Þegar Bretar hernámu Ísland var Kress handtekinn og sendur á eyna Mön en fór í fangaskiptum til Þýskalands 1944. Þar gekk hann eftir stríð í lið með austurþýskum kommúnistum, skildi við sína íslensku konu og varð forstöðumaður Norrænu stofnunarinnar í Greifswald. Íslenskir kommúnistar voru í sambandi við þá stofnun og þegar Kress kom hingað í heimsókn 1958 var honum boðið í afmæli Brynjólfs.

Þegar Henny Ottósson sá þar gamla nasistann, sem hún kannaðist við frá því fyrir stríð, brást hún ókvæða við en það uppnám var þaggað niður. Ég komst síðan að því að bróðir Hennyar, Siegbert Rosenthal, hafði orðið fórnarlamb þessarar sömu rannsóknarstofnunar SS, Ahnenerbe, í tengslum við svokallað hauskúpumál í Natzweiler-fangabúðunum í Elsass. Myrtu nasistar Rosenthal og einnig konu hans og ungan son. Árið 1986 andaðist Henny Ottósson og sama ár varð Bruno Kress heiðursdoktor við Háskóla Íslands.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 16. ágúst.)