Stjórnarmyndanir

Íslenskir stjórnmálaforingjar þurfa að berjast í þremur lotum, fyrst að komast á framboðslista, síðan að afla atkvæða í kosningum og loks að mynda stjórn. Hefur síðasta lotan oft reynst vandasamari en búist hafði verið við og fáir viljað kannast við afkvæmið, þegar það fæddist eftir erfiðar hríðir. Árni Pálsson prófessor sagði til dæmis um þjóðstjórnina, sem mynduð var vorið 1939: „Það vilja allir hafa hana, en enginn kannast við hana.“

Stundum festast stjórnmálamenn í kreddum um stjórnarmyndanir. Einn leiðtogi Framsóknarflokksins á liðinni öld, Eysteinn Jónsson, andmælti því í nóvemberlok 1946, þegar einhverjir flokksbræður hans máttu ekki til þess hugsa að mynda stjórn með sjálfstæðismönnum: „Við erum allir meira og minna haldnir af andúð og samúð með hinum ýmsu flokkkum. En við erum búnir sem miðflokkur, ef við göngum í bindindi um að ræða við aðra flokka.“

Fjölmiðlar vaka jafnan eins og gammar yfir stjórnarmyndunum, og sagði Ólafur Jóhannesson, þá formaður Framsóknarflokksins, eftir að hann hafði myndað stjórn sumarið 1971: „Ég efast um, að okkur hefði tekist þetta, ef sjónvarpið væri ekki í sumarleyfi.“ Þá var venjan sú, að Sjónvarpið sendi ekki út í júlímánuði.

Enginn maður myndaði oftar stjórn á tuttugustu öld en Ólafur Thors, formaður Sjálfstæðisflokksins 1934–1961, en hann var fimm sinnum forsætisráðherra. Þegar bandarískur sendimaður fann að því við hann, að hann hefði myndað stjórn með kommúnistum 1944, svaraði hann að bragði: „Þeir höfðu svo góð meðmæli.“ Sendimaður hváði. Ólafur sagði þá: „Frá Roosevelt og Churchill!“ Þá barðist Stalín við hlið þeirra Roosevelts og Churchills.

Stjórnarmyndun gekk erfiðlega í ársbyrjun 1950, og hugðist Sveinn Björnsson forseti skipa utanþingsstjórn. Ólafur Thors talaði þá til hans af miklum þunga: „Heldur þú, að það sé hlutverk þitt sem forseta að koma í veg fyrir, að hér á landi sé þingræði og þingræðisstjórn?“ Tókst Ólafi skömmu síðar að mynda samstjórn Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks, þótt hann yrði að vísu sjálfur ekki forsætisráðherra.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 4. maí 2013.)

Baráttudagar

Komin er út stórfróðleg bók eftir Stefán Gunnar Sveinsson sagnfræðing, Búsáhaldabyltingin: sjálfsprottin eða skipulögð? Kemst höfundur að þeirri niðurstöðu, að „búsáhaldabyltingin“, eins og óeirðirnar veturinn 2008–2009 eru oft kallaðar, hafi verið hvort tveggja, sjálfsprottin og skipulögð. Margir hafi mótmælt bankahruninu af eigin hvötum og í fyllsta sakleysi, en ýmsir forystumenn Vinstri grænna aðstoðað óeirðaseggi, sem sátu um Alþingishúsið, meðal annars með því að veita þeim upplýsingar símleiðis innan úr húsinu.

Bókin leiðir hugann að tvennum hörðustu átökum tuttugustu aldar, Gúttóslagnum 9. nóvember 1932 og árásinni á Alþingishúsið 30. mars 1949. (Gúttó hefur nú verið rifið, en það stóð, þar sem nú eru bílastæði þingmanna, milli Alþingishússins og Vonarstrætis.) Líklega er hið sama að segja um þessi átök og búsáhaldabyltinguna: þau voru í senn sjálfsprottin og skipulögð. Munurinn er þó sá, að í Gúttóslagnum 1932 tapaði lögreglan fyrir kommúnistum, en henni tókst 1949 að hrinda árásinni á Alþingishúsið með aðstoð sjálfboðaliða, hvítliðanna svokölluðu. Eftir Gúttóslaginn lágu flestir lögregluþjónar bæjarins óvígir, eins og formaður kommúnistaflokksins, Brynjólfur Bjarnason, skrifaði sigri hlakkandi í skýrslu til Moskvu. Mörgum var minnis stætt, þegar Hermann Jónasson, þá lögreglustjóri í Reykjavík, kallaði til kommúnista inni í Gúttó, eftir að bæjarfulltrúar Sjálfstæðisflokksins voru sloppnir úr húsinu: „Ykkar augnablik er liðið!“

Ein frægustu ummælin í götubardaganum 1949 átti þingmaður Sósíalistaflokksins, Katrín Thoroddsen læknir, þegar hún sá hvítliða þramma úr þingflokksherbergi Framsóknarflokksins út á Austurvöll: „Þetta er í fyrsta skipti, sem ég sé myndarlega menn koma út úr þessu herbergi.“

Frá sögulegu sjónarmiði séð stendur búsáhaldabyltingin á milli Gúttóslagsins og árásarinnar á Alþingishúsið. Þar tapaði lögreglan ekki eins og 1932, en sigur hennar var miklu naumari en 1949, og mátti engu muna, enda hrökklaðist frá ríkisstjórn, og datt þá allt í dúnalogn. En líklega verða fleygustu ummæli búsáhaldabyltingarinnar talin frá Álfheiði Ingadóttur, þá alþingismanni, er hún æpti að lögreglumanni, sem varði ráðherra fyrir ofbeldisseggjum: „Já, farðu bara, lífvarðatitturinn þinn, sem eltir ráðherraræfil alla daga!“ 

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 30. mars 2013.)