Kosningasprengja Stefáns 2007

Í bloggi mínu í gær lýsti ég kosningasprengju þeirri, sem Stefán Ólafsson varpaði fram fyrir Samfylkinguna vorið 2003, skömmu fyrir þingkosningar. Þá átti fátækt að vera meiri á Íslandi en annars staðar á Norðurlöndum. Sú sprengja sprakk framan í Samfylkinguna, en ég fer í nýútkominni bók minni, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör, yfir gögn um málið, meðal annars frá hagstofu Evrópusambandsins.

En þrátt fyrir slakan árangur í kosningabaráttunni hélt Stefán ótrauður áfram, eins og ég rek í bók minni. Hann hóf tíð greinaskrif sumarið og haustið 2006 til undirbúnings þingkosningunum vorið 2007. Þar hélt hann því fram, að tekjuskipting á Íslandi hefði orðið miklu ójafnari árin 1995–2004 (sem gögn voru til um) en annars staðar á Norðurlöndum.

(Menn geta velt því sérstaklega fyrir sér, hvers vegna Stefán valdi árið 1995 sem upphaf.)

Birti Stefán meðal annars í Morgunblaðinu 31. ágúst 2006 línurit um svokallaða Gini-stuðla, sem notaðir eru til að mæla ójafna tekjuskiptingu (sem Stefán kýs að kalla hinu gildishlaðna orði ójöfnuð). Samkvæmt línuritinu hafði tekjuskiptingin á Íslandi 1995 verið svipuð og á Norðurlöndum, en var orðin miklu ójafnari 2004 og þá jafnvel ójafnari en í Bretlandi.

Hófust nú miklar umræður, sem Ríkisútvarpið sagði jafnan samviskusamlega frá (sérstaklega í Speglinum, sem gárungarnir kalla Hljóðviljann), þar sem Stefán, Þorvaldur Gylfason og skoðanabræður þeirra vinstra megin við miðju hneyksluðust á hinum mikla ójöfnuði á Íslandi.

Ég benti á það á móti, að kjör allra tekjuhópa á Íslandi hefðu batnað stórkostlega árin 1995–2004. Kjör hinna tekjulægstu hefðu batnað tvöfalt hraðar en nam meðaltalinu í löndum OECD þetta tímabil. Fyrir jafnaðarmenn, sem aðhylltust réttlætiskenningu Johns Rawls, hlyti þetta að skipta miklu meira máli en hversu hratt kjör tekjuhæstu hópanna bötnuðu.

1. febrúar 2007 kom síðan út skýrsla hagstofu Evrópusambandsins um lífskjör í Evrópulöndum. Þar mátti sjá, svo að ekki varð um villst, að tekjuskiptingin á Íslandi 2004 var síst ójafnari en annars staðar á Norðurlöndum.

Hvað olli þessu ósamræmi? Stefán hafði gert reikningsskekkju. í útreikningum á Gini-stuðlum fyrir Ísland 2004 hafði hann í tölum tekjur tekið með söluhagnað af hlutabréfum. Gini-stuðlar fyrir önnur lönd, sem hann notaði til samanburðar, voru hins vegar reiknaðir út án söluhagnaðar af hlutabréfum.

Hagstofa Evrópusambandsins hafði hins vegar reiknað út Gini-stuðla fyrir Ísland og önnur lönd á sama hátt, borið saman sambærileg atriði. Fer ég rækilega yfir þetta allt í bók minni.

Stefán hefur aldrei leiðrétt skekkju sína opinberlega. En þegjandi og hljóðalaust tóku talsmenn Samfylkingarinnar ójöfnuð af dagskrá í kosningabaráttunni 2007. Sprengjan hafði sprungið framan í þá.

Kosningasprengja Stefáns 2003

Fyrir kosningarnar 2003 voru kosningamál Samfylkingarinnar tvö, eins og menn muna. Hið fyrra var, að Davíð Oddsson væri duttlungafullur harðstjóri (sumir gengu jafnvel lengra, til dæmis Hallgrímur Helgason, og sögðu, að hann væri ekki heill á geðsmunum), sem sigaði lögreglunni á Baugsfeðga og aðra óvini sína. Þetta var meginstefið í fyrri Borgarnesræðu forsætisráðherraefnis Samfylkingarinnar, Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur, en tveir  helstu almannatengslafulltrúar útrásarvíkinganna, Einar Karl Haraldsson og Gunnar Steinn Pálsson, skrifuðu þá ræðu.

Seinna kosningamálið var, að innan um alla velmegunina á Íslandi leyndist fátækt. Stefán Ólafsson prófessor sá um að koma þessu máli á framfæri, en hann var þá viss um, að Samfylkingin yrði í ríkisstjórn eftir kosningar.  Í apríl 2003, skömmu fyrir kosningarnar, kom út bók á vegum stofnunar í Háskóla Íslands, sem Stefán veitti forstöðu, en Háskólinn og Reykjavíkurborg (sem þá var undir stjórn Samfylkingarinnar) kostuðu saman. Hét bókin Fátækt á Íslandi og var samin undir handleiðslu Stefáns, en höfundur hennar var Harpa Njáls, eins og hún kallaði sig.

Meginboðskapur bókarinnar var, að talsvert meiri fátækt væri hér en annars staðar á Norðurlöndum. Um 7–10% landsmanna byggju við fátækt. Í seinni Borgarnesræðu sinni, 15. apríl 2003, sagði Ingibjörg Sólrún Gísladóttir: „Það er fátækt í íslensku samfélagi og birtingarmynd hennar hefur versnað. Hún hefur versnað vegna þess að íslenska velferðarkerfið hefur verið að þróast í anda frjálshyggjunnar. Og nú ætla ég að draga upp biblíuna mína, þessa nýju sem er þessi mikla bók Hörpu Njáls, Fátækt á Íslandi.“

Daginn eftir, 16. apríl, gekk Harpa ásamt Stefáni Ólafssyni á fund forseta Íslands á Bessastöðum og afhenti honum bókina. Ólafur Ragnar Grímsson kvaðst sem fyrrverandi prófessor í stjórnmálafræði geta sagt, að þetta rit væri eitt hið merkilegasta, sem samið hefði verið á þessu fræðasviði.

En þessi kosningasprengja Stefáns og Samfylkingarinnar sprakk framan í þau, þegar upplýst var, að ein aðalástæðan til fátæktar í Reykjavík væri, að Ingibjörg Sólrún Gísladóttir hefði ekki hækkað viðmiðunarmörk félagslegrar aðstoðar allt frá 1995 til 1999, auk þess sem ekki væri þar lengur tekið tillit til barnafjölda.

Sigurður Snævarr kynnti líka rannsókn sína, og samkvæmt henni var fátækt lítil á Íslandi, jafnlítil og annars staðar á Norðurlöndum. Hljóðnuðu þá þessar umræður.

Ég segi frá þessu í hinni nýju bók minni, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör, sem komin er í bókabúðir. Ég segi líka frá viðamikilli rannsókn Evrópusambandsins á fátækt árið 2003, sem gefin var út árið 2007. Þar kemur fram, að á Íslandi var fátækt næstminnst í Evrópu. Hún var aðeins minni í Svíþjóð. (Þar sem lífskjör voru þá betri á Íslandi en í Svíþjóð, má ætla, að kjör fátækra á Íslandi hafi þá verið skárri en í Svíþjóð.) Um 5,3% voru undir fátæktarmörkum á Íslandi.

Hvernig stendur á því, að Stefán Ólafsson fullyrti 2003, að á Íslandi væri fátækt þá talsvert meiri en annars staðar á Norðurlöndum, en í ljós kom, að hún var hér svipuð og jafnvel minni? Er þetta ekki tilvalið efni fyrir rannsóknarblaðamenn?

Hvar vegnar lítilmagnanum best?

Eftirlætisheimspekingur Samfylkingarinnar heitir John Rawls og var prófessor í Harvard-háskóla. Hann gaf 1971 út bókina Kenningu um réttlæti (A Theory of Justice), þar sem hann leiddi margvísleg rök að því, að réttlátt væri það skipulag, sem tryggði öllum hámarksfrelsi, en skipting gæðanna ætti að miðast við það, að hinir verst settu yrðu eins vel settir og framast væri unnt (þetta er stundum kallað hámörkun lágmarksins).

Réttlætiskenningu Rawls má gagnrýna með ýmsum rökum. Það hefur til dæmis annar stjórnmálaheimspekingur og prófessor í Harvard, Robert Nozick, gert afburðavel í bókinni Stjórnleysi, ríki og staðleysum (Anarchy, State and Utopia). Sjálfur er ég fjarri því að aðhyllast kenningu Rawls.

Tvennt er hins vegar merkilegt við kenningu Rawls. Hið fyrra er, að hún setur valdboðinni tekjujöfnun efri mörk, ef svo má segja. Öfund hlýtur að ráða, en ekki réttlætiskennd, ef ríkið gengur svo langt í tekjujöfnun, að hinir tekjulægstu uppskera að lokum minna en þeir myndu ella fá. Hið seinna er, að vissulega er vert að spyrja: Hvar eru hinir verst settu best settir í þeim heimi, sem við búum í? Hvar vegnar lítilmagnanum best?

Ég ræði þessa spurningu einmitt í nýútkominni bók minni, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör. Þar segi ég frá vísitölu atvinnufrelsis, sem smíðuð hefur verið og lögð á hagkerfi heims. Ef við skilgreinum hina verst settu sem þau 10%, sem lægstar hafi tekjur, þá kemur í ljós, að kjör þeirra eru langskást í þeim löndum, þar sem atvinnufrelsi er víðtækast. Mjög sterkt samband er á milli lífskjara og atvinnufrelsis.

Hinir tekjulægstu njóta með öðrum orðum góðs af því eins og allir aðrir, þegar hagkerfið er opið og frjálst og einstaklingar hafa svigrúm til vinnu og verðmætasköpunar. Jafnvel þótt sneið þeirra af kökunni kunni að vera lítil, er hún í frjálsum löndum sneið af miklu stærri köku en í hinum ófrjálsu og þess vegna stærri sneið.

Aðrar mælingar, sem ég segi líka frá í bók minni, renna frekari stoðum undir þessa niðurstöðu: Ef við tökum jafnaðarmenn á orðinu og styðjum réttlætiskenningu Johns Rawls, þá verðum við líka að aðhyllast atvinnufrelsi og einkaframtak!

Áhrif skattahækkana

Nú er bók mín, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör, loks komin í bókabúðir. Ég ákvað að láta ekki dreifa henni fyrr en eftir þjóðaratkvæðagreiðsluna 6. mars, enda hefði lágróma rödd mín drukknað í hávaðanum í kringum hana.

En þótt rödd mín sé lágróma, leyfi ég mér að halda því fram, að ég hafi margt að segja í þessari bók. Ætti ég að draga saman meginatriði hennar, þá væru þau þessi:

Sú kenning Johns Rawls er athyglisverð, að skoða skuli, í hvers konar skipulagi hinum verst stöddu reiði best af.

Mælingar (vísitala atvinnufrelsis) sýna, að þeim reiðir best af við atvinnufrelsi. Sterkt jákvætt samband er milli lífskjara hinna tekjulægstu og atvinnufrelsis.

Íslendingar fóru 1991–2004 „íslensku leiðina“, sem fólst í skattalækkunum, víðtæku atvinnufrelsi og þéttriðnu öryggisneti með rausnarlegri aðstoð við hina verst settu.

Íslenska leiðin, sem þá var farin, sameinar hið besta úr bandarísku og sænsku leiðunum. Bandaríkjamenn hirða lítt um þá, sem verst eru staddir, og Svíar lama vinnufýsi og verðmætasköpun með þyngri skattbyrði.

Margar kenningar helstu gagnrýnenda íslensku leiðarinnar, þeirra Stefáns Ólafssonar og Indriða Þorlákssonar, má hrekja með því að skoða staðreyndir um Ísland árin 1991–2004.

Tekjuskipting varð ekki að marki ójafnari þetta tímabil. Skattar voru ekki hækkaðir á laun þetta tímabil. Skattbyrði hinna tekjuhæsta var ekki léttari en hinna tekjulægstu. Kjör lífeyrisþega voru ekki lök þetta tímabil, heldur hin bestu á Norðurlöndum. Fátækt var ekki mikil á Íslandi þetta tímabil, heldur ein hin minnsta í heimi, hvernig sem mælt er.

Skattheimta hefur áhrif á vinnufýsi og verðmætasköpun, eins og rannsóknir Edwards C. Prescotts og Arthurs Laffers sýna. Laffer-boginn á við rök að styðjast: Við of háa skatta minnkar vinnufýsi, svo að skattstofninn minnkar og skatttekjur ríkisins lækka. Skattalækkanir geta því aukið skatttekjur.

Tvö skýr íslensk dæmi eru skatttekjur af leigutekjum af húsnæði og „skattfrjálsa árið“ 1987. Tvö erlend dæmi eru Sviss og Svíþjóð: Skatttekjur ríkisins á mann eru svipaðar í báðum löndum, en skattbyrðin tvöfalt þyngri í Svíþjóð.

Auðlinda- og umhverfisskattar eru ekki „hagkvæmir skattar“, eins og sumir hagfræðingar halda fram.

Fyrirhugaðar skattahækkanir vinstristjórnarinnar munu leiða til minni skattstofns og lægri skatttekna ríkisins, þegar fram í sækir. Langtímaáhrifin verða miklu verri en skammtímaáhrifin.

Útvarpsstöð á Jamaíku

Það er auðvitað ekki af góðu, að margir erlendir fjölmiðlamenn hafa samband við mig og aðra þá, sem tekið hafa þátt í þjóðmálaumræðum á Íslandi. Ísland hefur vakið athygli á þann hátt, sem við kærum ekki ekki um.

Síðustu vikur hef ég því neyðst til að ræða við marga erlenda fjölmiðlamenn. En þrátt fyrir allt hafði ég gaman af því, þegar í morgun hringdi í mig útvarpsstöð alla leið frá Jamaíka til að forvitnast um ástand og horfur á Íslandi. Við mig töluðu Eric Anthony Abrahams, fyrrverandi ráðherra ferðamála, og Trevor Munroe, fyrrverandi prófessor í stjórnmálafræði, í þættinum „Breakfast Club“ á Newstalk 93 FM. Höfðu þeir lesið grein mína í Wall Street Journal á mánudaginn var, 8. mars 2010.

Þeir spurðu, hvernig Ísland hefði hrapað úr einu efsta sæti meðal þjóða heims eftir öllum mælingum. Ég svaraði, að árið 2004 hefði Ísland verið eitt af fimm ríkustu löndum í heimi (VLF á mann) og eitt af tíu frjálsustu löndunum (Index of Economic Freedom). Allir hefðu haft næg tækifæri til að brjótast til bjargálna. Tekjuskipting hefði verið tiltölulega jöfn og kjör hinna bágstöddustu betri en víðast annars staðar.

Eftir 2004 hefði jafnvægið raskast. Auðjöfrar og óreiðumenn hefðu náð völdum. Þeir hefðu stjórnað öllum fjölmiðlum og haft mikil áhrif á ráðamenn, jafnt á Bessastöðum og Alþingi (eða hefði ég átt að segja: uppi í Borgarnesi?). Dómstólar og Fjármálaeftirlit hefðu ekki veitt fésýslumönnum nægilegt aðhald. Kapítalistar væru vissulega kapítalismanum nauðsynlegir og almenningi gagnlegir með krafti sínum og hugkvæmni, en þeir ættu ekki að stjórna löndum.

Þetta væri þó ekki aðalskýringin á bankahruninu, heldur hitt, að kerfisgalli hefði verið í reglum Evrópska efnahagssvæðisins, EES. Tryggingarsvæði innstæðna hefði ekki verið hið sama og rekstrarsvæði bankanna, svo að stórkostlegt misræmi myndaðist milli umsvifa íslensku bankanna erlendis og getu heimalands þeirra til að aðstoða þá í erfiðleikum. Bretar hefðu síðan beitt Íslendinga fádæma fautaskap með því að leggja báða íslensku bankana í Bretlandi að velli og sett jafnvel annan þeirra á lista um hryðjuverkasamtök.

Jamaíkamenn spurðu um Icesave-samningana. Hvers vegna hefði stjórnin viljað semja við Breta, en þjóðin ekki? Ég svaraði, að Íslendingar viðurkenndu ekki neina greiðsluskyldu ríkisins. Tryggingarsjóður innstæðueigenda og fjárfesta, sem bankarnir greiddu til, átti að tryggja innstæður, ekki ríkissjóður Íslands. Þegar Bretar og Hollendingar tóku það upp hjá sjálfum sér að greiða í skyndingu út innstæður á Icesave-reikningum, mynduðu þeir enga skuld ríkissjóðs Íslands við sig, sem þeir geta síðan innheimt með offorsi.

Líklega hefði stjórnin viljað semja, af því að hún hefði ekki talið sig eiga annarra kosta völ, þótt það mat hennar hefði síðan reynst rangt. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hefði sér til ævarandi skammar komið fram eins og handrukkari við Íslendinga, og Bretar og Hollendingar hótað öllu illu.

Að lokum sagði ég, að Íslendingar ættu að vinna sig út úr erfiðleikunum með því að framleiða meira og eyða minna.