Ótrúleg aðför að Hönnu Birnu

Ótrúlegt er að sjá, hvernig ráðist er á Hönnu Birnu Kristjánsdóttur
fyrir eitthvað, sem ekkert er. Ríkissaksóknari og umboðsmaður Alþingis
hafa bæði farið fram úr sjálfum sér í þessu máli. Þetta minnir mig um
sumt á Geirfinnsmálið forðum, þegar rannsóknaraðilar létu um of
stjórnast af reikulu, en ofsafengnu almenningsáliti, sem mótað var af
æsifréttamönnum, jafnvel af fjöldasefasýki. Þeir, sem þá voru farnir að
trúa öllu illu upp á Ólaf Jóhannesson dómsmálaráðherra, skammast sín nú
og gera lítið úr sínum hlut. Hitt var verra um það mál, að það var ekki
fár, sem leið hjá, eins og oft gerist, heldur voru þá kveðnir upp dómar
yfir mönnum, sem eru afar hæpnir, svo að ekki sé meira sagt. Ísland
verður að vera réttarríki. Sorpblöð mega ekki ráða ferð.

Blómið í hóffarinu

Á norræna sagnfræðingamótinu í Joensuu í Finnlandi 14.–16. ágúst 2014 var boðið upp á skoðunarferð á einn frægasta vígvöll Finna við smábæinn Ilomantsi, en hann er um klukkutíma akstur í austur frá borginni. Leiðsögumaður okkar þangað var vingjarnlegur miðaldra maður, vel mæltur á ensku, kennari í hernaðarsögu og majór í finnska varaliðinu. Hann fræddi okkur á því, að Finnar hefðu háð þrjú stríð árin 1939–1945. Fyrst var Vetrarstríðið 1939–1940, þegar Stalín réðst á Finna, sem vörðust vasklega, en máttu ekki við margnum. Síðan var Framhaldsstríðið 1941–1944, þegar Finnar gerðust bandamenn Þjóðverja og börðust gegn rússnesku ráðstjórninni í því skyni að endurheimta þau landsvæði, sem hrifsuð höfðu verið af þeim í vetrarstríðinu. Þá biðu þeir ósigur. Loks var Lapplandsstríðið við Þjóðverja 1944–1945, eftir að Finnar höfðu samið um vopnahlé við Kremlverja, en þá var enn fjölmennur þýskur her nyrst í landinu. Tókst Finnum að reka Þjóðverja norður í Noreg.

Á vígvellinum við Ilomantsi er land hæðótt, en þó heldur lágt, allt klætt hávöxnum trjám, nema þar sem getur að líta læki, vötn og klettaskorur. Hægast er að fara um á hestbaki. Orrustan við Ilomantsi var háð í ágúst 1944. Kremlverjar höfðu sent fjölmennt lið yfir landamærin, enda vissu þeir, að varnir voru veikastar við Ilomantsi. Höfðu Stalín og skálkar hans uppi ráðagerðir um að hernema allt Finnland og bæta því í hóp „frelsaðra sósíalistaríkja”. Finnar börðust frækilega. Kallaður var til herforingi, þaulkunnugur landsvæðinu, Erkki Raappana, og honum tókst þrátt fyrir mikinn liðsmun að umkringja og einangra tvær sveitir úr Rauða hernum. Féllu 4.400 Rússar og 400 Finnar í orrustunni. Sókn Rauða hersins inn í landið stöðvaðist. Kann orrustan við Ilomantsi  að hafa bjargað Finnum frá hlutskipti Eystrasaltsþjóða og um leið bægt hættu frá Svíum og Norðmönnum. Stalín sá, hversu kostnaðarsamt var að leggja landið undir sig, þurfti hersveitir í mikilvægari orrustur og samþykkti vopnahlé. En rússnesku stríðshestarnir báru með sér frækorn af blómi, sem áður hafði ekki verið til í Finnlandi og fann sér samastað á hæðarhryggjum við Ilomantsi. Þetta var Dianthus superbus, nellikutegund, stundum nefnd á íslensku Skrautdrottning. Nú eru rússnesku hestarnir löngu horfnir, en blómið, sem spratt upp í hófförum þeirra, vex og dafnar.

[Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 23. ágúst 2014.]

Örlagasögur af Íslandi sagðar erlendis

Ég flutti fyrirlestur á norræna sagnfræðingaþinginu í Joensuu í Finnlandi 16. ágúst. Meginstef þingsins er krossgötur: Mörk og mót á norðurslóðum (Crossovers: Borders and Encounters in the Nordic Space). Þar sagði ég á ensku tvær örlagasögur, sem ég uppgötvaði í grúski á Þjóðarbókhlöðunni. Voru þær af gyðingakonu, sem varð Íslendingur, og nasista, sem varð kommúnisti. Þessar sögur fléttuðust saman vorið 1958. Þá var sextugsafmæli gamla kommúnistaleiðtogans Brynjólfs Bjarnasonar haldið í Skíðaskálanum í Hveradölum. Þangað var að sjálfsögðu boðið aldavini hans, Hendrik Siemsen Ottóssyni, ásamt konu sinni, Henny. Hún var þýskur gyðingur og hafði ásamt syni sínum og móður flúið til Íslands 1934 undan nasistum. Hér hafði hún kynnst Hendrik, sem kvæntist henni svo að hún fengi landvistarleyfi, og tókust með þeim góðar ástir. Nokkrir aðrir þýskir flóttamenn af gyðingaættum bjuggu þá í Reykjavík.

Hér starfaði einnig deild úr þýska nasistaflokknum. Einn harðskeyttasti nasistinn hét Bruno Kress og lærði íslenska málfræði. Kærði hann þýska ræðismanninn í Reykjavík til nasistaflokksins í Berlín fyrir að ganga ekki nógu ötullega erinda Þriðja ríkisins. Ræðismaðurinn tók þessu illa og lét reka Kress úr flokknum, en eftir talsvert þref var hann settur þangað inn aftur með úrskurði Adolfs Hitlers. Fékk Kress síðan styrk frá Ahnenerbe eða Arfleifðinni, rannsóknarstofnun svartstakka Heinrichs Himmlers, SS, til að semja málfræðibók. Kvæntist hann íslenskri konu og eignaðist með henni barn. Þegar Bretar hernámu Ísland var Kress handtekinn og sendur á eyna Mön en fór í fangaskiptum til Þýskalands 1944. Þar gekk hann eftir stríð í lið með austurþýskum kommúnistum, skildi við sína íslensku konu og varð forstöðumaður Norrænu stofnunarinnar í Greifswald. Íslenskir kommúnistar voru í sambandi við þá stofnun og þegar Kress kom hingað í heimsókn 1958 var honum boðið í afmæli Brynjólfs.

Þegar Henny Ottósson sá þar gamla nasistann, sem hún kannaðist við frá því fyrir stríð, brást hún ókvæða við en það uppnám var þaggað niður. Ég komst síðan að því að bróðir Hennyar, Siegbert Rosenthal, hafði orðið fórnarlamb þessarar sömu rannsóknarstofnunar SS, Ahnenerbe, í tengslum við svokallað hauskúpumál í Natzweiler-fangabúðunum í Elsass. Myrtu nasistar Rosenthal og einnig konu hans og ungan son. Árið 1986 andaðist Henny Ottósson og sama ár varð Bruno Kress heiðursdoktor við Háskóla Íslands.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 16. ágúst.)

Fyrirlestrar í Gautaborg

Ég flyt þrjá fyrirlestra á ráðstefnu norrænna stjórnmálafræðinga í Gautaborg 12.–15. ágúst. Einn fyrirlesturinn er um, hvort íslenska velferðarríkið sé í eðli sínu engilsaxneskt eða norrænt. Ég er að vísu sammála þeim Konráð Gíslasyni og Jónasi Hallgrímssyni um, að orðið „velferð“ er dönskulegt. Orðið „farsæld“ er íslenskulegra. En líklega verður úr þessu litlu um það þokað. Niðurstaðan í fyrirlestrinum er, að íslenska velferðarríkið sé hvorki engilsaxneskt né norrænt, heldur séríslenskt. Skattar eru hærri og bætur rausnarlegri en í engilsaxneskum löndum, til dæmis Bretlandi og Bandaríkjunum. Skattar eru hins vegar lægri en á öðrum Norðurlöndum, jafnframt því sem bætur takmarkast vegna tekjutengingar aðallega við þá, sem þurfa á þeim að halda. Til dæmis eru barnabætur óháðar tekjum í Svíþjóð ólíkt Íslandi. Þar brugðu jafnaðarmenn á það ráð upp úr miðri 20. öld að veita öllum bótarétt til þess að auka stuðning við velferðarríkið. Allir greiða til velferðarríkisins, og allir þiggja af því, þótt féð rýrni vitanlega talsvert í meðförum ríkisins: Hrói höttur heimtar sitt. Allir halda, að þeir séu að græða, þótt flestir séu að tapa.

Annar fyrirlesturinn er um Icesave-deilu Íslendinga við Breta og Hollendinga 2008–2013, og minnist ég í því sambandi á hinar frægu samræður Aþeninga við Meleyinga, íbúa eynnar Melos, árið 416 f. Kr. í Pelopsskagastríðinu, en þær færði gríski sagnritarinn Þúkídídes í letur (eða samdi jafnvel). Kröfðust Aþeningar þess, að Meleyingar lytu þeim. „Enda var yður fullkunnugt eigi síður en oss, að sá ríkari hlýtur að ráða, en réttlæti manna á meðal þar aðeins er jafningjar eigast við,“ sögðu Aþeningar. Niðurstaðan í fyrirlestrinum er, að við Íslendingar séum eins og á miðöldum vinafá og vanmegna, þótt við eigum að bera höfuðið hátt. Við skulum vona, að Guð sé ekki hliðhollur fjölmennustu hersveitunum, heldur bestu skyttunum, eins og Voltaire orðaði það.

Þriðji fyrirlesturinn er um það, hvers vegna Ísland var skilið eftir úti á köldum klaka í miðri fjármálakreppunni 2008. Það mál er ég að rannsaka, eins og frægt er orðið. Þar er enn sem komið er meira um spurningar en svör.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 9. ágúst 2014.)

Nordal í stríðsbyrjun

Sigurður Nordal prófessor var eitt sinn spurður, hver væru ógleymanlegustu tímamót í lífi hans. Hann svaraði, að þau hefðu verið sumarið 1914, þegar hann bjó í Kaupmannahöfn. Þetta sumar var óvenjuheitt og rakt. Á kvöldin var svalara. Sigurður fór laugardagskvöldið 1. ágúst 1914 í heimsókn til kunningja sinna úti í Valby og gekk heim og naut næturloftsins. Þegar hann var kominn langt niður á Vesturgötu, að hliðinu inn í Tívolí, rak hann augun í skæðadrífu af blöðum, sem þar lágu. Þetta var fregnmiði frá Politiken: „Tyskland har erklært Rusland Krig.“ Þýskaland hefur lýst yfir stríði á hendur Rússaveldi. Sigurður varð agndofa, en gekk eins og í leiðslu heim til sín í Gautagötu. Hann vissi með sjálfum sér, að sá heimur, sem hann var alinn upp í og hafði búist við að lifa í, var orðinn allur annar.

„Engum kemur til hugar að neita því, að margt hafi skort á frelsi, jafnrétti og bræðralag í veröldinni milli 1815 og 1914. En hver getur borið brigður á hitt, að þetta hafi verið skeið mikilla framfara og vaxandi hagsældar?“ skrifaði Sigurður. „Norðurálfan færðist nær og nær því að verða ein samgöngu- viðskipta- og menningarheild. Allir gátu farið frjálsir ferða sinna land úr landi, og gengi myntarinnar í ýmsum ríkjum var skráð í landafræðinni, en ekki dagblöðunum. Fyrstu skiptin, sem eg kom til Edinborgar, var hægt að skipta hinum óinnleysanlegu seðlum Landsbankans umsvifa- og áfallalaust fyrir glóandi gullpeninga.“

Sigurður hélt áfram: „Og ef á allt er litið og þrátt fyrir gamlar og nýjar meinsemdir, var flest að þokast í áttina, líka virðingin fyrir réttindum þjóða, stétta og einstaklinga. Það gerðist að vísu fremur í sporum en stökkum. En flestum fannst þeir lifa í batnandi heimi, trúðu á sífelldar og órjúfanlegar framfarir á öllum sviðum.“

Við héldum eftir hrun Berlínarmúrsins fyrir tuttugu og fimm árum, að við værum að snúa aftur til tímabils hinnar friðsamlegu þróunar og útfærslu alþjóðaviðskipta, sem Sigurður Nordal lýsti. En er það rétt? Lauk haustið 1989 þeirri öld öfganna, sem hófst sumarið 1914?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 2. ágúst 2014.)

Habsborgarar

Um þessar mundir eru hundrað ár frá því, að ríki Habsborgarættarinnar á Dónárslóðum hóf stríð gegn Serbíu vegna þess, að leyniþjónusta Serba var talin viðriðin morð á austurríska ríkisarfanum, Frans Ferdinand, og konu hans í Sarajevo. Nokkrar næstu aldir á undan hafði þetta ríki hins vegar ekki aðallega orðið til í stríðum, heldur með hjónaböndum, enda var sagt: „Bella gerant alii! tu, felix Austria, nube!“ Aðrir berjist! þú, sæla Austurríki, giftist!

 

Stefan Zweig lýsir því vel í bókinni Veröld sem var, hversu friðsælla og öruggara lífið var í veldi Habsborgarættarinnar fyrir 1914 en í hinni sundruðu Norðurálfu eftir það, sem breyttist í gróðrarstíu herskárra og blóðþyrstra öfgahreyfinga. Það varð jafnvel um skeið að áhrínsorðum, sem annar Austurríkismaður, Franz Grillparzer, hafði sagt þegar árið 1849:

 

Menntavegurinn nýi

liggur frá mannkyninu

um þjóðirnar

inn í dýraríkið.

 

Auðvitað kunnu ekki allir jafnvel að meta Habsborgarveldið, til dæmis ekki Tékkar og Pólverjar, sem vildu stofna eigin þjóðríki, en það er önnur saga.

Dr. Otto von Habsburg, elsti sonur síðasta keisara ættarinnar, var félagi í Mont Pelerin-samtökunum, alþjóðlegum samtökum frjálslyndra fræðimanna, og hitti ég hann á þeim vettvangi, til dæmis í München haustið 1990. Hann var höfðinglegur á velli og virðulegur í framkomu, en leit þó helst út eins og menntamaður. Mér heyrðist hann hafa mestan áhuga á hag Ungverjalands, en þar voru Habsborgarar konungar frá gamalli tíð. Dr. Habsburg sat lengi á Evrópuþinginu og beitti sér fyrir því, að þingið lýsti þegar árið 1983 yfir stuðningi við sjálfstæði Eystrasaltsríkjanna, sem voru þá hernumin lönd. Gramdist Kremlverjum mjög hin svokallaða Habsburg-yfirlýsing.

Síðan vildi svo til, að í ferð um Suður-Ameríku haustið 1998 gisti ég hjá systur vinkonu minnar í Góðviðru, eins og Konráð Gíslason vildi kalla Buenos Aires. Tók ég eftir því, að margar fágætar bækur um Habsborgarættina voru þar í stofu. Ég spurði, hverju það sætti, og þær systur sögðu mér, að kona Frans Ferdinands ríkisarfa, sem var myrt með honum, Sophie Chotek, hertogafrú af Hohenberg, hefði verið ömmusystir þeirra. Hún var af gömlum aðalsættum í Bæheimi, en frændi hennar, faðir systranna, hafði flust allslaus til Argentínu eftir fyrra stríð og komið þar undir sig fótum á ný. Margar örlagasögur má segja frá tuttugustu öld, ekki síst eftir að Habsborgarveldið hrundi í fyrra stríði.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 26. júlí 2014.)

Friðarverðlaun Nóbels

Fyrir skömmu var ég á ráðstefnu í Prag. Þar var Mústafa Dzhemílev, leiðtogi Krím-Tatara, sæmdur verðlaunum Evrópuvettvangs um minningu og samvisku, en hann hafnar ofbeldi í baráttunni fyrir réttindum þjóðar sinnar, sem Kremlverjar kúga. Dzhemílev hefur tvisvar verið tilnefndur til friðarverðlauna Nóbels, sem nefnd á vegum norska Stórþingsins velur. Ekki er þar á vísan að róa, því að val norsku nefndarinnar hefur oft verið stórfurðulegt.

Árið 1973 fékk Le Duc Tho, aðalfulltrúi Norður-Víetnams í samningum um vopnahlé í Víetnam, verðlaunin ásamt aðalsamningamanni Bandaríkjanna. Tho tók að vísu ekki við þeim, enda rauf ríki hans samninginn, sem það hafði gert við Bandaríkin, og lagði Suður-Víetnam undir sig 1975. Tho átti síðar þátt í innrás Víetnam-hers í Kambódíu. Hann var ekkert annað en gamall, grimmur kommúnisti.

Árið 1990 hlaut Míkhaíl Gorbatsjov, leiðtogi einræðisstjórnar Ráðstjórnarríkjanna, verðlaunin. Á meðan hann tók við þeim í Osló, voru rússneskar öryggissveitir önnum kafnar við að handtaka og pynta andófsmenn í Eystrasaltsríkjunum, sem Stalín hafði lagt undir sig eftir samning við Hitler síðsumars 1939. Gorbatsjov ætlaði aldrei að veita þjóðum Ráðstjórnarríkjanna fullt frelsi, en missti vald á atburðarásinni.

Árið 1992 fékk Rigoberta Menchú verðlaunin. Hún hafði gerst talsmaður kúgaðra indjána í Guatemala og skrifað ævisögu, sem kom út 1983. Þar lýsti hún erfiðu hlutskipti sínu og fjölskyldu sinnar og voðaverkum hersins í Guatemala. En bandaríski mannfræðingurinn David Stoll rannsakaði feril hennar og komst að því, að hún hafði spunnið margt upp.

Ein skrýtnasta verðlaunaveitingin var þó 2009, þegar nýkjörinn forseti Bandaríkjanna, Barack Hussein Obama, æðsti yfirmaður voldugasta herafla heims, hlaut verðlaunin. Hann virtist ekki fá þau fyrir neitt það, sem hann hafði gert eða látið ógert, heldur aðeins fyrir það, hver hann var, fyrsti þeldökki maður til að verða forseti Bandaríkjanna. Engum kom sennilega verðlaunaveitingin eins á óvart og honum sjálfum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 19. júlí 2014.)

Þegar ljósin slokknuðu

Ég birti 28. júlí 2014 ritgerð í Morgunblaðinu í tilefni þess, að 100 ár eru frá því, að heimsstyrjöldin fyrri skall á, 28. júlí 1914, þegar Austurríki-Ungverjaland fór í stríð við Serbíu. Þetta er einhver mesti hildarleikur sögunnar og hafði víðtæk áhrif. Greininni má hlaða upp héðan.

Tvær fjasbókarfærslur mínar

Gæti ég gengið á vatni, þá myndi DV birta frétt: Hannes kann ekki að synda!

Ég les í pistli Pawels Bartoszeks, að samkennarar mínir tali illa um mig. Sjálfur tala ég vel um þá. En að mér læðist grunur: Getur verið, að við höfum allir rangt fyrir okkur, þessir samkennarar mínir og ég?

Stúlkan frá Ipanema

Ekki fer fram hjá neinum, þegar heimsmeistamótið í knattspyrnu fór fram í Rio de Janeiro og fleiri borgum Brasilíu. Borgarheitið merkir Janúarfljótið, því að portúgalskir landkönnuðir, sem sigldu 1. janúar 1502 inn í Guanabara-flóa, sem borgin stendur við, héldu, að þeir væru komnir í fljótsmynni. Einn þeirra var Amerigo Vespucci, sem Ameríka tekur nafn eftir. Sjálft landið Brasilía dregur nafn af rauðviðartegund, sem notuð er í liti, og mætti því nefna það Rauðviðarland. Færum við þá að fordæmi Konráðs Gíslasonar, sem reyndi að íslenska erlend staðarnöfn og nefndi til dæmis Buenos Aires Góðviðru (bókstafleg merking á spænsku er Gott loft) og Ecuador Miðgarðaríki (en það liggur um miðbaug).

Brasilía, rauðviðarlandið, er líka iðulega nefnd framtíðarlandið, en gárungarnir bæta við, að svo eigi eftir að vera lengi. Rio de Janeiro er kunnasta og fegursta borg landsins, og um hana er frægt skrúðgöngulag, „Cidade Maravilhosa,“ Yndisfagra borg, sem tónskáldið André Filho samdi fyrir kjötkveðjuhátíðina 1935. Dansa léttklæddar, þeldökkar stúlkur jafnan hraða sömbu við það lag á hátíðinni.

Annað og enn frægara lag frá borginni heitir „Garota de Ipanema“, stúlkan frá Ipanema. Það er rólegt og kliðmjúkt bossa-nova-lag og fléttað inn í textann munúð og söknuði eftir því, sem aldrei varð. Tildrög voru, að árið 1962 sátu tónskáldið Antônio (Tom) Carlos Jobim og ljóðskáldið Vinicius de Moraes iðulega saman að bjórdrykkju á veitingastaðnum Veloso á mótum Rua Montenegro og Rua Prudente de Morais í Ipanema, einu strandhverfi Rio de Janeiro. Á hverjum degi gekk fram hjá þeim á ströndina ung og falleg stúlka, sem hreif þá svo, að þeir hripuðu á munnþurrku um hana ljóð og lag. Nú heitir veitingahúsið, þar sem þeir sátu, Garota de Ipanema, og Rua Montenegro hefur skipt um nafn og heitir Rua Vinicius de Moraes. Alþjóðaflugvöllurinn í Rio de Janeiro er nefndur í höfuðið á Tom Jobim.

Frank Sinatra hefur með miklum ágætum sungið lagið í lauslegri, enskri þýðingu og annarri útsetningu, en hér er íslensk þýðing fyrstu vísunnar eftir Kristján Hrafnsson rithöfund, sem hann gerði að mínu frumkvæði með hliðsjón af portúgalska frumtextanum:

Brún á hörund,

hýreyg, töfrandi,

heit af Ipanema sólinni,

öllum ljóðum fegri

fer hún hjá,

— fer hjá.

 

Vitað er, hver stúlkan frá Ipanema er. Hún heitir Heloísa Eneida Menezes Paes Pinto og kemur oft fram í brasilísku sjónvarpi. Hún var sautján ára, þegar lagið var samið, en verður sjötug á næsta ári.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 12. júlí 2014.)