Skattadagurinn liðinn

Skattadagurinn er sá dagur, þegar Íslendingar hætta að vinna fyrir hið opinbera, en geta unnið fyrir sjálfa sig. Þeir eru allan fyrri hluta ársins að vinna fyrir hið opinbera. Samkvæmt útreikningum Sambands ungra sjálfstæðismanna bar skattadaginn nú upp á sunnudaginn 7. júlí. Röskur meiri hluti tekna okkar rennur til hins opinbera.

Því hefur verið haldið fram blákalt síðustu misseri, að skattlagning hafi engin áhrif á vinnusemi fólks og verðmætasköpun. Þetta stangast hins vegar á við heilbrigða skynsemi og raunar líka niðurstöður úr rannsóknum óhlutdrægra fræðimanna, eins og sjá má hér og hér og hér. Menn vinna ekki af sama kappi fyrir aðra eins og fyrir sjálfa sig. Setjum svo, að maður sé í fastri vinnu og geti engu breytt um það, en hann geti valið um það, hvort hann bæti við sig fimm tímum á viku eða ekki. Getur nokkur haldið því fram, að engu breyti, hvort hann greiði 30% eða 60% af viðtókartekjunum fyrir þennan viðbótartíma í skatta til hins opinbera?

Aðalatriðið er, að atvinnulífið er ekki kyrrstætt, heldur undirorpið sífelldum breytingum, er ótal aðilar bregðast við kostnaði af ákvörðunum, meta saman gróða og tap. Þess vegna geta skattstofnar stækkað eða minnkað. Þeir stækka, ef skattar eru hóflegir og menn vinna meira og skapa meiri verðmæti. Þeir minnka, ef skattar eru háir, svo að vinnufýsi manna minnkar og þeir beina sköpun sinni í aðra farvegi en þá, sem skattlagðir eru.

Hins vegar koma áhrifin af skattlagningu oft ekki fram fyrsta kastið, heldur síðar meir. Skammtímaáhrifin af skattahækkun er þess vegna stundum meiri tekjur ríkisins, en langtímaáhrifin verða minni tekjur þess, af því að skattstofninn dregst saman. Besta dæmið er samanburður á Sviss og Svíþjóð. Skatttekjur hins opinbera á mann eru svipaðar í þessum tveimur ríkjum. En skattlagningin hefur löngum verið allt að því tvöfalt meiri hlutfallslega í Svíþjóð en Sviss. 

Síðan segja sumir: Íslendingar eru ekki aðeins að vinna fyrir hið opinbera fram til 7. júlí, en síðan fyrir sjálfa sig. Hið opinbera er við. Ég svara: Nei, hið opinbera er þeir, ekki við. Ríkisvaldið lendur því miður allt of oft í höndunum á harðskeyttum, háværum og vel skipulögðum sérhagsmunahópum. Þegar fé er tekið af þeim, sem skapa verðmætin, og því endurdreift, er lögmálið, að það rennur til þeirra, sem næstir standa valdhöfunum hverju sinni.

Opinberir starfsmenn eru eflaust ekki verri og latari en starfsmenn einkafyrirtækja. En þá skortir upplýsingar um, hvernig þeir eigi að haga störfum sínum svo, að þeir fullnægi sem best þörfum annarra. Þessar upplýsingar fá hins vegar eigendur og starfsmenn einkafyrirtækja með frjálsu vali neytenda á markaði. Þeir finna fljótlega fyrir því, ef viðskiptavinir þeirra eru óánægðir, því að þá leita þeir annað.

Eitt brýnasta verkefni stjórnvalda er að lækka ríkisútgjöld og fækka opinberum starfsmönnum, svo að lækka megi skatta verulega og leysa úr læðingi kraft einstaklinganna. Markmiðið hlýtur að vera að færa skattadaginn framar á árið.

Stórfróðlegur danskur sjónvarpsþáttur

Danska heimildarmyndin „Sikke en fest“ (En sú veisla), sem sýnd var fyrst í danska ríkisútvarpinu haustið 2012 í þremur hlutum, er stórfróðleg. Þar kemur meðal annars fram, að Danske Bank, sem var að miklum hluta í eigu stærstu viðskiptavinanna, riðaði til falls haustið 2008 og hefði fallið, hefði danski seðlabankinn ekki bjargað honum með fé, sem fékkst frá Seðlabanka Bandaríkjanna. Hafði Danske Bank vaxið mjög ört árin á undan.

Hljómar lýsingin á þessu ástandi ekki kunnuglega?

Danske Bank fór mikinn um íslensku bankana síðustu misserin fyrir hrun þeirra, en allar viðvaranir hans höfðu áður komið fram í einkasamtölum frá seðlabankanum, eins og ég get staðfest. En heitir þetta ekki að kasta steinum úr glerhúsi?

Seðlabanki Bandaríkjanna veitti seðlabönkum Danmerkur og Noregs fimm milljarða dala fyrirgreiðslu (lánalínur) hvorum og seðlabanka Svíþjóðar tíu milljarða fyrirgreiðslu. Íslendingum, sem höfðu verið dyggir bandamenn Bandaríkjanna áratugum saman og lagt þeim til lífsnauðsynlega hernaðaraðstöðu í landi sínu í heitu stríði og köldu, var neitað um sams konar fyrirgreiðslu. Bandaríski seðlabankinn veitti einnig Sviss, sem hafði jafnstórt bankakerfi hlutfallslega og Ísland, drjúga fyrirgreiðslu, þótt Sviss hefði aldrei verið bandamaður Bandaríkjanna frekar en Svíþjóð.

Jafnframt lokaði breska ríkisstjórnin í einu vetfangi, skyndilega og skýringarlaust, útibúum og dótturfélögum íslensku bankanna í Bretlandi, á sama tíma og hún lagði stórfé fram til að bjarga öðrum bönkum, sem margir voru í eigu útlendra fyrirtækja. Sumir þessara banka, til dæmis Barclays og HSBC, hafa orðið uppvísir að peningaþvætti, ólöglegri hagræðingu vaxta, ólöglegri fegrun afkomu og öðrum efnahagsbrotum að ógleymdri greiðslu ofurlauna til stjórnenda. RBS virðist hafa verið gjaldþrota (þrátt fyrir að hann væri enn eitt ofurlaunafyrirtækið), en honum var bjargað með ærnum fjárútlátum. Breska ríkisstjórnin lét sér ekki nægja að loka útibúum og dótturfélögum íslensku bankanna, heldur setti hún um skeið fjármálaráðuneytið íslenska og seðlabankann í lista um hryðjuverkasamtök, við hlið Al-Kaeda og Talibana, og Landsbankinn var lengi á þeim lista, með þeim afleiðingum, að allar lánsfjárlínur til og frá Íslandi lokuðust um hríð.

Hvað gerðist? Hvað skýrir framkomu Bandaríkjamanna og Breta? Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis var allt of bundin stað og stund. Nefndin leitaði langt yfir skammt. Margt er enn ósagt og óskýrt um bankahrunið. Litlar kerlingar reyndu síðan að nota skýrsluna til að fella stjórnmálaandstæðinga sína, og verður skömm þeirra lengi uppi, eins og hinnar hefnigjörnu Hallgerðar á ögurstund.

Sögulegir fundir

Nú hafa mestallar umræður um daginn og veginn færst inn á Netið, sem vonlegt er, en forðum sóttu menn fundi til að skiptast á skoðunum. Stúdentafélag Reykjavíkur hélt nokkra fjölmenna og sögulega fundi á fimmta og sjötta áratug. Einn þeirra var um andlegt frelsi 12. janúar 1950, og voru framsögumenn Tómas Guðmundsson og Þórbergur Þórðarson. Þar deildu þeir um kommúnisma. Tómas kvað nýja hættu komna til sögunnar, alræði, þar sem reynt væri að stjórna sálinni ekki síður en líkamanum. Þórbergur fjölyrti hins vegar um það, að menn yrðu að komast út úr „myrkri persónuleikans“, hætta að hugsa aðeins um sjálfa sig.

 

Margir kvöddu sér hljóðs á fundinum. Einn þeirra, Þorvaldur Þórarinsson lögfræðingur, sagðist eiga þá ósk heitasta að geta búið í Ráðstjórnarríkjunum. Eins og ég hef áður rifjað upp, brást dagblaðið Vísir við hart og efndi til samskota fyrir farmiða, aðra leiðina, austur handa Þorvaldi. Safnaðist nægt fé til þess, en Þorvaldur vildi ekki þiggja miðann, og var féð því afhent Fegrunarfélagi Reykjavíkur.

 

Eftirminnilegur var líka fundur um atómkveðskap 24. mars 1952. Framsögumaður var Steinn Steinarr, sem varði atómskáldin, taldi hefðbundna ljóðlist dauða og bætti við: „Við höfum að vísu búið okkur til nokkur mikil þjóðskáld, en þau eru þá að minnsta kosti ekki skáld mikillar þjóðar.“ Tómas Guðmundsson mælti hins vegar fyrir hefðbundinni ljóðlist og lék sér að orðum: „Frá sjónarmiði sóttkveikjunnar hlýtur nefnilega heilbrigðin að vera alveg ægilegur sjúkdómur.“

 

Annar sögulegur fundur var um kristindóm og kommúnisma 15. febrúar 1953, og voru framsögumenn séra Gunnar Benediktsson, sem var ákveðinn stalínisti, og séra Jóhann Hannesson, sem hafði verið kristniboði í Kína. Voru lýsingar séra Jóhanns á stjórnarfarinu eftir valdatöku kommúnista 1949 ófagrar. Í Kína væri „blóðugur rakhnífur marxismans“ að verki.

Þessir fundir þóttu talsverðir viðburðir á sinni tíð. Blöð sögðu rækilega frá þeim, og voru þeir allir teknir upp á stálþráð og fluttir í Ríkisútvarpinu. Fróðlegt væri að vita, hvort upptökurnar eru enn til.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 22. júní 2013.)

Gegn betri vitund

Bandaríski bókmenntagagnrýnandinn og rithöfundurinn Dorothy Parker, sem uppi var 1893-1967, var kvenna fyndnust. Jafnframt átti hún það sammerkt með mörgum öðrum háðfuglum, til dæmis Óskari Wilde, að margt skemmtilegt er haft eftir henni, þótt alls óvíst sé, að hún hafi sagt það.

Svo er til dæmis um fræga umsögn um skáldsögu eftir Beníto Mússólíni, sem kom út í enskri þýðingu 1928 og ég hef áður gert að umtalsefni: „Þessa skáldsögu ætti ekki að leggja varlega frá sér, heldur grýta burt af öllu afli.“ Þetta er auðvitað hressilegt, en kemur ekki fyrir í prentuðum ritdómi um bókina eftir Parker í New Yorker. En auðvitað gæti hún hafa sagt þetta við vini sína og kunningja og það þannig orðið fleygt.

 

Hið sama er að segja um önnur ummæli hennar: „Vilji fólk komast að því, hvað Guði finnst um peninga, þá ætti að virða fyrir sér þá, sem hann hefur veitt þá.“ Þetta er hvergi finnanlegt í ritum Parkers, og raunar höfðu Alexander Pope og fleiri sagt eitthvað svipað áður (raunar líka séra Gunnar Gunnarsson í Laufási, sem kvað auðinn ekki húsbóndavandan).

 

Auðveldara er að rekja til Parkers þessa athugasemd um konu, sem var nýfarin úr samkvæmi með henni, því að fyrir henni eru heimildarmenn: „Þessi kona talar átján tungumál og kann ekki að segja nei á neinu þeirra.“ Önnur athugasemd Parkers er afbrigði af gömlum orðaleik: „Klóraðu leikara, og þá birtist leikkona.“

 

Parker sagði einnig í viðtali á prenti, þegar henni barst andlátsfregn Calvins Coolidges Bandaríkjaforseta, sem þótti með afbrigðum fámáll: „Hvernig vita þeir það?“ Og hún skrifaði í New Yorker 19. október 1929: „Þeir ættu að grafa þetta á legsteininn minn: Hvert sem hún fór, þar á meðal hingað, var það gegn betri vitund.“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 15. júní 2013.)

Íslensk fyndni eða erlend?

Margar skemmtisögur íslenskar eiga sér erlendar fyrirmyndir, og er erfitt að skera úr um það, hvort þær séu flökkusögur, sem borist hafi til Íslands, eða hvort íslenskum háðfuglum hafi dottið hið sama í hug við ýmis tækifæri og fyndnum útlendingum áður.

Í Íslenskri fyndni 1953 er til dæmis fræg saga af Árna Pálssyni prófessor. Á hann að hafa spurt í samtali við kvenfrelsiskonur, sem töldu, að konur nytu hvergi forréttinda: „Hvenær hefur það heyrst, að konu væri kenndur krakki, sem hún á ekki?“ En óneitanlega minnir þetta snjalla svar Árna á það, sem írski fornfræðingurinn Sir John Pentland Mahaffy, sem uppi var 1839 til 1919, veitti, þegar kvenfrelsissinni spurði hann, hvaða eðlismunur væri í karli og konu: „I can’t conceive“ — Ég get ekki orðið þungaður.

Sverrir Hermannsson er svarkur í orðum, og fleygt varð, þegar hann sagði um þáverandi flokksbróður sinn: „Þegar Eggert Haukdal fer á Rangárvöllum til Reykjavíkur, lækkar meðalgreindarvísitalan á báðum stöðum.“ En þetta er afbrigði af gamalli fyndni. Kvenskörungurinn kunni Clare Booth Luce, sem uppi var frá 1903 til 1987 og sat í öldungadeild Bandaríkjaþings fyrir Lýðveldisflokkinn (Repúblikana), sagði eitt sinn, þegar annar öldungadeildarþingmaður hafði vistaskipti og gekk úr Lýðveldisflokknum og í Lýðræðisflokkinn (Demókrata): „Í hvert skipti sem lýðveldissinni fer yfir ganginn og sest hinum megin, hækkar meðalgreindarvísitalan í báðum flokkum.“