Alþingi ómerkir eina niðurstöðu rannsóknarnefndar sinnar

Margt var fróðlegt og gagnlegt í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis á bankahruninu frá 2010. Meginniðurstaða nefndarinnar er, að Jón Ásgeir Jóhannesson í Baugi hafi verið helsti innlendi áhrifavaldurinn um hrunið. Í 7. bindi, 21. kafla, bls. 189, segir: „Af öllum þeim fyrirtækjahópum sem höfðu veruleg útlán í íslenska bankakerfinu stendur upp úr stór hópur fyrirtækja sem tengdist Baugi Group. Í öllum þremur bönkunum sem og í Straumi-Burðarási skapaði þessi hópur of stóra áhættu.“

Síðan segir: „Rannsóknarnefndin telur að hér hafi verið búin að myndast veruleg kerfisáhætta, þar sem fall eins fyrirtækis gat haft áhrif ekki aðeins á einn kerfislega mikilvægan banka heldur alla þrjá kerfislega mikilvægu bankana. Fjármálastöðugleika var því verulega ógnað af til að mynda Baugi sem var, eins og fram kemur í skýrslunni, kominn í veruleg greiðsluvandræði þegar líða tók á árið 2008. Seðlabanka Íslands er falið að tryggja fjármálastöðugleika í landinu, en eins og fram kemur í skýrslunni hafði Seðlabankinn heldur ekki kallað eftir nauðsynlegum gögnum til að meta þessa kerfisáhættu. Rannsóknarnefndin hafnar því hins vegar að honum hafi ekki verið heimilt að fá gögn, eins og fram kemur í kafla 19.7. Fjármálaeftirlitið hafði hins vegar gögnin til að sjá þessa kerfisáhættu.“

Þótt aðfinnslur Rannsóknarnefndarinnar um ætlaða vanrækslu seðlabankastjóranna þriggja séu ekki stórvægilegar, breytir það því ekki, að nefndin sakaði þá um vanrækslu. Þeir hefðu að hennar sögn átt að kalla eftir gögnum um Baug og fyrirtæki nátengd því. Í athugasemdum sínum, sem ekki fengust birtar í hinum prentaða hluta skýrslunnar, vísuðu seðlabankastjórarnir þrír þessum aðfinnslum alfarið á bug og sögðust ekki hafa haft lagaheimild til að útvega sér slík gögn ólíkt Fjármálaeftirlitinu.

Nú hefur Alþingi sjálft skorið úr þessum ágreiningi. Það samþykkti sumarið 2013 frumvarp til laga um breytingu á lögum nr. 36/2001 um Seðlabanka Íslands. Í athugasemdum er efni þess stuttlega lýst: „Í frumvarpinu er lagt til að skerpt verði á heimildum Seðlabanka Íslands til að setja lánastofnunum reglur um laust fé og lágmark stöðugrar fjármögnunar hvort sem er í íslenskum krónum eða erlendum gjaldmiðlum og skilgreina betur hvaða eignir og skuldir falli undir gjaldeyrisjöfnuð, sundurliðun þeirra og vægi. Til að reglur Seðlabankans nái markmiði sínu og bankinn geti rækt það hlutverk sitt að stuðla að fjármálastöðugleika og þar með virku og öruggu fjármálakerfi er jafnframt lagt til að skerpt verði á heimildum Seðlabankans til þess að afla upplýsinga og að tilgreint ákvæði laganna um beitingu dagsekta verði sett fram með skýrari hætti. Þá er lagt til að skýrt verði tekið fram í lögum um Seðlabanka Íslands að bankinn skuli stuðla að fjármálastöðugleika.“

Frumvarp þetta var flutt að frumkvæði Seðlabanka Íslands. Sigríður Benediktsdóttir, sem hefur umsjón með fjármálastöðugleika í bankanum, taldi að athuguðu máli nauðsynlegt að veita honum auknar heimildir til þess að afla upplýsinga. En hvers vegna þurfti að samþykkja sérstakt frumvarp um það? Vegna þess að Seðlabankinn hafði slíkar heimildir ekki áður. Alþingi hefur nú í raun viðurkennt, að seðlabankastjórarnir þrír höfðu rétt fyrir sér í athugasemdum við aðfinnslur Rannsóknarnefndarinnar. Hefði Rannsóknarnefndin haft rétt fyrir sér, þá hefði ekki þurft að samþykkja þetta frumvarp.

(Grein í Morgunblaðinu 3. ágúst 2013.)

Íslenskur huldumaður á Galápagos-eyjum

Fyrir skömmu átti ég erindi til Galapagos-eyja, og þá komst ég að því, að íslenskur einsetumaður bjó þar um 1930 til 1945. Hann kallaði sig oftast Walter Finsen, en enginn maður með slíku nafni er finnanlegur í íslenskum skjölum. Íslendingsins er getið í nokkrum bókum erlendra ferðalanga á eyjunum, en einnig í íslenskum heimildum. Ein slík er viðtal í Vísi 1951 við íslenskan skipstjóra, sem hafði hitt hann á stríðsárunum, þegar bandaríski herinn hafði bækistöð á eyjunum. Kvaðst hann þá vera af Thorarensen-ætt. Önnur heimild er viðtal í Morgunblaðinu 1967 við þýska konu, búsetta á Íslandi, sem hafði farið til eyjanna þá um sumarið og hitt gamla nágranna Íslendingsins.

Þessi Íslendingur var sagður um sjötugt, þegar hann lést á Galapagos-eyjum 1945. Hann hafði haldið ungur til sjós, væntanlega á síðasta áratug 19. aldar. Hann var staddur í San Francisco, þegar jarðskjálftinn mikli 1906 lagði borgina í rúst, en lengst var hann í Rómönsku Ameríku, meðal annars við olíuleit í Maricaibo í Venesúela, en hafði einnig eitthvað að segja af mexíkósku byltingunni 1910-1920. Þegar hann var á sextugsaldri bjó hann í Síle, en þá veiktist hann og læknar sögðu honum, að hann ætti ekki langt eftir. Þá ákvað hann að flytjast til Galapagos-eyja, þar sem hann átti dönsk kunningjahjón. Settist hann fyrst að hjá þeim á eynni Santa Cruz, en reisti sér síðan lítið hús þar úr svörtum hraunhellum. Vegna málakunnáttu sinnar var hann oft leiðsögumaður erlendra ferðamanna og kenndi einnig börnum eyjarskeggja. Sagði hann sögur af Íslandi, og íslenski sjómaðurinn, sem hitti hann á stríðsárunum, hafði orð á því, að heimili hans hefði verið með íslensku sniði.

Í íslensku heimildunum er ekki nefnt, að Íslendingurinn varð vitni að undarlegu morðmáli á eyjunum. Kona birtist þar með tveimur ástmönnum sínum og kallaði sig barónessu de Wagner-Bousquet. Settist hún að á Floreana-ey. En einn góðan veðurdag árið 1934 hvarf hún ásamt öðrum ástmanninum, og hefur ekki spurst til þeirra síðan. Hinn ástmaðurinn flýtti sér að reyna að komast til meginlandsins, en fannst nokkrum mánuðum síðar látinn á eyðiey þar skammt frá. En hver var Íslendingurinn, sem kallaði sig oftast Walter Finsen? Hugsanlega var hann Ágúst Bjarnason Thorarensen, sem fæddist 1880, missti föður sinn 1885 og fór í siglingar, og er ekkert meira vitað um hann.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 6. júlí 2013. Ég hef síðan komist að því, hver maðurinn var.)

The Case for (Sustainable) Whaling

[I published the following article in the English-language Reykjavik magazine Grapevine, July 2013:]

World food prices have soared in recent years, not least after the financial crisis of 2007–8. Expectedly, everywhere the poor are hit hardest. But a large source of cheap, healthy food is available, and hardly utilised: the whale stocks in the seven seas. Iceland is one of the few countries which allow some whaling. The two stocks harvested in Icelandic waters are the minke whale, one of the smaller whale species, and the fin whale, the world’s second-largest animal. These stocks are in good shape: According to Icelandic marine biologists, there are about 40,000 minke whales and 20,000 fin whales roaming around in Icelandic waters. There is therefore no problem in harvesting a few hundred whales of each stock every year. Whaling is fully sustainable in Iceland.

The European Union—where Iceland has recently applied for membership—is however adamant against whaling. The motive is political. The whale is, with the African elephant and a few other big animals, a part of the “charismatic megafauna” embraced by environmentalists, a powerful political constituency in Europe. The whale has no longer the image of the deadly Moby Dick in Melville’s novel. Now, it is supposed to be the smiling, playful Keiko of “Free Willy”. The scientific argument for a ban on whaling is weaker, however. Many stocks, not only the minke and fin whales in Icelandic waters, are abundant. Why are they not harvested?

Part of the answer is history: the terrible overexploitation of whale stocks in early 20th century. The majestic blue whale, the world’s largest animal, was almost driven to extinction. The International Whaling Commission, IWC, established in 1946, proved ineffective in protecting whale stocks. In 1973, a respected Canadian mathematician, Colin W. Clark, published a piece in Science discussing the failure of the IWC and showing that with a high discount rate, and a slow-growing species like the blue whale, it might be profitable to hunt it to extinction. Taking their cue from Clark, environmentalists targeted the IWC and in 1982, they succeeded in having it impose a moratorium on whaling, which started in 1986.

Iceland voted against the moratorium and used a special exemption to continue limited whaling for scientific purposes in 1986–9. In response, the environmentalist organisation Sea Shepherd in the Summer of 1986 sank two whaling boats in Reykjavik harbor and attacked a whale processing plant. Iceland left the IWC in 1992 in protest against the disregard it showed for scientific findings. The IWC had not allowed whalers to resume harvesting stocks found to be abundant. It seemed indeed to be turning itself into the International Non-Whaling Commission. The chairman of IWC’s scientific committee, Dr. Philip Hammond, resigned in 1993 from his position for the same reason as Iceland left the IWC.

In 2002, however, Iceland rejoined the IWC, with a reservation that if the scientific evidence favoured sustainable whaling, it would be resumed in Icelandic waters. When the minke and fin whale stocks were found to be abundant, whaling was resumed in 2006, despite loud complaints by the EU. Icelandic whalers are now regaining markets lost during the moratorium, while whale watching at sea is also popular with tourists in Iceland. Moreover, in 2007 three distinguished economists, Quentin Grafton, Tom Kompas and Ray Hilborn, published a piece in Science rejecting Clark’s 1973 argument against whaling. Grafton and his co-authors pointed out that if a particular stock of an animal was owned by someone, that owner would have a vested interest in maintaining a strong stock, because harvesting costs usually are low when the stock is abundant, rising as the population is reduced.

The Icelanders have developed an efficient system in their fishery, making it profitable unlike most fisheries elsewhere. This is a system of individual, transferable quotas which can best be described as private use rights in fish stocks. This system could easily be extended to whales in the Icelandic waters and for that matter elsewhere. This would essentially mean that whales would be privatised, taken into stewardship. Those holding the quotas would behave like owners: they would have a vested interest in maintaining strong whale stocks.

Whaling may not only be sustainable in many stocks, but also necessary. Icelandic marine biologists estimate that whales in the Icelandic waters consume annually about 6 million tonnes of many kinds of seafood, mostly squid and crustaceans, but also 2 million tonnes of fish, such as cod, herring and capelin. By comparison, the Icelanders harvest slightly more than 1 million tonnes of fish annually. It seems obvious that whales significantly reduce the total fish harvest in the Icelandic waters. But even if this was not true, as some environmentalists argue, this would only mean that the whale succeeds in finding and processing nutrients which man, with present technology, cannot utilise. In other words, the whale can then be looked upon as a highly efficient search engine for, and processor of, seafood.

In a world of food scarcity, especially amongst the poor, the fierce opposition of the European Union to sustainable whaling may not only be scientifically misguided, and economically unsound, but also immoral.

Fjölskyldurnar fjórtán

Hér hefur áður verið vikið að einu vígorði Jóns Baldvins Hannibalssonar, fjölskyldunum fjórtán, sem hann fullyrti í fundaherferð 1990, að ættu Ísland. Hann fékkst að vísu aldrei til að skýra nánar, hverjar þessar fjölskyldur væru. En ég tek eftir því, að þetta vígorð hefur ratað inn í bækur um Ísland, til dæmis fjörlega skrifað, en heldur óáreiðanlegt, rit eftir breska blaðamanninn Roger Boyes um bankahrunið, Meltdown Iceland. 

Ég lagðist þess vegna í grúsk um uppruna orðasambandsins. Í ljós kom, að Jón Baldvin smíðaði það ekki, heldur kom það fyrst fyrir hér á landi, svo að ég viti, í fréttagreinum um ástandið í El Salvador, til dæmis í Þjóðviljanum 1977 og 1980. Á spænsku er iðulega talað um „las catorce familias“, auðugar landeigendaættir, sem löngum hafi stjórnað þessu litla landi í Mið-Ameríku. Talan er aðallega táknræn, því að El Salvador skiptist í fjórtán umdæmi eða héruð. Á íslensku smellur þetta miklu betur vegna stuðlunar.

Mælt er, að Úlfar Þormóðsson, blaðamaður og rithöfundur, hafi fyrstur notað orðasambandið upp úr 1970 um nokkrar auðugustu fjölskyldur Íslands, og er það líklegt, enda er Úlfar áhugamaður um samsæriskenningar og lagði á sig að skrifa bók í tveimur bindum um frímúrararegluna. Ég hef þó hvergi getað fundið þetta orðasamband í skrifum Úlfars í Þjóðviljanum. Fyrst var það líklega notað í þessari staðfærðu merkingu í grein í Degi 6. nóvember 1987 eftir Reyni Antonsson, kennara og blaðamann. Þar kvað hann fjórtán fjölskyldur stjórna Íslandi, en sagði engin frekari deili á þeim.

Hverjar voru þessar fjölskyldur? Og stjórnuðu þær eins miklu og af var látið? Iðulega eru nefndar ættirnar, sem kenndar eru við Thors og Hafstein, Engeyjarættin og heildsalaættirnar þrjár, sem áttu forðum hluti í Morgunblaðinu, Johnson, Gíslason og afkomendur Hallgríms Benediktssonar. En þetta eru aðeins sex ættir og auður þeirra mestallur horfinn. Hverjar eru hinar átta?

Ég hygg, að auðugasti maður landsins um 1920 hafi verið Thor Jensen í Kveldúlfi, um 1955 Björn Ólafsson í Verksmiðjunni Vífilfelli og um 1990 Pálmi Jónsson í Hagkaup. Thor var vissulega ættfaðir einnar af þeim sex fjölskyldum, sem oftast eru nefndar, en Björn og Pálmi voru hvorugir tengdir þeim. Líklega er því áróðursgildi orðasambandsins meira en skýringargildi þess.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 29. júní 2013.)