Laugarvatn

Skemmtilegt var að sjá formenn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks kynna stjórn sína á Laugarvatni vorið 2013. Sá staður var ekki í miklu dálæti hjá sjálfstæðismönnum á fjórða áratug, þegar Jónas Jónsson frá Hriflu fór mikinn og lét reisa héraðsskóla á Laugarvatni. Orðheppinn sjálfstæðismaður, Árni Pálsson prófessor, afþakkaði eitt sinn boð á samkomu þangað með þessum orðum: „Þangað fer ég ekki. Þar er hvert steinn stolinn.“ Sagði Jónas frá þessu sjálfur seinna.

Þegar Alþýðuflokksmenn settu það skilyrði fyrir stjórnarmyndun 1934, að Jónas frá Hriflu yrði ekki ráðherra, fór einn þingmaður flokksins, Vilmundur Jónsson, til Laugarvatns til fundar við Jónas. Áttu þeir lengi tal saman, fram á aðfaranótt 4. júlí 1934. Jónas sagði þá: „Ég er fæddur til að stjórna!“ Vilmundur svaraði: „Það er einmitt það eina, sem þú átt ekki að gera!“

Aðrir kunnu betur að  meta Jónas. Sú saga varð fleyg um allt land, að gerð hefði verið skoðanakönnun meðal nemenda í héraðsskólanum um það, hver væri mesti maður heims, lífs eða liðinn, og hefði Jónas þá fengið einu atkvæði fleira en Jesús Kristur. Hygg ég, að þetta sé gamansaga frekar en sannleikur, en fyrst rakst ég á hana á prenti í Vikunni 1940.

Halldór Laxness sat stundum á Laugarvatni á sumrin og skrifaði bækur, og orti bekkjarbróðir hans úr Menntaskólanum, Tómas Guðmundsson:

Og ungu skáldin skrifa enn í dag.

Eitt skrifar bækur sínar

í Moskva, London, Laugarvatni og Prag

og í lestinni til Vínar.

En hvað sem öðru líður, var Jónas frá Hriflu hæfileikamaður, sem sá sumt skýrar en samtíðarmennirnir. Hann taldi Íslendinga til dæmis eðlilega bandamenn Breta og Bandaríkjamanna á alþjóðavettvangi, varaði við hættunni af kommúnismanum og taldi listina umfram allt leitina að hinu fagra, en skattgreiðendum bæri ekki að leggja fram fé til listamanna, sem geifluðu sig aðeins framan í þá með hatursorð á vörum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 1. júní 2013.)

Faðirvorið

Allir kannast við Faðirvorið, sem Kristur kenndi okkur í fjallræðunni:

Faðir vor, þú sem ert á himnum. Helgist þitt nafn, til komi þitt ríki, verði þinn vilji, svo að jörðu sem á himni. Gef oss í dag vort daglegt brauð. Fyrirgef oss vorar skuldir, svo sem vér og fyrirgefum vorum skuldunautum. Og eigi leið þú oss í freistni, heldur frelsa oss frá illu. Því að þitt er ríkið, mátturinn og dýrðin að eilífu.

Í Sjálfstæðu fólki frá 1933 (21. k.) leggur Halldór Kiljan Laxness Þórði gamla í Niðurkotinu í munn aðra útgáfu af bæninni:

Faðir vor, þú sem ert á himnum, já, svo óendanlega lángt burtu að einginn veit hvar þú ert, næstum hvergi, gefðu okkur í dag eitthvað ósköp lítið að borða þér til dýrðar, og fyrirgefðu okkur ef við getum ekki staðið í skilum við kaupmann og lánardrotna, en láttu okkur um fram alt ekki freistast til að eiga góða daga, þvíað þitt er ríkið.

Franska skáldið Jacques Prévert fékk svipaða hugmynd, því að hann orti 1949 ljóðið „Pater Noster“ eða „Faðir vor“, sem hljóðar svo í þýðingu Sigurðar Pálssonar:

Faðir vor, þú sem ert á himnum,

vertu þar áfram,

og við verðum áfram á jörðinni,

sem er stundum svo falleg.

Skopstæling Kiljans á Faðirvorinu var til að hnykkja á meginboðskapnum í Sjálfstæðu fólki, að íslenskir kotbændur létu kúga sig og sættu sig auðmjúklega við það. Útgáfa Préverts er hins vegar andvarp lífsnautnamannsins, sem vill fá frið fyrir trúarbrögðum. Hvort tveggja skírskotar þó til Biblíunnar og verður lítt skiljanlegt, merkingarsnautt, án þekkingar á henni.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 25. maí 2013, sóttur í ýmsa staði í bókina Kjarna málsins. Fleyg orð á íslensku, sem er enn seld í öllum góðum bókabúðum, en er á þrotum.)

Söguleg ljósmynd

Ég rakst á Facebook á ljósmynd, sem Runólfur Oddsson hafði sett þar, en Kjartan Gunnarsson tók. Hún er af okkur nokkrum í kvöldverðarboði á Þingvöllum í júlí 2004, ef ég man rétt mánudagskvöldið 19. júlí. Boðið var til heiðurs Rudolf Schuster, sem þá hafði nýlega látið af embætti forseta Slóvakíu. Við Schuster áttum mjög fróðlegar samræður, sem ég segi síðar frá, ef mér auðnast að skrifa bók um ýmislegt, sem ég hef séð og heyrt og ekki er á almannavitorði.

Ég hafði raunar hitt Schuster áður, í kvöldverðarboði á þingi Mont Pelerin-samtakanna í Bratislava í Slóvakíu í september 2001, en ég sat í stjórn samtakanna 1998–2004.

Ljósmyndin frá Þingvöllum er söguleg, því að hún er sennilega ein hin síðasta af Davíð Oddssyni forsætisráðherra, áður en hann veiktist alvarlega aðfaranótt miðvikudagsins 21. júlí 2004. Eftir það tóku auðjöfrarnir völdin og tæmdu bankana, svo að þeir voru þess alls vanbúnir að eiga við hina alþjóðlegu lánsfjárkreppu. Klíkukapítalismi þeirra tók við af markaðskapítalisma okkar. Þetta voru tímamót.

Frá v.: Mária Holbicková (eiginkona Runólfs Oddssonar), Runólfur Oddsson (ræðismaður Slóvakíu), ég, Davíð Oddsson, Rudolf Schuster, Ástríður Thorarensen, Sigríður Snævarr sendiherra, Kristján Andri Stefánsson (sérfræðingur í forsætisráðuneytinu) og Illugi Gunnarsson (aðstoðarmaður Davíðs Oddssonar).

Að liðnum kosningum

Halldór Laxness var ómyrkur í máli, þegar hann talaði um kosningar. Hann skrifaði í Alþýðubókinni 1929: „Kosníngar eru borgarastríð þar sem nef eru talin í stað þess að höggva hálsa. Sá sem mestu lofar og lýgur nær flestum nefjum. Á hinum auvirðilega skrípaleik borgaralegrar skussapólitíkur verður auðvitað einginn endi fyren vísindalegur stjórnmálaflokkur alþýðunnar hefur tekið alræði.“

Sigurður Nordal var ekki heldur hrifinn af lýðræði. Hann sagði í Íslenskri menningu 1942: „Háski sá, sem vofir yfir lýðræði nútímans og hefur víða gert það svo valt, er framar öllu fólginn í fláttskapnum, þegar almenningi er talin trú um, að hann sé kúgaður samkvæmt umboði frá honum sjálfum, eða hann er fyrst féflettur og síðan látinn þiggja sína eigin eign í mútur og náðargjafir.“

Nordal vildi ekki kalla til „vísindalegan stjórnmálaflokk alþýðunnar“ eins og Laxness, heldur hinn upplýsta einvald. Nordal sagði í greininni „Samlagningu“ 1927: „Því mun varla verða mótmælt, að sú ríkisheild sé best farin, er einn úrvalsmaður stjórnar á eigin ábyrgð og þeir menn, sem hann kveður til.“ Nordal bætti því hins vegar við, að jafnan hefði reynst ærnum vandkvæðum bundið að finna réttan einvald. Og allir vita, hvernig hinum „vísindalegu stjórnmálaflokkum alþýðunnar“, sem Laxness sá fyrir sér, hefur gengið að stjórna, þar sem þeir hafa fengið til þess tækifæri.

Sönnu næst mun það því vera, sem hinn gamalreyndi stjórnmálaskörungur Winston Churchill sagði í neðri málstofu breska þingsins 11. nóvember 1947: „Enginn heldur því fram, að lýðræðisfyrirkomulagið sé fullkomið eða óskeikult. Raunar hefur verið sagt, að ekki sé til verri stjórnmálaaðferð en lýðræði, ef frá eru skildar allar aðrar aðferðir, sem reyndar hafa verið í tímans rás.“ Og sannleikskjarni er líka í fleygum ummælum Vilmundar Jónssonar landlæknis, sem ættuð munu vera frá öðrum breskum stjórnmálamanni, Clement Attlee: „Kosturinn við lýðræði er, að losna má við valdhafana án þess að þurfa að skjóta þá.“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 18. maí 2013.)

Vingjarnlegar móðganir

Gera verður greinarmun á illu umtali, snöggum tilsvörum og móðgunum. Þegar séra Árni Þórarinsson sagði um Ásmund Guðmundsson biskup, að hann gæti afkristnað heil sólkerfi og væri ekki lengi að því, var það illt umtal. Þegar lafði Astor sagði við Winston Churchill: „Væri ég konan þín, Winston, þá myndi ég setja eitur út í kaffið þitt“ — og hann svaraði: „Væri ég maðurinn þinn, Nancy, þá myndi ég drekka það“ — var það snöggt tilsvar. Móðgun er hins vegar bein lítilsvirðing og oftast því verri sem móðgandinn er vingjarnlegri. „Séntilmaður móðgar engan óviljandi,“ segir Garðar Gíslason hæstaréttardómari, sem er manna kurteisastur.

Eitthvert besta dæmið, sem ég kann um vingjarnlega móðgun, er, þegar breski rithöfundurinn Barbara Cartland var í viðtali í breska ríkisútvarpinu við konu að nafni Söndru Harris. Sú spurði Cartland, hvort stéttamunur hefði minnkað í Bretlandi. Þá svaraði Cartland: „Auðvitað hefur stéttamunurinn minnkað. Annars sæti ég ekki hér að tala við konu eins og yður.“

Kristján X., konungur Íslands 1918–1944, var sjaldnast vingjarnlegur í framkomu, en alkunna er, þegar hann móðgaði Adolf Hitler, sem hafði sent honum heillaóskaskeyti á afmæli hans 26. september 1942. Konungur svaraði með stuttu skeyti: „Látum í ljós kærar þakkir.“ Þetta þótti Hitler argasti dónaskapur.  

Einar skáld Benediktsson gat átt til að móðga menn hressilega. Tveir ungir menn, Tómas Guðmundsson og Halldór Kiljan Laxness, gerðu sér haustið 1924 ferð til Einars, þar sem hann bjó í Þrúðvangi við Laufásveg. Halldór var þá kotroskinn og fullyrðingasamur, og eitthvað, sem hann sagði, fór illa í skáldið. Þegar þeir kvöddu Einar við útidyrnar, sneri hann sér að Tómasi og sagði hlýlega: „Komið þér fljótt aftur, Tómas minn, en komið þér þá einn!“ Ljóst er af bókum Kiljans, að hann hefur munað Einari þetta alla ævi.

Sjálfur gat Kiljan móðgað menn eftirminnilega. Eitt sinn heimsótti hópur sértrúarmanna frá Vermlandi í Svíþjóð hann á Gljúfrastein og sátu lengi að skrafi. Var húsráðanda tekið að leiðast. Þegar hann fylgdi gestunum út, nam hann staðar við plöntu í garðinum, benti á hana og sagði: „Þarna er nú lítil trjáplanta, sem ég var að setja niður á dögunum. Ég vona bara, að hún verði orðin að stóru tré, þegar þið komið næst.“ Gárungarnir heimfærðu þessa sögu síðan ranglega upp á Thor Vilhjálmsson, sem gekk stundum fullnærri Nóbelsskáldinu með einlægri hrifningu sinni af því. En Vermlendingarnir sneru hinir ánægðustu af fundinum við Kiljan.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 11. maí 2013.)

Margrét Thatcher

Margrét Thatcher, forsætisráðherra Breta 1979–1990, var jarðsungin þriðjudaginn 16. apríl 2013. Hún var hugrökk eins og ljón og kæn eins og refur, en svo lýsir Machiavelli öflugum stjórnmálamanni. Með festu sinni og baráttugleði vakti hún blendnar tilfinningar í hópi starfsbræðra sinna í Evrópu, hinna gráklæddu, virðulegu, miðaldra manna með hálsbindi, sem komu öðru hvoru saman og töluðu í nafni Evrópu. „Frú Thatcher! Hún hefur augun úr Caligúlu og varirnar frá Marilyn Monroe,“ mælti forseti Frakklands, François Mitterand, við ráðherra Evrópumála í stjórn sinni, Roland Dumas.

Thatcher sagði mér hins vegar eitt sinn í kvöldverði: „Gallinn við stjórnmálamennina á meginlandinu er, að þeir hafa aldrei skilið hina engilsaxnesku hugmynd um frelsi innan marka laganna.“ Allt frá því, að Jóhann landlausi neyddist til að skrifa undir Magna Carta 1215, var í Englandi reynt að takmarka vald konungs við það, sem hóflegt gæti talist, og breytti engu, þegar þing kom í stað konungs. Lögin setja jafnt valdsmönnum og einstaklingum skorður.

Napóleon sagði af nokkurri lítilsvirðingu, að Englendingar væru kramaraþjóð. En í heimsstyrjöldinni síðari bjargaði þessi kramaraþjóð öðrum Evrópuþjóðum undan sjálfum sér. Og þótt stjórnmálamennirnir á meginlandinu skildu illa frelsi innan marka laganna, ekki síst atvinnufrelsi, var Jón Sigurðsson sömu skoðunar og Thatcher: „Margir hinir vitrustu menn, sem ritað hafa um stjórnaraðferð á Englandi og rannsakað hana nákvæmlega, hafa álitið félagsfrelsið aðalstofn allrar framfarar þar á landi,“ sagði Jón í Nýjum félagsritum 1844. Með félagsfrelsi átti hann vitaskuld við atvinnufrelsi.

Það var hins vegar Rauða stjarnan, málgagn Rauða hersins rússneska, sem kallaði Thatcher fyrst „járnfrúna“, og festist það við hana. Það var dæmigert um Thatcher, að hún tók nafnið sjálf upp. Hún sagði í ræðu í kjördæmi sínu, Finchley, 31. janúar 1976: „Járnfrú Vesturlanda. Ég? Kaldastríðskona? Já, einmitt — ef þeir vilja leggja þann skilning í málsvörn mína fyrir þeim verðmætum og réttindum, sem okkur þykja ómissandi.“ Það átti síðan fyrir Thatcher að liggja í góðu samstarfi við Ronald Reagan að vinna kalda stríðið.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 13. apríl 2013.)

Stjórnarmyndanir

Íslenskir stjórnmálaforingjar þurfa að berjast í þremur lotum, fyrst að komast á framboðslista, síðan að afla atkvæða í kosningum og loks að mynda stjórn. Hefur síðasta lotan oft reynst vandasamari en búist hafði verið við og fáir viljað kannast við afkvæmið, þegar það fæddist eftir erfiðar hríðir. Árni Pálsson prófessor sagði til dæmis um þjóðstjórnina, sem mynduð var vorið 1939: „Það vilja allir hafa hana, en enginn kannast við hana.“

Stundum festast stjórnmálamenn í kreddum um stjórnarmyndanir. Einn leiðtogi Framsóknarflokksins á liðinni öld, Eysteinn Jónsson, andmælti því í nóvemberlok 1946, þegar einhverjir flokksbræður hans máttu ekki til þess hugsa að mynda stjórn með sjálfstæðismönnum: „Við erum allir meira og minna haldnir af andúð og samúð með hinum ýmsu flokkkum. En við erum búnir sem miðflokkur, ef við göngum í bindindi um að ræða við aðra flokka.“

Fjölmiðlar vaka jafnan eins og gammar yfir stjórnarmyndunum, og sagði Ólafur Jóhannesson, þá formaður Framsóknarflokksins, eftir að hann hafði myndað stjórn sumarið 1971: „Ég efast um, að okkur hefði tekist þetta, ef sjónvarpið væri ekki í sumarleyfi.“ Þá var venjan sú, að Sjónvarpið sendi ekki út í júlímánuði.

Enginn maður myndaði oftar stjórn á tuttugustu öld en Ólafur Thors, formaður Sjálfstæðisflokksins 1934–1961, en hann var fimm sinnum forsætisráðherra. Þegar bandarískur sendimaður fann að því við hann, að hann hefði myndað stjórn með kommúnistum 1944, svaraði hann að bragði: „Þeir höfðu svo góð meðmæli.“ Sendimaður hváði. Ólafur sagði þá: „Frá Roosevelt og Churchill!“ Þá barðist Stalín við hlið þeirra Roosevelts og Churchills.

Stjórnarmyndun gekk erfiðlega í ársbyrjun 1950, og hugðist Sveinn Björnsson forseti skipa utanþingsstjórn. Ólafur Thors talaði þá til hans af miklum þunga: „Heldur þú, að það sé hlutverk þitt sem forseta að koma í veg fyrir, að hér á landi sé þingræði og þingræðisstjórn?“ Tókst Ólafi skömmu síðar að mynda samstjórn Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks, þótt hann yrði að vísu sjálfur ekki forsætisráðherra.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 4. maí 2013.)

Baráttudagar

Komin er út stórfróðleg bók eftir Stefán Gunnar Sveinsson sagnfræðing, Búsáhaldabyltingin: sjálfsprottin eða skipulögð? Kemst höfundur að þeirri niðurstöðu, að „búsáhaldabyltingin“, eins og óeirðirnar veturinn 2008–2009 eru oft kallaðar, hafi verið hvort tveggja, sjálfsprottin og skipulögð. Margir hafi mótmælt bankahruninu af eigin hvötum og í fyllsta sakleysi, en ýmsir forystumenn Vinstri grænna aðstoðað óeirðaseggi, sem sátu um Alþingishúsið, meðal annars með því að veita þeim upplýsingar símleiðis innan úr húsinu.

Bókin leiðir hugann að tvennum hörðustu átökum tuttugustu aldar, Gúttóslagnum 9. nóvember 1932 og árásinni á Alþingishúsið 30. mars 1949. (Gúttó hefur nú verið rifið, en það stóð, þar sem nú eru bílastæði þingmanna, milli Alþingishússins og Vonarstrætis.) Líklega er hið sama að segja um þessi átök og búsáhaldabyltinguna: þau voru í senn sjálfsprottin og skipulögð. Munurinn er þó sá, að í Gúttóslagnum 1932 tapaði lögreglan fyrir kommúnistum, en henni tókst 1949 að hrinda árásinni á Alþingishúsið með aðstoð sjálfboðaliða, hvítliðanna svokölluðu. Eftir Gúttóslaginn lágu flestir lögregluþjónar bæjarins óvígir, eins og formaður kommúnistaflokksins, Brynjólfur Bjarnason, skrifaði sigri hlakkandi í skýrslu til Moskvu. Mörgum var minnis stætt, þegar Hermann Jónasson, þá lögreglustjóri í Reykjavík, kallaði til kommúnista inni í Gúttó, eftir að bæjarfulltrúar Sjálfstæðisflokksins voru sloppnir úr húsinu: „Ykkar augnablik er liðið!“

Ein frægustu ummælin í götubardaganum 1949 átti þingmaður Sósíalistaflokksins, Katrín Thoroddsen læknir, þegar hún sá hvítliða þramma úr þingflokksherbergi Framsóknarflokksins út á Austurvöll: „Þetta er í fyrsta skipti, sem ég sé myndarlega menn koma út úr þessu herbergi.“

Frá sögulegu sjónarmiði séð stendur búsáhaldabyltingin á milli Gúttóslagsins og árásarinnar á Alþingishúsið. Þar tapaði lögreglan ekki eins og 1932, en sigur hennar var miklu naumari en 1949, og mátti engu muna, enda hrökklaðist frá ríkisstjórn, og datt þá allt í dúnalogn. En líklega verða fleygustu ummæli búsáhaldabyltingarinnar talin frá Álfheiði Ingadóttur, þá alþingismanni, er hún æpti að lögreglumanni, sem varði ráðherra fyrir ofbeldisseggjum: „Já, farðu bara, lífvarðatitturinn þinn, sem eltir ráðherraræfil alla daga!“ 

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 30. mars 2013.)