Evrópa, Evrópa

Ég er Evrópusinni í þeim skilningi, að ég tel Ísland tvímælalaust Evrópuríki, þótt sjálfur vilji ég ekki síður horfa vestur um haf, eins og Jónas Jónsson frá Hriflu, sem skírði stefnu varnarsamstarfs við Bandaríkin „Leifslínuna“ eftir Leifi heppna Eiríkssyni, en hann fann sem kunnugt er Vesturheim. Hvað sem því líður, er menning okkar evrópsk. Við erum Evrópumenn. Þar eigum við heima, og þar viljum við vera.

Hvað er Evrópa? Það er síður landfræðilegt hugtak (Evrópa er stór útskagi, ekki heimsálfa) en menningarlegt og sögulegt. Ég hef raunar flutt um þetta mál fyrirlestur, í München 1990. Þar sagði ég, að Evrópa væri hugtak, sem herst hefði í eldi, því að það hefði myndast við varnir hinna vestrænu þjóða gegn múslimum. Fyrst hefði Karl Martel hrundið árás þeirra við Poitiers í Frakklandi haustið 732. Síðan hefðu Austurríkismenn (með aðstoð vaskra Pólverja) hrundið árás þeirra í umsátrinu um Vínarborg haustið 1683.

Ég minnti í lestri mínum í München á fræg orð breska sagnaritarans Gibbons, sem bar Evrópu sinnar tíðar saman við Rómaveldi. Munurinn var sá, að ein lög giltu og einn keisari sat í Rómaveldi. Ef maður varð andstæðingur hans, þá voru honum allar bjargir bannaðar. En þótt Evrópa seinni tíðar væri síður en svo fullkomin, áttu andófsmenn og óvinsælir minnihlutahópar sér þar oftast einhverjar undankomuleiðir, því að Evrópa skiptist í margar stjórnmálaeiningar. Gyðingar og Húgenottar gátu flutt sig um set, þegar konungar vildu ekki lengur una frelsi þeirra. John Locke leitaði skjóls í Hollandi, á meðan skoðanabræður hans voru ofsóttir á Englandi.

Fjölbreytnin er aðal Evrópu, undankomuleiðirnar, áfrýjunarmöguleikarnir, griðastaðirnir, og án þess er frelsið orðið tómt. Í tuttugu ólíkum löndum eru gerðar tuttugu ólíkar tilraunir um tilhögun stjórnmála, og þannig læra menn hver af öðrum án þess að þurfa að endurtaka öll mistök hver annars. En þegar allt hefur verið samræmt, hvernig á að forðast mistök og læra af reynslunni? Er eina svarið, að stjórnarherrarnir í Brüssel séu óskeikulir?

(Alvara er í gamla slitna gamninu um, að við viljum öll Evrópu, þar sem Bretar eru lögregluþjónar, Þjóðverjar verkfræðingar, Frakkar matreiðslumeistarar, Svisslendingar bankamenn og Ítalir elskhugar, en við ættum á hætta að fá yfir okkur Evrópu, þar sem Þjóðverjar eru lögregluþjónar, Bretar matreiðslumenn, Frakkar verkfræðingar, Svisslendingar elskhugar og Ítalir bankamenn. Er sjálfgefið, að evran velji sér ætíð hinn þrönga veg þýska marksins frekar en hinn breiða veg grísku drökmunnar?)

Það breytir því ekki, að Evrópusambandið er góð hugmynd fyrir Þjóðverja og Frakka, sem bárust á banaspjót öldum saman. Þessar þjóðir smíðuðu sem betur fer plóga úr sverðum, þótt friðurinn í Evrópu eftir 1945 sé raunar frekar Bandaríkjamönnum með sinn öfluga her að þakka en sérstökum friðarvilja Þjóðverja og Frakka. Evrópusambandið er líka góð hugmynd fyrir Pólverja og Eystrasaltsþjóðirnar, sem vilja öfluga bandamenn gegn rússneska birninum.

En af þessu leiðir ekki, að Evrópusambandið sé góð hugmynd fyrir Svisslendinga, Norðmenn eða Íslendinga, sem hafa ekki sömu reynslu og standa ekki andspænis sama vanda og þessar þjóðir. Ég er að vísu einn þeirra, sem vill alls ekki þvertaka fyrir það, að Íslendingar gangi einn góðan veðurdag í Evrópusambandið, ef aðstæður krefjast þess. Ekki hefur grönnum okkar, Dönum, Svíum eða Finnum, orðið verulega meint af aðild. En ég sé ekkert, sem knýr okkur beinlínis inn í sambandið.

Það er að minnsta kosti deginum ljósara, að verulegur meiri hluti þjóðarinnar er um þessar mundir andvígur aðild. Einum stjórnmálaflokki tókst í þeirri upplausn, sem tók við eftir bankahrunið, að neyða Alþingi til að samþykkja aðildarumsókn. Þessi skyndiákvörðun á sér engar rætur í vilja þjóðarinnar. Hún er ekki ígrunduð niðurstaða.

Evrópusambandið hlýtur vitanlega jafnan að vera á dagskrá hér á landi, því að okkur ríður á að hafa gott samstarf við þjóðir Evrópu, selja þeim eins og öðrum þjóðum fisk, rafmagn og ferðamannaþjónustu og vonandi margt fleira. En við ættum að taka Evrópusambandsaðild af dagskrá í bili og nýta kraftana í tímabærari og brýnni verkefni.

Góður landsfundur

Bjarni Benediktsson fékk endurnýjað umboð til að leiða Sjálfstæðisflokkinn á landsfundinum um helgina. Bjarni tók við flokknum við afar erfiðar aðstæður, raunar í rústum, og hefur ásamt samstarfsfólki sínu unnið gott starf við að endurreisa hann. Þetta bar árangur í byggðakosningunum í vor: Þótt flokkurinn tapaði fylgi miðað við byggðakosningarnar fyrir fjórum árum, bætti hann við sig talsverðu fylgi miðað við þingkosningarnar vorið 2009. Bjarni er vaxandi stjórnmálamaður.

Mér líst líka vel á nýjan varaformann flokksins, Ólöfu Nordal. Hún hefur komið skörulega fram og mælt skynsamlega, þar sem ég hef séð til hennar. Vonandi áttar hún sig á því — og hefur ef til vill þegar gert það — að forysta Sjálfstæðisflokksins á aðeins að taka hæfilegt mark á kaffihúsaspekingunum reykvísku, fastagestunum í Sífri Egils; þeir munu aldrei kjósa Sjálfstæðisflokkinn. Forysta flokksins á þess í stað að hlusta á fólkið í landinu.

Sérlega ánægjulegt var að sjá, eins og Björn Bjarnason bloggaði um, að Kjartan Gunnarsson skyldi komast á landsfundinn, en hann hefur glímt við erfið veikindi síðustu mánuði. Kjartan var allra manna lengst framkvæmdastjóri Sjálfstæðisflokksins, í meira en aldarfjórðung, og skilaði þar frábæru verki.

Þórlindur Kjartansson, fyrrverandi formaður Sambands ungra sjálfstæðismanna, var mjög ósanngjarn í ádeilu sinni á landsfundinn, sem sumir fjölmiðlar gerðu mikið úr. Þórlindur stóð sig eflaust vel við að skipuleggja áróður í Bretlandi fyrir Icesave-reikningunum, eins og hann var í fullu starfi við í Landsbankanum fyrir hrun. En þörf er fyrir öðru vísi vinnubrögð í stjórnmálaflokki en banka, og Íslendingar eru ekki Bretar.

Rætt er um Evrópusinna í Sjálfstæðisflokknum. Ég mæli þó áreiðanlega ekki aðeins fyrir sjálfan mig, heldur marga aðra, þegar ég segist vera Evrópusinni. Ísland á heima í Evrópu. Menning okkar er evrópsk. En á Ísland heima í Evrópusambandinu? Það er önnur saga. Noregur og Sviss eru jafngóð Evrópuríki og Danmörk og Malta. Þau hafa ekki talið sér í hag að ganga í Evrópusambandið.

Þess vegna ætti að ræða um Evrópusambandssinna. Mér fundust þeir menn tala af fullmiklum þjósti á þessum landsfundi og eftir hann. Vildu þeir, að flokkurinn færi gegn þeirri skoðun yfirgnæfandi meiri hluta landsmanna, að ekki sé tímabært að ganga í Evrópusambandið? Það hefur ekki reynst neinum fjöldaflokki vel að skeyta engu eindregnum þjóðarvilja.

Þeir fáu sjálfstæðismenn, sem telja Evrópusambandsaðild svo brýna, að ráða eigi atkvæði þeirra, hafa sennilega flestir kosið Samfylkinguna í síðustu kosningum. Fylgisvon Sjálfstæðisflokksins liggur ekki síst í öllum hinum, sem telja stjórnvöld hafa tekið allt of linlega á Icesave-málinu og Evrópusambandið þar gengið erinda Breta og Hollendinga.

Sóknarfæri Sjálfstæðisflokksins liggur einnig og ekki síst í öllum þeim, sem vilja nægilegt svigrúm einstaklinga til að bæta kjör sín og sinna með dugnaði og fyrirhyggju öðrum að skaðlausu. Þetta svigrúm hefur núverandi vinstri stjórn verið að þrengja.

Missögn Páls Baugsvins

Í leiðara Fréttablaðsins mánudaginn 21. júní 2010 skrifar Páll Baldvin Baldvinsson um tónlistarhús í Reykjavík. Þar fer hann rangt með, er hann segir, að Björn Bjarnason hafi gert samninginn um húsið við Björgólf Guðmundsson. Björn hafði látið af stöðu menntamálaráðherra, þegar samningurinn var gerður, eins og hann bendir sjálfur á.

Fróðlegt verður að vita, hvort Páll Baldvin leiðréttir villu sína og biður Björn afsökunar. Ég býst síður við því, enda hef ég reynt hann að öðru. Páll Baldvin var bókmenntagagnrýnandi Stöðvar tvö haustið 2003. Hinn 22. desember ritdæmdi hann fyrsta bindi ævisögu minnar um Halldór Kiljan Laxness í beinni útsendingu. Hann sagði þar, að athygli vekti, hversu fáar myndir væru í bókinni. Aðeins væri í henni ein myndaörk.

Í bókinni eru þrjár myndaarkir, eins og allir lesendur gátu og geta enn séð eigin augum. Með þessu kom Páll Baldvin upp um það, að hann hafði ekki einu sinni flett bókinni. Hann hafði flýtt sér í útsendinguna með tölvuskeyti frá einhverjum fjandmönnum mínum, sem höfðu haft nokkra daga til að skoða bókina, og sett dóm sinn saman úr þessum skeytum.

Annað dæmi úr sömu útsendingu var, að Páll Baldvin sagði mig endurtaka í bókinni gamla þjóðsögu um, að Einar Benediktsson hefði verið drukkinn á Alþingishátíðinni 1930, en þá sögu hefði Guðjón Friðriksson hrakið í ævisögu Einars. En ég sagði hvergi í bók minni, að Einar hefði verið drukkinn á Alþingishátíðinni.

Brot Páls Baldvins er hið sama og Guðbrands Jónssonar, sem skrifaði útvarpsgagnrýni í Vísi fyrir stríð. Þar sagði hann 19. nóvember 1938 um útvarpserindi Björns Karels Þórólfssonar: „Efnisríkt, en of þurrt, og flutningurinn var of þver og svæfandi.“

Sá hængur var á, að erindið hafði fallið niður, en þess í stað var útvarpað minningarathöfn um látna sjómenn. Öll þjóðin hló, þegar Guðbrandur afsakaði sig með því, að hann hefði lesið rangt af hraðrituðum minnisblöðum sínum. Jón Helgason prófessor orti fræga vísu um „guðbrenska“ hraðritun.

Guðbrandur og minnisblöðin; Páll Baldvin og tölvuskeytin. Þetta var sama brot. En reginmunur var á viðbrögðum. Páll Baldvin er í þeirri klíku vinstri sinnaðra menntamanna, sem seldi sig Baugsfeðgum á sínum tíma og lætur enn að sér kveða í menningarlífi landsmanna. Enginn klíkubróðir hans gerði athugasemd við brot hans.

Guðbrandur hrökklaðist frá Vísi, en Páll Baldvin hélt áfram að vinna fyrir Baugsfeðga eins og ekkert hefði í skorist, enda eru þeir óvandir að starfsliði.

Leiðréttir hann nú missögn sína um Björn og biður hann afsökunar?

Erum við að missa fótfestuna?

Við Íslendingar höfum öll átt saman sálufélag í ellefu hundruð ár og vel það. Við getum lesið og skilið ljóð Egils og sögur Snorra. Í skóla lærðum við um heimilisböl Brynjólfs biskups og fæðingarstað Jóns forseta. Það er eitthvað dýrmætt og mikið, sem hverfur, ef þessi tengsl rofna.

Getur verið, að við séum að missa fótfestuna, slitna úr sambandi við sögu okkar og bókmenntir? Mér finnst ýmislegt benda til þess. Ég ætla hér að velja miklu nýlegri dæmi en frá Þjóðveldistímanum og síður en svo um garðinn, þar sem hann er lægstur.

Tryggvi Gíslason norrænufræðingur segir í tilvitnanasafninu Orð í tíma töluð, að orðin: „Hóflega drukkið vín gleður mannsins hjarta“ — séu ekki finnanleg í Biblíunni, þótt því sé oft haldið fram, og bendir réttilega á stað í Síraksbók, þar sem boðskapurinn er svipaður, þótt orðalag sé annað.

En veit Tryggvi ekki, að Jón Thoroddsen — langafi vinkonu minnar, Helgu Kress — smíðaði þessi orð? Hann lagði Grími meðhjálpara þau í munn í Manni og konu. Þar var Grímur látinn vitna í Salómon konung um þau. Þetta var augljóst stílbragð Jóns, sem kunni vel sín kristin fræði. Það var vitaskuld þáttur í einstaklingseinkennum Gríms meðhjálpara að fara rangt með ritningarstaði.

Þráinn Bertelsson, rithöfundur, alþingismaður og oflátungur, segir í veitingahúsagagnrýni, sem hann hélt úti fyrir Baugsfeðga í Fréttablaðinu, 21. ágúst 2006: „Þegar maður fór að sjá fyrir endann á máltíðinni komu í hug hin frægu orð Íslendings á þorrablóti sem sagði: Það vildi ég að guð gæfi að ég væri kominn heim, hátt­aður, sofn­aður, vaknaður aftur og byrjaður að eta!“

En veit Þráinn ekki, að Jón Thoroddsen smíðaði þessi orð? Hann lagði Þorsteini matgogg þau í munn í Pilti og stúlku. Þar eru þau: „Guð gæfi, að ég væri kominn í rúmið, háttaður, sofnaður, vaknaður aftur og farinn að éta.“

Ef tveir kunnir menningarvitar þekkja íslenskar bókmenntir (og það frá nítjándu öld) ekki betur en þetta, hvað þá um okkur minni spámennina?

Hann hefur enst

Fræg er fyndni Davíðs Oddssonar, á meðan hann var bankastjóri Seðlabankans, eftir að Jón Sigurðsson framsóknarmaður lét þar af embætti eftir stutta viðdvöl: „Eini Jón Sigurðssonurinn, sem hefur eitthvað enst í Seðla­­bankanum, er sá á fimmhundruðkallinum.“ Áður hafði Jón Sigurðsson Alþýðuflokksmaður aðeins haft stutta viðdvöl í bankanum.

Þessi orð eiga þó ekki aðeins við sem fyndni. Þjóðhetjan Jón Sigurðsson forseti, sem á afmæli í dag og mynd er af á fimm hundruð króna seðlinum, hefur enst furðuvel. Skoðanir hans eiga jafnvel við nú og fyrir hálfri annarri öld. Hann er einn hinna örfáu sígildu höfunda, sem höfðu nægilega trausta þekkingu, dómgreind og yfirsýn til að standast tímans tönn.

Jón sagði til dæmis um þingmenn í Nýjum félagsritum 1845:

Það er skylda þingmanna, bæði við land­ið og þjóð­ina, við þingið og við ­sjálfa sig, að þola enga ósiðsemi á þeim stað eða neitt, sem getur rýrt tign eða álit þings­ins meðal alþýðu, og þetta ætla ég muni vera hægt, eins á Íslandi og ann­ars staðar.

Má ekki beina þessum orðum gegn Birni Vali Gíslasyni og öðrum þingmönnum, sem gengið hafa fram af okkur síðustu daga með ruddalegri framkomu á þingi?

Jón sagði í formála að Tveimur æfisögum útlendra merkismanna 1839:

Sér­hverri þjóð vegnar vel, sem hefir lag á að sjá kosti landsins, og nota þá, eins og þeir eiga að vera notaðir. Lönd­in eru lík einstökum jörð­um, ekkert land hefir alla kosti, og engu er heldur alls varnað. En það ríður á að taka eftir kostunum og nota þá vel, en sjá til, að ókostirnir gjöri sem minnst tjón.

Er þessi orð okkur ekki brýning um að nýta vel og skynsamlega gjöfulustu náttúruauðlindir okkar, fiskistofnana, fallvötnin, jarðvarmann og náttúrufegurðina?

Jón sagði í hinni frægu ritgerð sinni „Um Alþing á Íslandi“ í Nýjum félagsritum 1841:

Kjör manna, stétta og þjóða eru svo sam­tvinnuð, að eins gagn er í rauninni allra gagn og eins skaði allra skaði.

Hér hafnaði forsetinn berum orðum þeirri stéttabaráttu, sem sósíalistar tuttugustu aldar reyndu að efna til og olli ómældum skaða.

Jón Sigurðsson sagði í Nýjum félagsritum 1844:

Margir hinir vitrustu menn, sem ritað hafa um stjórn­araðferð á Englandi og rannsakað hana nákvæmlega, hafa álitið félagsfrelsið aðalstofn allrar framfarar þar á landi. Hin mikilvægustu fyrirtæki, bæði til andlegra og líkamlegra þarfa þjóð­arinnar, tilbúningur á veg­um, höfn­um, brúm, hjólskipum og mýmörg­um öðr­um stórsmíðum, sem stjórnin hefði með engu móti getað afkastað eða kom­ist yfir að láta gjöra, er allt gjört með fé­lagssamtökum manna.

Með félagsfrelsi átti forsetinn við atvinnufrelsi. Fróðlegt er, að Jón skyldi vilja sækja fyrirmyndir til hinna engilsaxnesku þjóða.

Jón sagði í Nýjum félagsritum 1860:

Maður verður að venja sig af að treysta á stjórnina eina sér til hjálpar og venja sig á að nota sína eigin krafta; maður verður að læra að samlaga þessa krafta, svo þeir geti unnið saman til al­mennra heilla.

Hér herti Jón á frelsisboðskap sínum, og enn á hann við, þegar við búum við stjórn, sem telur allt vald best komið í eigin hendi.

Jón sagði í Nýjum félagsritum 1843:

Ekkert land í veröldinni er ­sjálfu sér ein­hlítt, þó heimska mann­anna hafi ætlað að koma sér svo við, að það mætti verða, en ekk­ert er heldur svo, að það sé ekki veit­anda í ein­hverju og geti fyrir það fengið það, sem það þarfnast. En þegar það getur fengið það, og það veitir einmitt versl­anin, þá er það eins og það hefði sjálft þessi gæði. Þegar nú versl­anin er frjáls, þá leitar hver þjóð með það, sem hún hef­­ir aflögu, þangað sem hún getur feng­ið það, sem hún girnist.

Eins og sést á þessu, var Jón fylgismaður verslunarfrelsis með réttum rökum: Það auðveldar verkaskiptingu milli þjóða. Þeir, sem telja, að „nýfrjálshyggja“ sé í andarslitrunum, ættu að lesa rit „nýfrjálshyggjumannsins“ Jóns Sigurðssonar. Hann hefur enst furðuvel, — ekki aðeins á fimm hundruð króna seðlinum.

„Sótt að sannleikanum“

Stefán Ólafsson prófessor var einn þeirra, sem fluttu fyrirlestra um bankahrunið, aðdraganda þess og afleiðingar, í fundaröð Háskóla Íslands. Hann kallaði fyrirlestur sinn „Sótt að sannleikanum. Um tíðaranda hroka, siðleysis og hótana“. Allur er lesturinn ein samfelld árás á frjálshyggju.

Mér finnst hins vegar Stefán sýna nokkurn hroka með því að tala í nafni sannleikans með ákveðnum greini. Auðvitað á hver maður sitt sannleiksbrot, Stefán líka. En hann hefur ekki sýnt staðreyndum þá virðingu, sem vísindamenn eiga að gera, eins og ég sýni fram á í bók minni, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör.

Ég skal nefna nokkur dæmi:

Stefán hélt því fram, að kjör ellilífeyrisþega væru hér lakari en annars staðar á Norðurlöndum. Hann mótmælti harðlega tölum frá norrænu tölfræðinefndinni, sem sýndu, að á Norðurlöndum hefðu lífeyristekjur verið hæstar á Íslandi árið 2004. En ég benti á, að Stefán fór með rangt mál: Hann deildi með fjölda manna á lífeyrisaldri (31.000) í heildarlífeyrisgreiðslur, ekki með fjölda lífeyrisþega (26.000).

Stefán hélt því fram, að tekjuskipting hefði orðið hér ójafnari en annars staðar á Norðurlöndum. En ég benti á, að hann hafði reiknað tölurnar fyrir Ísland öðru vísi en þær eru reiknaðar fyrir önnur Evrópulönd. Hann hafði reiknað inn í þær söluhagnað af hlutabréfum, en það var ekki gert annars staðar. Þess vegna virtist tekjuskiptingin ójafnari hér en annars staðar. Þegar allt var reiknað á sama hátt, var tekjuskipting síst ójafnari á Íslandi 2004 en annars staðar á Norðurlöndum.

Stefán hélt því fram, eins og menn muna, að skattar hefðu hér verið hækkaðir. En ég benti á, að skattar voru lækkaðir. Hins vegar gerðist það í góðærinu frá 1995, að menn greiddu hærra hlutfall af tekjum sínum í skatta en áður, vegna þess að þeir færðust upp tekjustigann, ef svo má segja, misstu margir rétt til bóta og keyptu líka meira af vöru, sem bar opinber gjöld. Þetta gerist sjálfkrafa í góðæri, en hið öfuga, þegar að kreppir. Má kalla þetta eðlilega sveiflujöfnun.

Stefán hélt því fram, að fjármagnseigendum og launafólki væri mismunað: Fjármagnseigendur þyrftu aðeins að greiða 10% af tekjum sínum, en launþegar hátt í 40%. En ég benti á, að fjármagnstekjuskattur var ætíð í raun að minnsta kosti 26,6% (vegna þess, að þegar er greiddur tekjuskattur af tekjunum inni í fyrirtæki, áður en arður er greiddur út). Jafnframt greiddu launþegar alltaf minna en 36% af öllum tekjum sínum, því að hluti þeirra var skattfrjáls (skattleysismörkin). Þetta var áróðursbrella, að nefna 10% og 40% í sömu andrá.

Stefán hélt því fram, að skattar hefðu hér verið hækkaðir á laun með því að hækka skattleysismörk ekki til jafns við verðlag. En ég benti á, að Stefán sleppti því að reikna inn í skattleysismörkin, að lífeyrissjóðsgreiðslur og séreignarsparnaður varð skattfrjáls, sem leiddi til hækkunar skattleysismarka. Voru skattleysismörk að þessu virtu mjög nærri því að vera hin sömu á föstu verðlagi, til dæmis árin 1994 og 2005.

Stefán hélt því fram, að fátækt væri hér meiri en annars staðar á Norðurlöndum. Þessu hefur hann raunar haldið fram áratugum saman. En ég benti á, að rannsóknir Evrópusambandsins sýna, að fátækt (í hlutfallslegum skilningi) var hér einhver hin minnsta í Evrópu árið 2004.

Stefán hélt því fram, að góðærið á Íslandi hefði verið kostað með lántökum og þess vegna ekki verið raunverulegt góðæri. En ég benti á, að skuldasöfnun Íslendinga jókst ekki að ráði fyrr en 2004 og eftir það. Góðærið 1995–2004 átti sér eðlilegar skýringar, ekki síst þá, að dautt fjármagn lifnaði við, um leið og það komst í eigu einstaklinga.

Margt fleira mætti nefna, en ég vísa enn í bók mína um málið, þar sem ég reyni að skýra þetta á eins einfaldan og aðgengilegan hátt og ég get.

Áróðursmenn sækja vissulega stundum að staðreyndum, ekki síst þeir, sem telja sig tala í nafni sannleikans, jafnvel Stórasannleika. En má ég frekar biðja um staðreyndir en Stórasannleika?

Baugsmálið í heimsbókmenntunum

Baugsmálið var ekki eitt mál, heldur mörg. Það var ekki aðeins málið, sem Jón Ásgeir Jóhannesson var dæmdur í þriggja mánaða skilorðsbundið fangelsi fyrir, heldur öll þau mál, sem síðan hafa komist upp og eru nú til meðferðar, svo sem mál slitastjórnar Glitnis í New York og rannsókn sérstaks saksóknara á gjörningum Baugsfeðga og viðskiptafélaga þeirra.

En ekkert er nýtt undir sólinni. Í heimsbókmenntunum hefur iðulega verið minnst á svipuð mál. Í Síðari Samúelsbók (12, 4) í hinni helgu bók segir:

Þá kom gestur til ríka mannsins, og hann tímdi ekki að taka neinn af sauðum sínum eða naut­um til að matreiða fyrir ferðamanninn, sem til hans var kominn, heldur tók gimbrarlamb fátæka manns­ins og matbjó það fyrir manninn, sem kominn var til hans.

Baugsfeðgar héldu veislur sínar í Monte Carlo, í skrauthýsunum og einkaþotunum og á lystisnekkjunum, fyrir lánsfé af innstæðum venjulegra, grandalausra Íslendinga. Þeir sóuðu sparifé gömlu konunnar, — þeir slátruðu gimbrarlambi fátæka mannsins.

Franski rithöfundurinn Honoré Balzac skrifar í Père Goriot, sem kom út 1835 (3. k.):

Le secret des grandes fortunes sans cause apparente est un crime oubli, parce qu’ il a été proprement fait. (Á bak við mikil og illskýranleg auðæfi leynist jafnan óupplýstur glæpur og fimlega framinn.)

Þótt Jón Ásgeir hafi þegar hlotið dóm fyrir efnahagsbrot (og var sá dómur ótrúlega vægur miðað við eðli máls), eiga dómarnir áreiðanlega eftir að verða fleiri, og þá segir mér svo hugur um, að orð Balzacs verði að áhrínsorðum.

Sænska skáldið Gustaf Fröding yrkir í ljóðinu „Atlantis“ (1894), sem Sigurður Nordal sneri á íslensku:

Allsnægtir gerðust að oki.

Auðjöfrasveitin með þrælkunarkvöð

rændi alþjóðar auðnu,

át og drakk og var glöð.

Mein fylgdu munúð,

mein eltu nauðir

óhófs og ógæfu tröð.

 

Ég hef ekki séð raunsannari lýsing á ástandinu á Íslandi frá vorinu 2004, þegar Golíat sigraði Davíð, og fram að bankahruninu haustið 2008.

Skammast þeir Íslendingar, sem gæddu sér með Baugsfeðgum á gimbrarlambi fátæka mannsins, sín ekki? Er glæpurinn enn illskýranlegur? Halda Baugspennarnir gömlu — Hallgrímur Helgason, Þorvaldur Gylfason og ýmsir minni spámenn — áfram að syngja auðjöfrasveitinni, sem rændi alþjóðar auðnu, lof?

 

Jóhannes kvartari

Jóhannes Jónsson, sem kenndur er við Bónus (þótt hann eigi ekki eina einustu krónu lengur í því fyrirtæki), skrifar enn eina kvörtunargreinina og nú á Pressuna. Að þessu sinni er kvörtunarefnið, að fyrirtækið Hagar, sem reka Hagkaup og Bónus, sé í Morgunblaðinu sagt gjaldþrota. Það fyrirtæki gangi vel.

Mikla kokhreysti þarf til að skrifa grein sem þessa. Fyrirtæki getur vitanlega gengið vel, ef allar skuldir þess eru færðar annað. Skuldir Haga voru færðar inn í móðurfélag þess, 1998 ehf. Það fyrirtæki er gjaldþrota, og stjórnar Arion banki því. Orðhengilsháttur er að gera greinarmun á þessum tveimur fyrirtækjum.

Hér þarf ekki að rifja upp mörgum orðum, hvað gerst hefur síðustu árin. Baugsfeðgar, Jón Ásgeir og Jóhannes, tæmdu ásamt viðskiptafélögum sínum íslensku bankana, eins og fram kemur í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis. Beittu þeir margvíslegum blekkingum til þess, svo sem í skýrslunni er rakið.

Skömmu fyrir hrun stofnuðu þeir feðgar 1998 ehf., en notuðu helminginn af 30 milljarða króna láni frá Kaupþingi, sem veitt var vegna þeirra breytinga, til að kaupa hlutabréf sín í Baugi, sem orðið var verðlaust fyrirtæki þá þegar. Tókst þeim þannig að forða fimmtán milljörðum króna út úr gjaldþrota félagi. Skiptastjórar reyna nú að rifta þeim gjörningi.

Jafnframt lifðu þeir feðgar og hirð þeirra óhófslífi fyrir lánsfé frá íslensku bönkunum. Nægir að minna á lystisnekkju og einkaþotu Jóns Ásgeirs, skrauthýsi hans í Nýju Jórvík og skíðaskála í Frakklandi að ógleymdu setri Jóhannesar „í Bónus“ í Florida, sem fært var yfir á sérfélag skömmu eftir hrun.

Þeir feðgar og hirð þeirra reyndu líka að stjórna allri skoðanamyndun í landinu. Þeir keyptu til fylgis við sig fjölda álitsgjafa, Baugspennana, Hallgrím Helgason, Þorvald Gylfason og fleiri. Þeir blaðamenn, sem sátu ekki og stóðu eins og feðgunum þóknaðist, voru reknir eða hraktir í burtu, og nægir að nefna Bjarna Brynjólfsson, Sigurð Hólm Gunnarsson, Jón Kaldal og Óskar Hrafn Þorvaldsson.

Í stað þess að skrifa kvörtunargreinar í blöð ætti Jóhannes að lesa kvæði Hallgríms Péturssonar sér til sálubótar. Þar segir í „Flærðarsennu“ um menn eins og Jóhannes:

Annars erindi rekur
úlfur, og löngum sannast það;
læst margur loforðsfrekur,
lítt verður úr, þá hert er að.

Enn segir Hallgrímur og nú í sjálfum Passíusálmunum:

Undirrót allra lasta
ágirndin kölluð er.

Má raunar minna á, að Davíð Oddsson vitnaði í þessi orð, þegar hann tók sparifé sitt út úr Kaupþingi haustið 2003 í mótmælaskyni við framferði fjármálafurstanna.

Enn segir Hallgrímur:

Athugagjarn og orðvar sért,
einkum þegar þú reiður ert.
Formæling illan finnur stað,
fást mega dæmin upp á það.

Hefði Jóhannes mátt lesa þetta erindi úr Passíusálmunum, áður en hann settist niður til að skrifa.

(Myndin er af setri Jóhannesar í Florida.)

Tolkien og Baugsmálið

Fróðlegt er að sjá, hversu mikil áhrif Völsunga saga og Eddukvæði sum, til dæmis Atlakviða, Fáfnismál og Sigurdrífumál, hafa haft á þýska tónskáldið Richard Wagner annars vegar og enska rithöfundinn og fornfræðinginn J. R. R. Tolkien hins vegar. Bera Niflungahringur Wagners og Hringadróttins saga Tolkiens því glöggt vitni.

Eitt mikilvægasta minni þessara verka allra er hringur, baugur, tákn gullsins, sem öllu spillir, rógmálmsins, sem vekur upp vondar hvatir og veldur ógæfu.

Tolkien yrkir í fyrsta bindi Hringadróttins sögu (The Lord of the Rings), Föruneyti hringsins, sem kom út á íslensku í þýðingu Þorsteins Thorarensens 1980 (en ljóðin þýddi Geir Kristjánsson):

One Ring to rule them all, One Ring to find them,
One Ring to bring them all and in the darkness bind them.

Þetta þýddi Geir svo:

Einn Hringur ræður þeim öllum, einn skal hann hina finna,
einn skal safna þeim öllum og um sinn fjötur spinna.

Jafnframt því sem íslensk fortíð hafði áhrif á Tolkien, varpar hann í verki sínu ljósi á íslenska samtíð. Engu er líkara en Tolkien hafi séð Baug fyrir, sem réð mörgum fjölmiðlamönnum, stjórnmálamönnum (og jafnvel dómurum?) á Íslandi um og eftir 2002, þegar hann átti morð fjár, sem hann hafði sótt  til Bretlands. Þessi Baugur, þessi Hringur, reyndi svo sannarlega að spinna fjötur sinn um Íslendinga. Margir voru í „föruneyti hringsins“.

Og enn ræður Baugurinn, Hringurinn, miklu um verðmyndun á markaði og skoðanamyndun í fjölmiðlum á Íslandi. Er það ekki umhugsunarefni?

Sósíalismi andskotans

Vilmundur Jónsson landlæknir mun hafa smíðað orðasambandið „sósíalisma andskotans“. Hann átti við það, þegar ríkisafskipti hafa þveröfugar afleiðingar við það, sem þeim er ætlað að hafa, til dæmis þegar ráðstafanir til að hjálpa bágstöddum verða auðmönnum einum til góðs. Ótal dæmi eru til um það, að ríkisafskipti gagnist öðrum á borði en í orði.

Eitt skýrasta dæmið um sósíalisma andskotans er, þegar ríkið tekur að sér að aðstoða fjárglæframenn við ævintýri þeirra, leyfir þeim að hirða gróðann, er vel gengur, en tekur á sig tapið, þegar illa fer. Halldór Laxness leggur Umba í munn skemmtilega klausu um hraðfrystihús í Kristnihaldi undir jökli:

Spaugararnir reisa þau fyrir styrk frá ríkinu, síðan fá þeir styrk af ríkinu til að reka þau, þvínæst láta þeir ríkið borga allar skuldir en verða seinast gjaldþrota og láta ríkið bera gjaldþrotið. Ef svo slysalega vill til að einhverntíma kemur eyrir í kassann þá fara þessir grínistar út að skemta sér.

 

Sem betur fer er af sú tíð, þegar útgerð og fiskvinnsla voru byrðar á ríkissjóði. Íslenskur sjávarútvegur hefur rétt úr kútnum, ekki síst vegna kvótakerfisins, sem er öfundarefni annarra þjóða.

Sósíalismi andskotans er þó enn til. Eitt skýrasta og átakanlegasta dæmið um hann á því herrans ári 2010 er, að ríkið hefur tekið að sér að halda á floti fyrirtækjum Baugsfeðga, en leyfa þeim að stjórna þeim áfram. Jón Ásgeir Jóhannesson stjórnar Högum, þótt faðir hans sé þar skráður stjórnarformaður, og 365-miðlum, þótt eiginkona hans sé þar skráður stjórnarformaður.

Hagar skulda fimmtíu milljarða! Engar líkur eru á því, að Jón Ásgeir geti nokkru sinni goldið þá skuld. Samt fær hann að stjórna fyrirtækinu áfram. Ekki nóg með það: Honum er leyft að dæla fé úr þessu fyrirtæki ríkisins í annað fyrirtæki ríkisins, 365-miðla. Af auglýsingum Haga renna 96% til Fréttablaðsins, eins og könnun sýndi á sínum tíma. (Raunar þarf enga könnun til: Það nægir að fletta blaðinu.)

Maðurinn, sem tæmdi íslensku bankana, fær enn að stjórna verðmyndun og skoðanamyndun í landinu. Mikil er ábyrgð þeirra tveggja banka, Landsbankans og Arion banka, sem leyfa þetta, og hlýtur sérstakur saksóknari um bankahrunið að taka þetta mál til rannsóknar, þegar tími vinnst til.

Þegar fréttist af því á dögunum, að Jón Ásgeir ætlaði með forstöðumönnum 365-miðla í skemmtiferð vestur til Kaliforníu (en hún var kölluð því virðulega nafni innkaupaferð), rifjuðust upp fyrir mér orð Nóbelskáldsins: „Ef svo slysalega vill til að einhverntíma kemur eyrir í kassann þá fara þessir grínistar út að skemta sér.“