Grískur harmleikur

Sú hugsun sækir sífellt fastar að mér, að íslenska bankahruninu megi helst líkja við grískan harmleik, þar sem engu varð um þokað og allir voru leiksoppar örlaganna þrátt fyrir góðan ásetning flestra. Hvað sem því líður, má sjá, að tveir aðsópsmiklir þátttakendur í þjóðlífinu misserin fyrir hrun áttu sér hliðstæður í fornum, grískum sögum.

Davíð Oddsson var — eins og Guðmundur Andri Thorsson benti raunar einu sinni á — Kassandra, sem var dæmd til að sjá allt fyrir, en enginn trúði. Árin 2003–2004 reyndi hann að veita auðjöfrunum viðnám, en fjölmiðlar (flestir í eigu auðjöfranna), álitsgjafar (sumir á launum hjá auðjöfrunum), stjórnmálamenn (sumir á vænum styrkjum frá auðjöfrunum) og jafnvel dómarar lögðust á hina sveifina og réðu úrslitum. Og árin 2005–2009, á meðan Davíð var seðlabankastjóri, varaði hann hvað eftir annað við útþenslu bankakerfisins og óeðlilegum ítökum auðjöfranna, þótt hann yrði stöðu sinnar vegna að tala varlegar opinberlega en á einkafundum, en þá átti hann til dæmis sex um yfirvofandi hættur með Geir H. Haarde og Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur árið fyrir hrun.

Ingibjörg Sólrún Gísladóttir var vitaskuld Pandóra. Hún sagði raunar sjálf hlæjandi í Kastljósi Sjónvarpsins 30. desember 2002: „Nú verð ég að fara að opna mitt pólitíska Pandórubox.“ Líklega kunni hún ekki söguna um Pandóru, sem opnaði af forvitni kistu eina (ekki box, eins og Ingibjörg Sólrún sagði á vondri íslensku) þrátt fyrir bann við því. Út úr kistunni stukku margvíslegar plágur, sem herjuðu síðan á mannkyn. Þetta gerðist svo sannarlega á Íslandi. Ingibjörg Sólrún flutti sína Borgarnesræðu vorið 2003 og dylgjaði um, að lögreglurannsókn á auðjöfrunum væri af óeðlilegum hvötum runnin. Þegar hún settist síðan í ríkisstjórn, daufheyrðist hún við viðvörunum Davíðs og átti það áhugamál eitt eftir hrun að reyna að hrekja hann úr stöðu seðlabankastjóra.

Ein versta plágan, sem stökk upp úr kistu hinnar íslensku Pandóru, var skefjalaus auðmannadýrkun. Baugsfeðgar og aðrir auðmenn gera mikið gagn (eins og ég þreyttist seint á að segja á fyrri tíð), þegar þeir keppa sín í milli um að fullnægja þörfum almennings vel og ódýrt. En góðir þjónar geta verið vondir húsbændur. Þótt kapítalisminn þurfi á röskum kapítalistum að halda, verður að halda þeim — eins og stjórnmálamönnum — í skefjum.

Einu má þó ekki gleyma. Pandóra Sólrún opnaði í fákænsku sinni kistuna, og upp stukku plágurnar, ruku í allar áttir og herjuðu á fólk. En samkvæmt grísku sögunni varð vonin eftir á kistubotninum. Er eftir það sagt, að ekki sé öll von úti.

Íslendingar geta vissulega vonast eftir betri tíð. Þjóðin er vel menntuð og snögg að nýta sér ný tækifæri, og þótt Ísland sé ekki frjósamt land eða gjöfult, nægja auðlindir þess ríflega þeim þrjú hundruð þúsundum, sem það byggja. Ekki er öll von úti.

Fyrningarleið = Auðlindaskattur

Hugmyndin um „fyrningarleið“ í sjávarútvegi er ekkert annað en gamla krafan um auðlindaskatt. Sú krafa mæltist ekki vel fyrir á sínum tíma, því að Íslendingar eru flestir ekki hrifnir af sköttum, svo að fylgismenn hennar ákváðu að kalla hana „fyrningarleið“, eins og Eiríkur rauði ákvað að skíra hinn ísi klædda granna í vestri „Grænland“ til að laða fólk þangað.

Tvenn helstu rökin fyrir auðlindaskatti í sjávarútvegi eru, að slíkur skattur sé réttlátur, þar eð þjóðin eigi að njóta arðsins af auðlindinni, en ekki útgerðarmenn, og að hann sé hagkvæmur, þar eð hann trufli ekki verðmætasköpun ólíkt öðrum sköttum.

Fyrri rökin eru ógild af einni einfaldri ástæðu. Það er ekki þjóðin, sem nýtur arðsins af auðlindinni, ef ríkið gerir hana að nýjum tekjustofni (til dæmis með því að selja þá kvóta, sem eiga að fyrnast, eins og ætlunin er). Það eru stjórnmálamennirnir, sem njóta hennar. Þeir fá nýjan tekjustofn til að kaupa sér atkvæði. Gleymum því aldrei, að ríkið er ekki við: Það eru þeir.

Sannleikurinn er sá, eins og reynsla margra annarra þjóða sýnir, að þjóðin nýtur best arðsins af auðlindinni með því, að útgerðarmennirnir fái að halda kvótunum og versla með þá sín í milli, því að þá verður til blómlegur sjávarútvegur, sem skapar fjármagn og skilar vænum skatttekjum.

Seinni rökin eru ógild af mörgum ástæðum. Það er rangt, þótt sumir hagfræðingar (til dæmis Jón Steinsson) hafi vissulega haldið því fram, að auðlindaskattar trufli ekki verðmætasköpun. Fer ég rækilega yfir það mál í nýútkominni bók minni, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör.

Hér ætla ég aðeins að benda á tvö einföld atriði. 1) Hvort skyldi arðurinn af auðlindinni vaxa hraðar til langs tíma litið í höndum 100–200 einstaklinga úti í atvinnulífinu eða 63 atvinnustjórnmálamanna á þingi? 2) Ef útvegsmenn fá ekki að njóta arðsins af auðlindinni, þá er numinn burt sá hagur, sem þeir hafa af því, að hún beri sem mestan ávöxt til sem lengst tíma. (Hefur prófessor Ronald Johnson gert skilmerkilega grein fyrir þessu sjónarmiði í fræðilegum ritgerðum.)

Ein meginástæðan til þess, að kvótakerfið íslenska hefur gengið betur en önnur kerfi, er, að hér hefur verið gott samstarf stjórnvalda, almennings og útvegsmanna. Einkahagur útvegsmanna hefur farið saman við almannahag.

Eins og skáldið kvað:

Náttúran er vor milda móðir,
sem dýrar gjafir gaf oss.
Ríkið er vor Stóri bróðir,
sem tók þær allar af oss.

 

Frelsi og lýðræði eru mikilvæg verðmæti

Stundum er sagt, að frelsið sé eins og andrúmsloftið: Við verðum þess ekki vör, fyrr en við erum svipt því. Við göngum að því vísu. Mér datt þetta í hug, þegar ég las tvær fréttir í dag. Önnur var um það, að Chavez, lýðræðislega kjörinn einræðisherra Venesúela, hefði hneppt andstæðing sinn, Guillermo Zuloaga, í fangelsi, eftir að sá leyfði sér að gagnrýna hann í sjónvarpsviðtali. Hin var, að kommúnistastjórnin í Kína, sem hefur ekkert lýðræðislegt umboð (ólíkt Chavez), ætlaði að taka upp ritskoðun á google, eftir að netmiðillinn sjálfur hætti henni.

Við Íslendingar njótum sem betur fer frelsis. Fyrir okkur eru þetta fréttir úr fjarlægum löndum (þótt svo vilji raunar til, að ég kannast við Guillermo Zuloaga og er góður vinur fjölskyldu hans). Og við búum líka við rótgróna lýðræðishefð. Þessu megum við ekki gleyma þrátt fyrir hremmingar síðustu ára. Lýðræði er að vísu ekki hugsjón í sama skilningi og frelsið, því að skoðun verður ekki betri við það, að fleiri hafi hana. En það er engu að síður mikilvægt, því að betra er að telja nef en höggva hálsa. Þau Jóhanna Sigurðardóttir og Steingrímur J. Sigfússon sýndu lýðræðinu lítilsvirðingu á dögunum með því að fara ekki á kjörstað og nota atkvæðisrétt sinn.

Skattamál eru skemmtileg!

Ég hafði mikla ánægju af þeirri rannsókn á sköttum og velferð, sem ég sá um fyrir Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands 2007–2009, og lærði sjálfur margt af henni, en segja má, að nýútkomin bók mín, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og velferð, sé lokahnykkur hennar.

Ég sannfærðist um það í þessari rannsókn, að skattar skipta mjög miklu máli um hagsæld einstakra þjóða. Tökum til dæmis þá staðreynd, að skatttekjur hins opinbera á mann eru svipaðar í Svíþjóð og Sviss, um og yfir eitt þúsund Bandaríkjadalir, en skattheimtan er nær tvisvar sinnum meiri í Svíþjóð, nær 60%, en í Sviss, rösk 30%. Þetta er eitt besta dæmið, sem ég kann um svokölluð Laffer-áhrif: Skattstofnar eru breytilegir. Þeir stækka, þegar skattar lækka, og það vinnur á móti hugsanlegu tekjutapi ríkisins af skattalækkunum. Ef skattar eru lágir, þá vinna menn til dæmis meira, því að þá njóta þeir sjálfir afraksturs viðbótarvinnu sinnar.

Að sama skapi minnka skattstofnar, þegar skattar hækka, og það vinnur á móti hugsanlegum tekjuauka ríkisins af skattahækkunum. (Þetta á núverandi ríkisstjórn á Íslandi eftir að reka sig á.)

Í bók minni fer ég yfir ýmis íslensk dæmi um Laffer-áhrifin. Tvö eru skýrust. Annað er af leigutekjum. Þær voru skattlagðar eins og atvinnutekjur fyrir 1997. Má gera ráð fyrir, að skattur af þeim hafi verið um 47% (þar sem sennilega greiddu þeir, sem leigðu út húsnæði, ekki aðeins venjulegan tekjuskatt, heldur líka hátekjuskatt af þessum viðbótartekjum sínum). Skatturinn lækkaði niður í 10%, þegar upp var tekinn fjármagnstekjuskattur.

En skatttekjur ríkisins lækkuðu ekki að sama skapi, því að framboð leiguhúsnæðis stórjókst við það, að skattur af leigutekjum lækkaði, auk þess sem skattskil bötnuðu. Ég reiknaði út í bók minni, að sennilega voru skatttekjur ríkisins af leigutekjum einstaklinga orðnar hinar sömu að raungildi 2004 og þær höfðu verið 1991.

Lítil sneið af stórri köku getur verið jafnstór og stór sneið af lítilli köku. 10% skattur árið 2004 skilaði ríkinu sömu tekjum og 40–50% skattur gerði árið 1991.

Hitt íslenska dæmið er af „skattlausa árinu“ 1987. Menn greiddu ekki skatta af vinnu sinni það ár. Afleiðingin var, að þeir unnu talsvert meira, eins og dr. Gylfi Zoëga hagfræðiprófessor og fleiri hafa sýnt fram á (sérstaklega þeir, sem gátu aukið við sig vinnu til skamms tíma, til dæmis konur og ungt fólk). Framboð vinnu jókst.

Ég skoða sérstaklega í bók minni það sjónarmið, hvort auknar skatttekjur ríkisins þrátt fyrir skattalækkanir hafi stafað af lánsfjárbólunni, sem sprakk svo eftirminnilega haustið 2008. Svarið er neitandi til 2004. Til þess tíma áttu hinar auknu tekjur sér eðlilegar ástæður. Þetta sést meðal annars með því að skoða, hvenær lánsfjárbólan verður: Það er um og eftir 2004. Í bók minni er línurit, þar sem þetta sést mjög vel.

Hið síðastnefnda rímar við það, sem ég og margir aðrir hafa sagt: Hæfilegt jafnvægi raskaðist í þjóðlífinu íslenska um og eftir 2004. Skuldakóngar með fjölmiðlaveldi á bak við sig tóku völdin. Kapítalistarnir unnu gegn kapítalismanum. (Goethe yrkir um þetta fyrirbæri í frægu kvæði, Der Zauberlehrling eða Lærisveinn galdrameistarans, og margir muna úr æsku sinni eftir atriðinu í Fantasíu Walts Disneys, þar sem Mikki mús gegnir hlutverki lærisveinsins.)

Lækkuðu skattar eða hækkuðu 1991–2004?

Furðulegt er, þegar menn þurfa að þræta um það, hvort himinninn sé blár eða rauður, þegar allir sjá, að hann er blár. En ég þurfti misserum saman að kýta við Stefán Ólafsson, prófessor í félagsfræði, um það, hvort ríkisstjórnir Davíðs Oddssonar hefðu hækkað skatta, þótt þær hefðu keppst við að lækka skatta (til dæmis tekjuskatt á einstaklinga úr um 42% í um 36%, þegar útsvar er tekið með, tekjuskatt á fyrirtæki úr 45% í 18% og svo framvegis).

Hvernig gat Stefán fullyrt, eins og hann gerði, að Davíð væri einhver mesti skattakóngur sögunnar? Ég skýri talnabrellur Stefáns rækilega í nýútkominni bók minni, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör, en hér skal ég rekja málið stuttlega.

Þrennt gerðist.

Skattstofnar stækkuðu í fyrsta lagi, vegna þess að menn töldu betur fram en áður sökum lægri skatta og juku einnig framboð á vinnu sinni og öðrum gæðum. Skýrasta dæmið voru leigutekjur. Skattur af þeim lækkaði úr um 47% (sem var tekjuskattur af atvinnutekjum auk hátekjuskatts, sem ætla má, að flestir, sem leigðu út frá sér, hafi greitt af slíkum viðbótartekjum) í 10% (sem var hinn nýi fjármagnstekjuskattur). En framboð jókst fyrir vikið á leiguhúsnæði, og menn töldu betur fram en áður, svo að skatttekjur ríkisins urðu eftir nokkur ár hinar sömu af 10% og þær höfðu verið af 47%. (Þetta er gott dæmi um Laffer-áhrifin svonefndu í skattlagningu.)

Í öðru lagi breikkuðu sumir skattstofnar sökum breyttra reglna, eins og Stefán klifaði á og gerði að aðalatriði. Til dæmis hækkuðu skattleysismörk ekki alveg með verðlagi, svo að menn greiddu hærra hlutfall af tekjum sínum í skatta en áður. Ég bendi hins vegar á í bók minni, að Stefán reiknaði þetta rangt, því að hann tók ekki tillit til skattfrelsis lífeyrissparnaðar, sem vann á móti hinni raunverulegu lækkun skattleysismarka. Enn fremur sýni ég þar fram á, að tekjuauki ríkisins vegna lækkunar skattleysismarka var örlítill hluti af tekjuauka ríkisins í heild. Sú „skattahækkun“, sem stafaði af þessu, var óveruleg.

Í þriðja lagi olli góðærið því, að tap fyrirtækja snerist í gróða, svo að þau greiddu skatta, sem þau höfðu sum ekki áður gert; menn, sem áður höfðu haft tekjur undir skattleysismörkum, fóru upp fyrir þau (sem betur fer) og tóku að greiða skatta; ríkið gat sparað sér vaxtabætur og ýmsar tekjutengdar bætur, sem skruppu saman vegna bættrar afkomu launafólks; tekjur ríkisins af vörugjöldum hækkuðu vegna þess, að meira var keypt af vöru til landsins; og svo framvegis.

Þetta má orða svo, að inni í skattkerfi okkar er til sjálfvirk sveiflujöfnun: Meira (hærra hlutfall) af tekjum okkar og útgjöldum er skattlagt í góðæri, minna í kreppu. Þetta er æskilegt og eðlilegt.

Afleiðingin af þessu öllu var, að skatttekjur ríkisins stórjukust í góðærinu 1996–2004, ekki aðeins í krónum, heldur líka sem hlutfall af landsframleiðslu.

En takið eftir, að stjórnvöld réðu í rauninni ekki nema óbeint neinu um fyrstu og þriðju ástæðuna til hærra skatttekna. Tekjuaukinn þá var miklu frekar afleiðing af kerfisbreytingum og almennum aðstæðum. Hin mikla firra margra félagshyggjumanna er að halda, að stjórnvöld geti skammtað sér tekjur. Það geta þær ekki nema að litlu leyti. Þau ráða í rauninni furðulitlu um skatttekjur. Þær tekjur stjórnast frekar af almennum lögmálum.

Ég bendi hins vegar í bók minni á, að stjórnvöld geta ráðið meiru um útgjöldin. Þau jukust ekki í tíð Davíðs Oddssonar, þótt auðvitað hefði ég viljað eins og aðrir frjálslyndir menn, að þau hefðu minnkað enn meira en raun varð á.

Síbylja Stefáns Ólafssonar

Ein síbylja Stefáns Ólafssonar, prófessors í félagsfræði, er, að ríkisstjórn Davíðs Oddssonar, sem hér sat 1991–2004, hafi ívilnað efnafólki á kostnað láglaunafólks, ekki síst með breytingum á skattareglum. Ég skoða þennan áróður hans og greini í nýútkominni bók minni, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör.

Stefán sagði til dæmis í tímaritinu Stjórnmálum og stjórnsýslu 2007 (en það er aðgengilegt á Netinu), að kaupmáttur hátekjufólks á Íslandi hefði tímabilið 1995–2004 vaxið hraðar en lágtekjufólks, og ylli skattastefna stjórnvalda því ekki síður en markaðsöflin, „því að skattálagning á fjármagnstekjur var færð í 10% á meðan greiða þurfti af launatekjum yfir skattleysismörkum hátt í 40%.“

Takið eftir, að Stefán stillti hér saman tveimur tölum, 10% og (hátt í) 40%, eins og þær væru sambærilegar. Hverjum finnst eðlilegt eða réttlátt, að fjármagnseigandi greiði 10% af tekjum sínum og venjulegur launþegi (hátt í) 40%?

En þessar tölur eru ekki sambærilegar. Þær eru hvor síns eðlis. Á þessu tímabili greiddu fjármagnseigendur í raun talsvert meira en 10%, ef þeir áttu til dæmis og ráku fyrirtæki, eins og algengast var. Fyrst greiddu þeir 18% tekjuskatt af hreinum hagnaði fyrirtækisins. Þá stóðu eftir 82% af hagnaðinum. Af honum greiddu þeir 10% tekjuskatt, með öðrum orðum 8,2% af hreinum hagnaði fyrirtækisins. Þeir greiddu því samtals 26,2% skatt, 18+8,2. (Þetta viðurkenndi jafnvel skoðanabróðir Stefáns, Indriði H. Þorláksson, í annarri grein í sama tímariti.)

Þetta er ekki allt. Menn, sem starfa í eigin fyrirtækjum og taka þaðan út arð, verða einnig að reikna sér endurgjald og greiða af því tekjuskatt. Til dæmis bar háskólamenntuðum viðskiptafræðingi að reikna sér 517 þúsund kr. mánaðartekjur árið 2006 samkvæmt ákvörðun skattyfirvalda. Sá maður greiddi því í raun skatt af tekjum sínum í þremur þrepum: 0% tekjuskatt af fyrstu 90 þúsund krónunum, 36% tekjuskatt af næstu 427 þúsund krónunum og 26,2 fjármagnstekjuskatt af arðinum, sem hann greiddi sér síðan út.

Ef arður fyrirtækisins fyrir skatt var ein milljón króna, þá greiddi hann um 28% í þessar þrjár tegundir skatta.

En það hljómar óneitanlega betur í áróðri, sem ætlaður er óánægðu Samfylkingarfólki, að nefna töluna 10% en 28% um skattgreiðslur fjármagnseigenda.

Stefán Ólafsson lét þess líka ógetið, þegar hann stillti saman tölum sínum, 10% og (hátt í) 40%, að seinni talan, um skattgreiðslur launþega, er í raun alltaf lægri. Ef tekjuskattur ofan skattleysismarka var 36% og skattleysismörk voru 90 þúsund krónur á mánuði, þá greiddi launþegi með 90 þúsund krónur 0% tekjuskatt. Maður með 180 þúsund krónur greiddi 18% tekjuskatt (0% af fyrstu 90 þúsundunum og 36% af næstu 90 þúsundunum). Maður með 270 þúsund krónur greiddi um 26% tekjuskatt (0% af fyrstu 90 þúsundunum og 36% af næstu 180 þúsundunum).

Það var með öðrum orðum ekki fyrr en launþeginn var kominn með laun yfir 300 þúsund krónur, sem hann nálgaðist skatthlutfall fjármagnseigandans.

Allt þetta er einfalt að reikna. Hvers vegna gerði Stefán Ólafsson það ekki, heldur stillti upp töllunum 10% og (hátt í) 40%? Af því að hann vildi sýna fram á óréttlæti, þar sem ekkert óréttlæti var.

Reikningsskekkja Stefáns Ólafssonar

Í nýútkominni bók minni, Áhrifum skattahækkana á hagvöxt og lífskjör, bendi ég á reikningsskekkju í áróðri Stefáns Ólafssonar um tekjuskiptingu, eins og ég gat um hér í bloggi mínu 14. mars. Í bókinni bendi ég líka á aðra reikningsskekkju í áróðri Stefáns, nú um skattleysismörk, og hefur sú skekkja farið enn hljóðar.

Stefán hélt því fram í fjölda greina og fyrirlestra árin 2006 og 2007 (í aðdraganda þingkosninga), að ríkisstjórn Davíðs Oddssonar hefði beitt „brellum“, eins og hann orðaði það, þegar hún hreykti sér af að hafa lækkað skatta. Hún hefði ekki hækkað skattleysismörk með verðlagi, svo að í raun hefði skattstofninn fyrir tekjuskatt einstaklinga breikkað, menn greitt skatt af miklu stærri hluta tekna sinna en ella. Þannig hefði stjórnin hækkað skatta á laun.

Einkennilegt var í fyrsta lagi, að Stefán skyldi kvarta undan of lágum skattleysismörkum á Íslandi. Þau voru miklu hærri hér en í grannlöndunum. Til dæmis voru þau árið 2006 — eins og ég bendi á í bók minni — 948.647 kr. á Íslandi, 450.980 kr. í Danmörku, 110.249 kr. í Svíþjóð og 644.266 kr. á Bretlandi.

Í öðru lagi reiknaði Stefán ekki inn í tölurnar um skattleysismörk skattfrelsi lífeyrisiðgjalda og séreignarsparnaðar í lífeyrissjóði, sem komið var á í tveimur áföngum, 1995 og 1999. Þetta stuðlaði að hækkun raunverulegra skattleysismarka, eins og dr. Sveinn Agnarsson hagfræðingur hefur bent á og reiknað út.

Í bók minni birti ég töflu um þróun raunverulegra skattleysismarka á Íslandi á sambærilegu verðlagi. Þar sést, að skattleysismörk voru raunar lækkuð mest í fjármálaráðherratíð Ólafs Ragnars Grímssonar 1989–1990. Stefán minntist hvergi á það.

Einnig kemur í ljós, að raunveruleg skattleysismörk lækkuðu óverulega tímabilið 1995–2004, sem Stefán miðaði oftast við í gagnrýni sinni. Þessi mörk voru 1.124.600 kr. árið 1995 (á verðlagi ársins 2007) og 1.084.500 kr. (á sama verðlagi) árið 2004.

Þetta er 3.300 kr. lækkun raunverulegra skattleysismarka á mánuði frá 1995 til 2004. Það er allt og sumt! Augljóst er, að þetta hefur ekki ráðið neinum úrslitum. Tekjur ríkissjóðs af tekjuskatti einstaklinga hefðu í mesta lagi orðið hátt í einum milljarði króna hærri, hefðu skattleysismörk verið nákvæmlega hin sömu að raungildi 2004 og þau voru 1995.

Ef miðað var við tímabilið 1995–2007, þá höfðu skattleysismörk raunar hækkað, í 1.174.000 kr. árið 2007 (á verðlagi ársins 2007).

Í gagnrýni sinni nefndi Stefán Ólafsson hins vegar miklu hærri tölur, því að honum láðist að reikna með skattfrelsi lífeyrisiðgjalda og séreignarsparnaðar í lífeyrissjóði.

(Og jafnvel þótt Stefán hefði reiknað þróun skattleysismarkanna 1995–2004 út rétt, hefði lækkun þeirra ekki skýrt nema að mjög litlu leyti auknar skatttekjur ríkisins.)

En sömu fjölmiðlarnir og jafnan fluttu flennifréttir af nýjustu niðurstöðum Stefáns Ólafssonar um aukinn ójöfnuð á Íslandi og „skattahækkunarbrellur“ ríkisstjórnar Davíðs Oddssonar, munu eflaust þegja um þessa ábendingu úr bók minni.

Viðtal í European Voice

Rætt er um Icesave-málið við okkur Steingrím J. Sigfússon fjármálaráðherra í nýjasta hefti European Voice 11. mars 2010, sem aðgengilegt er á Netinu. Tilefnið var þjóðaratkvæðagreiðslan á Íslandi 6. mars, þar sem 98% þeirra, sem afstöðu tóku, greiddu atkvæði gegn samningnum, sem Steingrímur hafði gert við Breta og Hollendinga um stórkostlegar greiðslur til þeirra vegna Icesave-reikninga Landsbankans erlendis.

Ég skal játa, að ég brást hinn versti við, þegar blaðamaður European Voice, Toby Vogel, spurði, hvort Íslendingar ættu ekki að greiða skuldir sínar eins og aðrir. Ég sagði, að í Icesave-málinu væri ekki um að ræða neina skuld Íslendinga. Bretar og Hollendingar hefðu tekið það upp hjá sjálfum sér í miðju bankahruninu að greiða eigendum Icesave-reikninganna í löndum sínum út lágmarkstryggingu.

Þeir gætu síðan ekki innheimt þessa upphæð sem skuld íslenska ríkisins við þá. Engin ríkisábyrgð væri á hinum íslenska Tryggingarsjóði innstæðueigenda og fjárfesta, sem stofnaður hefði verið og rekinn eftir lögum, reglum og alþjóðasamningum.

Ég benti á, að eignir Landsbankans stæðu á móti þessari skuld (sem væri auðvitað skuld íslenska Tryggingarsjóðsins við Breta og Hollendinga). Nærtækasta verkefnið væri að gera eins mikið úr þeim eignum og unnt væri. Ef eignir Landsbankans erlendis nægja fyrir þessari kröfu, eins og fyrrverandi forsvarsmenn hans hafa jafnan haldið fram, þá er málið væntanlega úr sögunni. Blaðamaðurinn gerði því engin skil, sem ég minnti á, að Bretar felldu með harkalegum aðgerðum í upphafi bankakreppunnar íslensku eignir bankans stórlega í verði og ættu sjálfir að bera það tjón.

Steingrímur J. Sigfússon sagði hins vegar European Voice, að íslenska ríkið stæði við allar skuldbindingar sínar. Einhverra hluta vegna hefur blaðamaðurinn það eftir Steingrími, að Íslendingar dragi ekki í efa greiðsluskyldu sína í Icesave-málinu, þótt í upphafi Icesave-samningsins, sem þó var felldur, segi skýrum stöfum, að samningurinn feli ekki í sér viðurkenningu á greiðsluskyldunni.

Mér er það hulin ráðgáta, hvers vegna forystumenn vinstristjórnarinnar nota ekki hvert tækifæri til að kynna erlendum fjölmiðlum aðalatriði málsins:

• Þetta er ekki skuld Íslendinga við Breta og Hollendinga, heldur hugsanlega skuld Tryggingarsjóðs innstæðueigenda og fjárfesta við þá.
• Engin bakábyrgð íslenska ríkisins er á þessum íslenska Tryggingarsjóði (fremur en bakábyrgð norska ríkisins á hinum norska Tryggingarsjóði, sem lýtur nákvæmlega sömu alþjóðlegu reglum, eins og forstöðumaður hans bendir á).
• Ráðamenn í Evrópu, þar á meðal Jean-Claude Trichet og Wouter Bos, hafa viðurkennt, að reglur Evrópska efnahagssvæðisins um innstæðutryggingar voru ekki miðaðar við allsherjarbankahrun í einu landi.
• Bretar ollu miklu um hið gífurlega tjón íslensku bankanna, meðal annars með því að setja Landsbankann á lista um hryðjuverkasamtök við hlið Talíbana og Al-Kaída.
• Bretar og Hollendingar hafa notað Alþjóðagjaldeyrissjóðinn og ríki Norðurlanda í viðleitni sinni til að neyða þessari skuld upp á Íslendinga og innheimta hana.
• Stórþjóðir eru hér að níðast á smáþjóð. Upphæðirnar, sem um er að ræða, skipta Breta og Hollendinga litlu máli, en ráða úrslitum fyrir afkomu Íslendinga.

Það er síðan annað mál, hvað um kann að semjast, enda verður stundum að gera fleira en gott þykir. Menn eiga þó ekki að semja við sjálfa sig fyrirfram, eins og Steingrímur virðist hafa gert í Icesave-málinu, áður en þeir setjast að samningaborði með öðrum.

Undanlátssemi getur verið ill nauðsyn. En hún er aldrei dygð.

Málstofa um vald

Dagana 11.–14. mars sótti ég fimmtán manna málstofu í San Diego í Kaliforníu um valdshugmyndina í verkum Actons lávarðar. Hann var bresk-þýskur sagnfræðingur á nítjándu öld, kaþólskur, en frjálslyndur í stjórnmálaskoðunum og einhver lærðasti maður sinnar tíðar. Hann skrifaði hin frægu orð (í bréfi til annars sagnfræðings): „Allt vald hefur tilhneigingu til að spilla, og gerræðisvald gerspillir.“ Þreyttist hann aldrei á að brýna fyrir starfssystkinum sínum, að valdið helgaði ekki ódæðisverk.

Eitt dæmi, sem ég rakst á í ritum Actons, var af Lúðvík XIV. Hann var stríðsgjarn konungur og hafði hátt í 500 þúsund manns undir vopnum, fleiri en Napóleon, en allt að sex milljónir manna eru taldar hafa fallið úr hungri í valdatíð hans. Ég vissi ekki um þennan svarta blett á sólkónginum úr þeim sögubókum, sem ég var látinn lesa í menntaskóla og háskóla. Þar var hins vegar farið mörgum orðum um höll hans í Versölum.Í framlagi mínu til málstofunnar benti ég á, að eitt hlutverk sagnfræðinga ætti að vera í anda Actons lávarðar að gera hina ósýnilegu menn sýnilega, — þá, sem undirokaðir hefðu verið og þaggað niður í. Ég lýsti í því sambandi yfir furðu minni á því, að kommúnisminn væri ekki enn talinn glæpsamlegur í sama skilningi og fasisminn. Fórnarlömb kommúnismans á tuttugustu öld voru fimm sinnum fleiri en fasismans, að því er talið er, og mörg voru þau valin vegna þess, hver þau voru, ekki vegna þess hvað þau höfðu gert.

Sagnfræðingur eða heimspekingur, sem legði kommúnisma og fasisma að jöfnu í siðferðilegum skilningi í ritgerð, ætti áreiðanlega enn erfitt með að fá hana birta í fræðilegu tímariti, hvers vel sem hún væri studd gögnum og rökum.

Ég minnti einnig á margvíslega stjórnmálaglæpi, sem farið hafa furðuhljótt. „Hver man eftir Armenum?“ á Hitler að hafa sagt, þegar einhver spurði hann, hvort sagan myndi dæma hann hart vegna þess, hversu illa hann lék Gyðinga. Hver minnist á þær milljónir manna, sem nauðugar voru afhentar Kremlverjum að kröfu þeirra eftir seinni heimsstyrjöld, en höfðu flúið vestur á bóginn í stríðinu og jafnvel fyrir það (til dæmis margir ríkisborgarar Eystrasaltslandanna þriggja)? Hver minnist á það, að hátt í tíu milljónir manna af þýskum ættum voru reknar út úr Tékkóslóvakíu og Póllandi og nærliggjandi svæðum eftir seinni heimsstyrjöld? Þar á meðal voru þrjár milljónir manna, sem búið höfðu í Súdetahéruðunum og voru tékkóslóvakískir ríkisborgarar. Hver minnist á það, að bandarískir ríkisborgarar af japönskum ættum voru umsvifalaust settir í fangabúðir, eftir að Bandaríkjamenn hófu undir forystu Franklins D. Roosevelts þátttöku í stríðinu?

Margt bar á góma á málstofunni, og ég hafði tækifæri til að endurnýja gömul kynni af heimspekingum eins og Douglas Rasmussen og Tibor Machan. Einnig var skemmtilegt, að málstofuna sat hagfræðingurinn Bettina Bien Greaves, 93 ára að aldri, en hún hafði verið nemandi hins kunna austurríska hagfræðings Ludwigs von Mises. Hafði hún setið hverja einustu málstofu hans í New York-háskóla í átján ár og var nú á tíræðisaldri að búa glósur sínar frá þeim undir prentun.

Kosningasprengja Stefáns 2007

Í bloggi mínu í gær lýsti ég kosningasprengju þeirri, sem Stefán Ólafsson varpaði fram fyrir Samfylkinguna vorið 2003, skömmu fyrir þingkosningar. Þá átti fátækt að vera meiri á Íslandi en annars staðar á Norðurlöndum. Sú sprengja sprakk framan í Samfylkinguna, en ég fer í nýútkominni bók minni, Áhrif skattahækkana á hagvöxt og lífskjör, yfir gögn um málið, meðal annars frá hagstofu Evrópusambandsins.

En þrátt fyrir slakan árangur í kosningabaráttunni hélt Stefán ótrauður áfram, eins og ég rek í bók minni. Hann hóf tíð greinaskrif sumarið og haustið 2006 til undirbúnings þingkosningunum vorið 2007. Þar hélt hann því fram, að tekjuskipting á Íslandi hefði orðið miklu ójafnari árin 1995–2004 (sem gögn voru til um) en annars staðar á Norðurlöndum.

(Menn geta velt því sérstaklega fyrir sér, hvers vegna Stefán valdi árið 1995 sem upphaf.)

Birti Stefán meðal annars í Morgunblaðinu 31. ágúst 2006 línurit um svokallaða Gini-stuðla, sem notaðir eru til að mæla ójafna tekjuskiptingu (sem Stefán kýs að kalla hinu gildishlaðna orði ójöfnuð). Samkvæmt línuritinu hafði tekjuskiptingin á Íslandi 1995 verið svipuð og á Norðurlöndum, en var orðin miklu ójafnari 2004 og þá jafnvel ójafnari en í Bretlandi.

Hófust nú miklar umræður, sem Ríkisútvarpið sagði jafnan samviskusamlega frá (sérstaklega í Speglinum, sem gárungarnir kalla Hljóðviljann), þar sem Stefán, Þorvaldur Gylfason og skoðanabræður þeirra vinstra megin við miðju hneyksluðust á hinum mikla ójöfnuði á Íslandi.

Ég benti á það á móti, að kjör allra tekjuhópa á Íslandi hefðu batnað stórkostlega árin 1995–2004. Kjör hinna tekjulægstu hefðu batnað tvöfalt hraðar en nam meðaltalinu í löndum OECD þetta tímabil. Fyrir jafnaðarmenn, sem aðhylltust réttlætiskenningu Johns Rawls, hlyti þetta að skipta miklu meira máli en hversu hratt kjör tekjuhæstu hópanna bötnuðu.

1. febrúar 2007 kom síðan út skýrsla hagstofu Evrópusambandsins um lífskjör í Evrópulöndum. Þar mátti sjá, svo að ekki varð um villst, að tekjuskiptingin á Íslandi 2004 var síst ójafnari en annars staðar á Norðurlöndum.

Hvað olli þessu ósamræmi? Stefán hafði gert reikningsskekkju. í útreikningum á Gini-stuðlum fyrir Ísland 2004 hafði hann í tölum tekjur tekið með söluhagnað af hlutabréfum. Gini-stuðlar fyrir önnur lönd, sem hann notaði til samanburðar, voru hins vegar reiknaðir út án söluhagnaðar af hlutabréfum.

Hagstofa Evrópusambandsins hafði hins vegar reiknað út Gini-stuðla fyrir Ísland og önnur lönd á sama hátt, borið saman sambærileg atriði. Fer ég rækilega yfir þetta allt í bók minni.

Stefán hefur aldrei leiðrétt skekkju sína opinberlega. En þegjandi og hljóðalaust tóku talsmenn Samfylkingarinnar ójöfnuð af dagskrá í kosningabaráttunni 2007. Sprengjan hafði sprungið framan í þá.