Mjallhvít og Bond íslensk!

Ein frægasta teiknimynd Walts Disneys var „Mjallhvít og dvergarnir sjö“, sem frumsýnd var árið 1937. Þótti hún tækniundur á sínum tíma. Sá teiknari Disneys, sem mótaði útlit Mjallhvítar, var maður að nafni Charles Thorson. Hann fæddist í Winnipeg í Manitoba 1890 og lést í Vancouver í Bresku Kólumbíu 1966. En upphaflega hét hann Karl Gústaf Stefánsson og var af alíslenskum ættum, sonur hjónanna Stefáns Þórðarsonar og Sigríðar Þórarinsdóttur, sem bæði voru úr Biskupstungum. Thorson var þó ekki hrifinn af ættjörð foreldra sinna og olli hneykslun í Íslendingabyggðum vestan hafs, er hann birti ljóðið „Liceland“.

Thorson var mjög drátthagur og þegar hann sótti um starf hjá Disney-kvikmyndaverinu 1934, fékk hann það samstundis. En teiknarinn sjálfur var ekki aðeins alíslenskur, heldur líka stúlkan, sem hann teiknaði Mjallhvíti eftir. Hún hét Kristín Sölvadóttir, fæddist á Siglufirði 1905 og dvaldist um skeið í Íslendingabyggðum vestan hafs, þar sem hún kynntist Thorson, en sneri síðan til Íslands, giftist Garðari Þórhallssyni og lést 1982. Hún á afkomendur á Íslandi. Kristín var nauðalík þeirri Mjallhvíti, sem Charles Thorson dró upp.

Önnur fræg söguhetja á líka ættir að rekja til Íslands. Hún er engin önnur en breski leyniþjónustumaðurinn James Bond, Jakob bóndi, sem Ian Fleming skrifaði ófáar bækur um, en þær hafa flestar verið kvikmyndaðar. Fyrirmyndin að Bond er iðulega talin Kanadamaðurinn Sir William Samuel Stephensen. Hann fæddist í Winnipeg í Manitoba 1897, og var móðir hans, Guðfinna Jónsdóttir, íslensk, en faðirinn frá Orkneyjum. Hann ólst upp hjá íslenskum fósturforeldrum, Vigfúsi Stefánssyni og Kristínu Guðlaugsdóttur, og tók sér eftirnafn fósturföður síns.

Stephenson gat sér orð fyrir vasklega framgöngu í norðurálfuófriðnum mikla 1914-1918, sem seinna var nefndur heimsstyrjöldin fyrri, var skotinn niður, tekinn til fanga, en tókst að flýja. Hann settist að í Bretlandi og efnaðist, en annaðist margvísleg störf fyrir leyniþjónustu Breta og Bandaríkjamanna í heimsstyrjöldinni síðari. Þar kynntist hann líklega Fleming, en síðar urðu þeir nágrannar á Jamaíku. Stevenson lést 1989. Á íslensku kom út um hann bókin Dularfulli Kanadamaðurinn í þýðingu Hersteins Pálssonar 1963. 

(Þessi fróðleiksmoli birtist í Morgunblaðinu 6. október 2012.)

Erindi mitt um Churchill

Ég hélt erindi um stjórnmálaskörunginn Winston Churchill hjá íslenska Churchill-klúbbnum á hádegisverðarfundi laugardaginn 17. nóvember. Þar voru saman komnir fjölmargir áhugamenn um Churchill, og ræddi ég þrjú stef í stjórnmálaferli Churchills, viðvaranir hans við uppgangi Hitlers, stuðning hans við breska heimsveldið og áhrifin, sem Friedrich A. von Hayek hafði á hann með Leiðinni til ánauðar. Að erindi mínu loknu spurði Ómar Ragnarsson ýmissa fróðlegra spurninga, sem ég reyndi að leysa úr eftir bestu getu. Churchill er auðvitað kunnastur fyrir þá forystu, sem hann veitti Bretaveldi í seinna stríði.

Undarleg ummæli tveggja samkennara minna

Tveir samkennarar mínir í Háskóla Íslands, prófessorarnir Stefán Ólafsson og Gunnar Helgi Kristinsson, hafa nú látið í ljós opinberlega skoðanir á úrslitum prófkjörs sjálfstæðismanna í suðvesturkjördæmi. Verð ég að játa, að ég skil ekki hugsunina á bak við þessar skoðanir þeirra.

Stefán Ólafsson sagði á bloggi sínu 12. nóvember, að Ragnheiður Ríkharðsdóttir hefði verið sigurvegari prófkjörsins, og bætti við:

Ragnheiður hefur að sumu leyti verið hófsamari og skynsamari í afstöðu en frjálshyggjuöflin í flokknum. Hún er nær miðjunni. Mér segir svo hugur að ef Sjálfstæðisflokkurinn allur væri meira eins og Ragnheiður og minna eins og Hannes Hólmsteinn og Davíð Oddsson þá gengi flokknum almennt betur.

 

Ragnheiður náði góðum árangri í prófkjörinu, sem full ástæða er til að óska henni til hamingju með. En í rauninni hélt hún stöðu sinni frekar en að hún breytti henni: Hún færðist úr þriðja sæti í annað við það, að Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir dró sig í hlé. Sigurvegarar prófkjörsins hljóta að teljast nýliðarnir tveir í fjórða og fimmta sæti, þau Vilhjálmur Bjarnason og Elín Hirst.

Ragnheiður var heppin að fá ekki þessa stuðningsyfirlýsingu frá Stefáni fyrir prófkjörið. Það hefði spillt fyrir henni. Raunar tók ég eftir því, að hún minntist hvergi á aðild að Evrópusambandinu í kynningu á sér fyrir prófkjörið.

Þá má vegna orða Stefáns Ólafssonar minna á, að Sjálfstæðisflokknum hefur aldrei gengið betur í stjórnmálabaráttunni en einmitt undir forystu Davíðs Oddssonar. Í síðustu borgarstjórnarkosningum undir forystu Davíðs hlaut flokkurinn 60% atkvæða. Hann vann síðan góða sigra í þingkosningum við leiðsögn Davíðs, sérstaklega 1991 og 1999, og var í nær fjórtán ár í ríkisstjórn með hann í forsæti.

Gunnar Helgi Kristinsson sagði í fréttum Ríkisútvarpsins sunnudaginn 11. nóvember:

Flokkurinn er með ákveðinn aftursætisbílstjóra uppi á Morgunblaði sem ennþá setur mjög mark sitt á flokkinn og gerir hverjum þeim sem ætlar að leiða flokkinn mjög erfitt fyrir.

Þessi ummæli eru mér með öllu óskiljanleg. Hvernig gerir Davíð Oddsson Bjarna Benediktsson erfitt fyrir? Mér hefur sýnst hið gagnstæða, að Davíð veiti Bjarna öflugan stuðning. Þeir eru báðir í stjórnarandstöðu. Hins vegar lenti Bjarni vissulega í erfiðleikum í Icesave-deilunni, því að þar gekk hann lengra til samkomulags við ríkisstjórnina en þorri sjálfstæðismanna vildi og raunar þorri þjóðarinnar líka, eins og kom í ljós í tvennum þjóðaratkvæðagreiðslum. En Davíð verður ekki um það kennt.

Ef einhver gerir Bjarna Benediktssyni erfitt fyrir, þá er það annar fyrrverandi formaður Sjálfstæðisflokksins, Þorsteinn Pálsson, sem tók sæti í sérstakri samninganefnd Össurar Skarphéðinssonar við Evrópusambandið þvert á stefnu Sjálfstæðisflokksins í Evrópumálum (sem er raunar óðfluga að verða skoðun meiri hluta þjóðarinnar, ef marka má kannanir).

Bjarni Benediktsson hlaut góða kosningu í prófkjörinu, röskan meiri hluta atkvæða. Hann galt hins vegar áreiðanlega Icesave-málsins og einnig hins, að DV hefur rekið gegn honum samfellda rógsherferð árum saman. Það auðveldaði honum ekki heldur leikinn, að tveir frambjóðendur í prófkjörinu buðu sig fram gegn honum í 1. sæti. En hvað sem því líður, er Bjarni Benediktsson einhver frambærilegasti og heiðarlegasti stjórnmálamaður okkar. Hann hefur ekki farið niður í svað svívirðinga og blekkinga eins og þau Jóhanna Sigurðardóttir og Steingrímur J. Sigfússon og málpípur þeirra.

Sjálfstæðisflokkurinn þarf einmitt að gæta sín sérstaklega á aftursætisbílstjórum úr Háskólanum, sem vilja leiðbeina honum, svo að hann hegði sér eins og vinstri flokkunum hentar.

Hlutdrægni fjölmiðla: Nýtt myndband

Norski blaðamaðurinn Jan Arild Snoen hélt á dögunum erindi hér á landi í boði Icelandic American Business Forum og Rannsóknarseturs um nýsköpun og hagvöxt. Var það um hlutdrægni evrópskra fjölmiðla gagnvart Bandaríkjunum. Nú er það komið á Netið hér. Snoen segir margt skynsamlegt.

Fór aðalatriðið fram hjá öllum?

Ólíklegustu menn keppast nú um að lofa nýja skýrslu McKinsey um Ísland. En hefur aðalatriðið farið fram hjá þeim? Það er, að samkvæmt henni sé íslenskur sjávarútvegur sá atvinnuvegur, sem best hafi tekist að auka framleiðni. Þar hafi hagkvæmt fyrirkomulag fiskveiða skipt sköpum.

Enn fremur segir í skýrslu McKinsey, að frekari vöxtur og framleiðniaukning í sjávarútvegi krefjist þess, að hann búi við stöðugt og hagfellt rekstarumhverfi.

Núverandi stjórnvöld sækja að sjávarútvegi með hótunum um ofurskatta (sem hefur raunar enn ekki tekist að útfæra) og breytingar á úthlutun kvóta. Þau mynda þannig óvissu um þennan undirstöðuatvinnuveg okkar og torvelda þar fjárfestingar. Þau breyta þvert á það, sem McKinsey (og raunar allir aðrir erlendir sérfræðingar) leggja til.

Það, sem bjargaði okkur í kreppunni, var öflugur og arðsamur sjávarútvegur. Það gengur sjálfsmorði næst að ráðast nú á sjávarútveginn, eins og leiðarahöfundur Wall Street Journal skrifaði einmitt um á dögunum.

Deilurnar um Maó

Svo mikið þótti liggja, þegar fréttist, að ævisaga Maós væri að koma út á íslensku árið 2007, að kínverskusérfræðingur einn, Geir Sigurðsson, var fenginn til að skrifa sérstakan ítardóm (miklu lengri en venjulegan ritdóm) í Sögu, þar sem hann sallaði bókina í sig. Hún er eftir Jung Chang og Jon Halliday og lýsir Maó eins og fullkomnu skrímsli, sem á heima við hlið Adolfs Hitlers, Djengis Khans, Josífs Stalíns og Ívans grimma.

Ég andmælti gagnrýni þeirra Geirs Sigurðssonar og fleiri, þar á meðal Sverris Jakobssonar, í fyrirlestri, sem ég nefndi „Maó: Sagan sem hefur verið sögð“ í stofu 207 í aðalbyggingu Háskólans föstudaginn 2. nóvember kl. 12–13 í boði Konfúsíusarstofnunarinnar. Þar ræddi ég nokkur smáatriði, sem þeir Geir og Sverrir hafa fundið að bókinni, en reyndi einnig að sjá stóru myndina, hvað gerðist raunverulega undir stjórn Maós í Kína og hverja ábyrgð hann ber á því.

Ég tel Maó: Sagan sem aldrei var sögð eftir Jung Chang og Jon Halliday algert afrek. Sjálfsagt er að gagnrýna hana, og hún er auðvitað ekki gallalaus fremur en önnur mannanna verk, en gagnrýni þeirra Geirs og Sverris var ósanngjörn og lituð af annarlegum sjónarmiðum. Nánar má sjá um fundinn hér.

Ótrúlegur munnsöfnuður

Því má lengi velta fyrir sér, hvers vegna Íslendingum varð miklu meira um lánsfjárkreppuna en öðrum þjóðum, sem lent hafa í sambærilegum vandræðum. Ein ástæða var, að þeir höfðu bundið miklar vonir við bankana og voru stoltir af þeim. Því sárari urðu vonbrigðin. Önnur var, að íslensku bankarnir féllu einna fyrstir evrópskra banka og allir nánast í einu, og héldu þá sumir, að þetta væri séríslenskt fyrirbæri. Nú, nokkrum árum síðar, sjáum við skýrar en áður, að þetta var aðeins eitt dæmið af mörgum um það, að alþjóðleg lánsfjárbóla sprakk.

En vegna þess að Íslendingar tóku kreppuna miklu nær sér en aðrar þjóðir, varð hér hálfgert siðarof. Ýmsar hömlur hafa horfið. Menn leyfa sér til dæmis miklu verra orðbragð opinberlega en áður. Þegar Páll Magnússon útvarpsstjóri var nýlega spurður um gagnrýni Davíðs Oddssonar, fyrrverandi forsætisráðherra og núverandi ritstjóra Morgunblaðsins, á fréttaflutning Ríkisútvarpsins, svaraði hann:

Það er ekki lengur hægt að svara því sem frussast út um samanbitna kjálkana á Davíð þegar hann fjallar um RÚV. Þetta er eins og það skrýtnasta í kveðskap Æra-Tobba – eitthvað illskiljanlegt og samhengislítið garg út í loftið. En Tobbi verður að njóta sannmælis. Flest það sem hann samdi er auðvitað miklu gáfulegra en heiftarþruglið í Reykjavíkurbréfum Davíðs.

 

Þessi orð eru ótrúleg, ekki síst þegar þau koma frá embættismanni, sem stjórnar áhrifamiklum fjölmiðli og hefur lögbundnar skyldur til að gæta í hvívetna óhlutdrægni og sanngirni.

Bókmenntaviðburður á Íslandi

Íslensk þýðing á hinni mögnuðu skáldsögu Ayns Rands, Undirstöðunni (Atlas Shrugged), er sannkallaður bókmenntaviðburður. Ég sótti 26. október útgáfuhóf, sem Almenna bókafélagið efndi til í Þjóðmenningarhúsinu vegna útkomu verksins, en Elín Guðmundsdóttir þýddi það á íslensku, og studdist hún á nokkrum stöðum við eldri þýðingu á hluta verksins eftir Ólaf Teit Guðnason.

Undirstaðan er funheit skáldsaga með ferhyrningi frekar en þríhyrningi, Dagnýju Taggart og þremur mönnum, sem keppa um ástir hennar. En hún geymir líka boðskap Ayns Rands um frelsi, sköpun og sníkjulíf. Þótt hún sé firnalöng, 1146 blaðsíður í íslensku þýðingunni, hefur hún selst í alls um átta milljónum eintaka, frá því að hún kom fyrst út, og er ekkert lát á.Ayn Rand, sem fæddist og ólst upp í Rússlandi, en haslaði sér síðan völl í Hollywood, þar sem hún samdi handrit fyrir kvikmyndaver, er einn sérkennilegasti og sjálfstæðasti heimspekingur og rithöfundur Bandaríkjanna á tuttugustu öld. Til eru nokkur sjónvarpsviðtöl við hana. Mike Wallace tók eitt árið 1959, Johnny Carson annað 1967 og Phil Donahue enn annað 1979.

Douglas Rasmussen, heimspekiprófessor í St. John’s-háskólanum í New York-ríki, flutti ágætt erindi í útgáfuhófinu um heimspeki og skáldskap Ayns Rands, og hefur það verið sett á Netið. Fjölmenni var á fyrirlestri hans og í móttöku Almenna bókafélagsins á eftir. Óhætt er að segja, að þetta mikla verk fari vel af stað.